Morgunblaðið - 04.01.2003, Blaðsíða 27

ki er engan veginn um raunveru-
étti til náms að ræða og banda-
félag er mun stéttskiptara hvað
ðar en hið íslenska sem hingað til
ggst á jöfnum aðgangi allra að
Ýta má undir slík framlög með
nunum, aðgerðum til hugarfars-
a, en slíkt tekur langan tíma.
ynd Dahrendorfs um sundurgrein-
erentiation) háskólastigsins er
r nauðsynleg. Fjölgun háskóla og
mendasamsetning gerir brýnt að
eina, eins og gert er erlendis, há-
háskóladeildir í ríkara mæli eftir
fyrst og fremst sé lögð áhersla á
g þjálfun í grunnnámi eða kennslu
óknir í framhaldsnámi. Þetta þurfa
ólar að horfast heiðarlega í augu
r engin minnkun í því fólgin að
kóli eða háskóladeild sem fyrst og
ggur rækt við vandaða kennslu og
Háskólanafnið felur ekki í sér sjálf-
sun á að vera „rannsóknaháskóli“,
rir deildir Háskóla Íslands né aðra
Stjórnvöld, fagfélög og skólarnir
gi hlutlaust mat á kennslu og
ir, mat sem er nauðsynleg for-
ir því að bæði stjórnvöld og nem-
ti tekið upplýstar ákvarðanir. Svo
er ekki nú. Í almennum lögum um háskóla
eru ekki skilgreindar gæðakröfur sem gera
þarf þegar háskólum er veitt starfsleyfi eða
prófgráður veittar. Verðandi háskólanemar
hafa oft lítið annað til að reiða sig á en orð-
spor og auglýsingar skólanna lýsa á stund-
um fremur óskum þeirra en veruleikanum.
Aukið frelsi og jafnræði
Dahrendorf vill „frelsa háskólana“. Sjálf-
stæði íslenskra háskóla hefur aukist veru-
lega með háskólalögum frá 1997, en e.t.v.
má ganga enn lengra og skoða kosti þess að
ríkisháskólar verði sjálfseignastofnanir
með tilteknar skyldur um námsframboð og
starfshætti. Háskólarnir hefðu þá meira
frelsi til fjárfestinga og rekstrar, væru t.d.
ekki lengur seldir undir ósveigjanleg lög
um opinbera starfsmenn. Evrópsk háskóla-
hefð byggist á rannsóknafrelsi og sam-
stjórn háskólakennara í yfirstjórn og há-
skóladeildum. Víða hefur farið fram
gagnrýnin umræða um þessa rótgrónu lýð-
ræðishefð háskóla. Sú umræða hefur ekki
farið fram að neinu marki hér á landi. Í
Danmörku lögðu stjórnvöld fram tillögur í
október sl. undir heitinu „Tid til forandring
for Danmarks universiteter“, sem gera m.a.
ráð fyrir að ríkisháskólar verði sjálfseign-
arstofnanir, dregið verði úr samstjórn-
arfyrirkomulagi háskólanna með auknum
völdum háskólaráðs og rektors, sveigj-
anleiki aukist í mannaráðningum og kjörum
starfsfólks og að árangursmarkmið um
magn og gæði menntunar verði skilgreind í
samningum við stjórnvöld.
Hér er samkeppni milli háskóla á til-
teknum sviðum. Verðandi nemendur verða
að hafa hlutlausar upplýsingar um gæði
náms og prófgráða þegar þeir taka ákvarð-
anir. Nauðsynlegt er ennfremur að sú sam-
keppni milli háskóla fari fram á jafnræð-
isgrundvelli. Það gengur ekki til lengdar að
ríkisháskólar og einkaháskólar fái sömu
ríkisframlög til kennslu, en þeir síð-
arnefndu geti að auki innheimt skólagjöld,
sem í raun eru niðurgreidd af ríkinu í gegn-
um námslánakerfið, og valið sér þær
kennslugreinar sem koma fjárhagslega vel
út úr fjármögnunarkerfi ríkisins. Ann-
aðhvort þarf ríkið að bæta ríkisháskólunum
upp mismuninn eða láta sömu heimildir til
skólagjalda gilda fyrir alla. Annars keppa
skólarnir ekki á jafnræðisgrundvelli.
si, jafnræði
Höfundur er forstöðumaður Stofnunar
stjórnsýslufræða og stjórnmála við Háskóla
Íslands.
