Morgunblaðið - 24.01.2003, Page 11

FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 24. JANÚAR 2003 11
Í SKÝRSLU Hagfræðistofnunar um þróun
þéttbýlismyndunar á Íslandi, drifkrafta hennar
og jafnframt með hvaða hætti stjórnvöld geta
haft áhrif á þá þróun eru settar fram þrjár til-
lögur til úrbóta, bættar samgöngur, aukin
áhersla á menntun á landsbyggðinni og gagn-
særri byggðastefnu. Í fyrsta lagi er lagt til að
samgöngubætur, sem auka aðgengi og stytta
vegalengdir, njóti forgangs.
Skýrslan er gefin út með styrk frá forsæt-
isráðuneytinu og segir Tryggvi Þór Herberts-
son, forstöðumaður Hagfræðistofnunar, það sitt
mat að þetta sé í fyrsta sinn sem gerð sé jafn
viðamikil úttekt á þróun byggðamála hér á
landi.
Ásgeir Jónsson, sérfræðingur hjá Hag-
fræðistofnun og einn af höfundum skýrslunnar,
segir það ekki tilviljun að Reykjavík skuli vera
höfuðborg með tilliti til legu hennar. Hins vegar
skýri það ekki af hverju jafn stór hluti lands-
manna búi í Reykjavík. Ísland líkist að þessu
leyti borgum í þriðja heims ríkjum þar sem
meirihluti fólks býr í grennd við höfuðborgir. Að
mati Ásgeirs stafar þetta af því að íslenska þjóð-
in er fámenn og hefur ekki efnivið í margar
borgir. Þá hafi samgöngur verið mjög frum-
stæðar þegar þéttbýlismyndun hófst upp úr
1900 sem olli því að þjóðin þjappaði sér saman á
litlu afmörkuðu svæði til að draga úr flutnings-
kostnaði.
Árið 1940 bjó um 40% landsmanna í Reykja