Morgunblaðið/Kristinn
anga lengra og skoða kosti þess að ríkisháskólar verði sjálfseignarstofnanir, segir greinarhöfundur.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. JANÚAR 2003 27
978 til 1982,
fnaskrá.
amda kerf-
stanum,
minna máli
réttlæta
istinn er úr
ist um að
með at-
ð þann
n Alþýðu-
að er Sam-
boð.
yrir
ða borg-
ð á sér at-
sínum inn-
um aðild
-samnings-
n flokks-
ðtali við
ega til
gar tók hún
mningnum.
Evrópusam-
sumarið
ný Guð-
ur Reyk-
ekki for-
a flokka í
gi.
95, sætti
alistaþing-
afa sótt
nnalistans,
lþýðu-
nu fullum
hálsi, sagði ímynd Kvennalistans einfaldlega hafa verið
veika, hún hefði haldið ræður á tveimur baráttufundum
listans og gert allt, sem um var beðið af hans hálfu. Hins
vegar minntist hún þess, að ekki hefði verið mikill fögn-
uður á vorþingi Kvennalistans eftir sigur Reykjavík-
urlistans árið 1994. „Ég varð engu að síður mjög hissa og
vonsvikin í fyrrasumar þegar ég mætti á vorþing
Kvennalistans skömmu eftir kosningar og leið eins og ég
væri að mæta í jarðarför,“ sagði hún í Mannlífsviðtali
sumarið 1995.
Kvennalistinn dó drottni sínum eftir kjörtímabilið
1995 til 1999. Ummæli Ingibjargar Sólrúnar frá árinu
1995 benda til, að listinn hafi ekki orðið henni neinn
harmdauði. Eftir hið mikla tap Kvennalistans í þing-
kosningunum 1995 sagði Ingibjörg Sólrún gleði hafa ríkt
á vorþingi listans: „Það er alvarlegt mál ef þörf kvenna
fyrir píslarvætti er svo sterk að við leyfum okkur ekki að
gleðjast yfir því að fá völd og geta haft áhrif,“ var dómur
hennar um andrúmsloftið í gamla flokknum sínum.
x x x
Í kosningaviðtali við Morgunblaðið 19. maí 2002 lagði
Ingibjörg Sólrún meðal annars mat á eigin stöðu og
komst þannig að orði: „Ég hef umtalsverðan stuðning
meðal borgarbúa, meiri stuðning en Reykjavíkurlistinn
og meiri stuðning en Alfreð Þorsteinsson, með allri virð-
ingu fyrir honum.“
Í viðtalinu eru einnig þessi orðaskipti:
„Er tryggt að þú verðir borgarstjóri næstu fjögur ár
ef þú nærð kjöri? „Nei, það er ekki tryggt. Ég gæti nátt-
úrlega hrokkið upp af!“ Spurt er vegna þess að oft er tal-
að um að Samfylkinguna vanti nýjan leiðtoga og þú
nefnd til sögunnar. „Það er ekki mitt viðfangsefni. Ég er
að bjóða mig fram til næstu fjögurra ára en ætla mér
hins vegar ekki að verða ellidauð hérna í Ráðhúsinu.“ En
þú ætlar að vera þar næstu fjögur ár? „Já, ég er ekki á
leið í þingframboð að ári ef það er spurningin sem undir
liggur.““
x x x
Þetta er undarleg og sorgleg stjórnmálasaga, þar sem
hvorki flokkar, flokkabandalög né skoðanir standa leng-
ur en hentar einstaklingi, sem segist hiklaust hafa meiri
stuðning sjálfur en allir í kringum sig. Næsta átakalína
er dregin innan Samfylkingarinnar, þar sem nú er hart
sótt að Össuri Skarphéðinssyni og þess krafist af honum,
að hann dæmi sjálfan sig úr forystuhlutverki til að þókn-
ast persónulegum og pólitískum hagsmunum Ingibjarg-
ar Sólrúnar Gísladóttur.
Innan Framsóknarflokksins í Reykjavík hefur
löngum verið um það deilt, hvort flokkurinn ætti að
leggja R-listanum lið. Var fjallað um þennan ágreining
innan Framsóknarflokksins í Reykjavíkurbréfi Morg-
unblaðsins 25. júní árið 2000 og þeir nefndir sem fulltrú-
ar andstæðra fylkinga, Finnur Ingólfsson, þáverandi
seðlabankastjóri og fyrrverandi þingmaður Framsókn-
arflokksins í Reykjavík, og Alfreð Þorsteinsson borg-
arfulltrúi.
Taldi höfundur Reykjavíkurbréfsins, að framtíð
Framsóknarflokksins gæti ráðist af því, hvort hann
stæði innan eða utan R-listans. Hættan á hruni flokksins
væri meiri innan R-listans en utan. Lauk Reykjavík-
urbréfinu á þessum orðum: „Þess vegna er afar ólíklegt
að áframhaldandi samstarf á vettvangi Reykjavíkurlist-
ans sé jafn sjálfsagt mál og Alfreð Þorsteinsson vill vera
láta. Þvert á móti er þessi spurning sennilega stór-
pólitískasta spurning, sem Framsóknarflokkurinn hefur
staðið frammi fyrir áratugum saman.“
Sumarið 2000 lýsti Halldór Ásgrímsson, formaður
Framsóknarflokksins, efasemdum um ágæti R-lista-
samstarfsins en sjónarmið Alfreðs vógu þyngra. Í rimm-
unni núna vegna þingframboðs Ingibjargar Sólrúnar
varð það enn ofan á, að framsóknarmenn skyldu halda
R-listasamstarfinu áfram. Það hlakkar í óvildarmönnum
Halldórs Ásgrímssonar yfir því, að framboð Ingibjargar
Sólrúnar kunni að útiloka hann frá þingsetu. Án mín
verður Framsóknarflokkurinn ekki í ríkisstjórn, segir
Halldór.
Morgunblaðið taldi þetta mál allt áfall fyrir Ingi-
björgu Sólrúnu. Miklu fleiri eiga um sárt að binda vegna
ákvarðana hennar – og líklega eru ekki öll kurl komin
enn til grafar.
far
bjorn@centrum.is
Í
KJÖLFAR kreppu líf-
eyris- og heilbrigðis-
kerfisins er staða æðri
menntunar nú alvarleg í
mörgum ríkjum, ekki
síst í Evrópu. Í Þýskalandi, þar
sem menn eru stoltir af því að
vera upphafsmenn háskólakerfis
nútímans, standa þeir frammi
fyrir því að þýskir stúdentar
lenda í neðstu sætum þegar
mæld er þekking og hæfni.
Vandinn sem æðri menntun á
við að stríða er sama eðlis og sá
vandi sem almannaþjónusta á
öðrum sviðum á við að stríða:
eftirspurnin hefur aukist gíf-
urlega og henni er ekki lengur
hægt að anna með almannafé.
Þetta hefur í för með sér að
millistéttirnar verða – eða munu
verða – að leggja sitt af mörk-
um til að greiða kostnað við
þessa þjónustu. Annaðhvort með
hærri sköttum eða þá einkavæð-
ingu þessara útgjalda. Sjálf-
stæðir lífeyrissjóðir í Þýska-
landi, aukin kostnaðarþátttaka í
heilbrigðismálum alls staðar og
aukin gjöld vegna háskóla-
menntunar í Bretlandi eru til
marks um þann vanda sem
stjórnvöld í nær öllum ríkjum
standa frammi fyrir. Til þessa
hafa þær skyndilausnir sem
gripið hefur verið til reynst
skammgóður vermir.
Hvað æðri menntun varðar er
auðvitað augljós valkostur fyrir
hendi. Þar sem ekki eru nægi-
legir fjármunir til er auðvitað
hægt að láta háskólana drabbast
niður. Það hefur verið að gerast
á meginlandi Evrópu frá því á
áttunda áratugnum. Yfirfullar
kennslustofur, ófullnægjandi að-
staða og skortur á búnaði hefur
leitt til lengri námstíma, dregið
úr gæðum menntunar og valdið
óánægju meðal nemenda jafnt
sem kennara. Í Bretlandi, þar
sem þessi þróun var ekki hafin á
áttunda og níunda áratugnum,
hefði verið hægt að fylla hvert
einasta sæti í háskólunum með
nemendum af meginlandinu er
reyndu að flýja hrörnandi stofn-
anir í heimalandi sínu.
Nú hefur það hins vegar einn-
ig gerst í Bretlandi að nem-
endum hefur fjölgað án þess að
nauðsynlegar fjárveitingar komi
á móti. Jafnvel mennta-
málaráðherra Bretlands við-
urkennir að leggja verði fram 18
milljarða evra í viðbót til æðri
menntunar til þess eins að ná
sama stigi og menn bjuggu við
fyrir áratug varðandi hlutfall
kennara á nemanda og ástand
bygginga og búnaðar. Á ein-
ungis áratug hefur framlag á
nemanda lækkað um 40%. Hvað-
an getur viðbótarframlagið kom-
ið?
Það er ljóst að ekki er hægt
að beita aukinni skattheimtu að
neinu marki. Þótt sumir séu
þeirrar skoðunar að hægt sé að
telja skattgreiðendur á að
greiða aukapens á pund (þ.e.
auka skattheimtu um eitt pró-
sentustig) til að viðhalda æðri
menntun gera sér flestir grein
fyrir því að sú leið er ekki fær
jafnt af efnahagslegum sem póli-
tískum ástæðum. Því verður að
leita annarra leiða þrátt fyrir að
þær muni allar bitna á þeim
hópum sem stjórnvöld verða að
treysta á varðandi endurkjör.
Ein leið væri að draga úr um-
svifum háskólanna þannig að
þau yrðu viðráðanleg. Það hefur
að hluta til gerst í Evrópu. Í
Bretlandi er þróunin hins vegar
í hina áttina. Ríkisstjórnin hefur
sett sér það markmið að 50%
hverrar kynslóðar skuli leita sér
æðri menntunar árið 2010. Þótt
það markmið sé fráleitt er ljóst
að fjöldamenntun er varanlegt
fyrirbæri. Þess vegna snýr þetta
mál ekki lengur að fámennri
forréttindastétt heldur er orðið
hluti af hinni almennu pólitísku
umræðu.
Önnur leið væri sú að láta þá
er njóta góðs af æðri menntun
standa undir kostnaðinum. Það
er hægt að gera á margvíslegan
hátt: með tekjutengdum gjöld-
um; hagstæðum lánum; sér-
stökum skatti á háskólamenntað
fólk; eða blönduðu kerfi er
byggði annars vegar á
styrkjum og hins vegar
gjöldum á þá efnameiri.
Engin þessara leiða
er gallalaus. Í þeim öll-
um felst gífurleg til-
færsla fjármuna þegar
þeim er hrint í fram-
kvæmd. Þær gætu orðið
til þess að letja hæft
fólk frá námi. Þær
leggja auknar byrðar á
pólitískt viðkvæma
hópa. Engin trygging
er fyrir því að þær komi í veg
fyrir gjaldþrot háskólanna.
En hverra kosta er völ? Evr-
ópsku nemendurnir, sem eitt
sinn streymdu til Bretlands,
horfa nú líkt og Bretar sjálfir
yfir Atlantshafið. Bandaríska
skólakerfið verður í augum sí-
fellt fleiri sú fyrirmynd sem
horft er til. Á einhvern dul-
arfullan hátt virðist það kerfi
tryggja jafnt almennan aðgang
að háskólum sem afburða-
menntun. Lykillinn að leynd-
armáli þessa kerfis liggur í aug-
um uppi: sundurgreiningin.
Bandaríska kerfið er ekki
tveggja stiga eða tveggja flokka
kerfi heldur kerfi er byggist á
nær óendanlegri fjölbreytni. Það
á einnig við um peningahliðina.
Opinberum fjármunum og
einkaframlögum er blandað
saman á mismunandi vegu. Að
auki eiga margar æðri mennta-
stofnanir gilda sjóði sem þær
nota til að draga úr misrétti.
Það mun taka nokkurn tíma
að byggja upp slíka sjóði í Evr-
ópu og víðar. En jafnvel þótt
svo sé þá á sú regla við að það
verður að frelsa háskólana. Þeir
verða að hafa frelsi til að taka
inn nemendur samkvæmt eigin
vali og láta þá greiða þau gjöld
sem þarf. Hlutverk ríkisins, á
þessu sviði sem öðrum, á að
vera að leiðrétta ójöfnuð en ekki
að stjórna allri sýningunni.
Skoðanir sem þessar kunna
nú að hljóma sem guðlast en
engar breytingar munu eiga sér
stað nema viðteknum gildum sé
snúið á hvolf. Kynslóðir framtíð-
arinnar standa frammi fyrir
þeim vanda að laga opinber
framlög og einkaframlög að
þjónustu sem ekki verður hægt
að fjármagna með skattpen-
ingun einvörðungu og reka af
ríkisstofnunum.
Frelsum
háskólana
Eftir Ralf Dahrendorf
’ Evrópsku nemendurnir,sem eitt sinn streymdu til
Bretlands, horfa nú líkt og
Bretar sjálfir yfir Atlants-
hafið. Bandaríska skóla-
kerfið verður í augum sí-
fellt fleiri sú fyrirmynd
sem horft er til. ‘
Höfundur á sæti í bresku lávarða-
deildinni. Hann er fyrrverandi
rektor London School of Econo-
mics og St. Anthony’s College í
Oxford.
© The Project Syndicate.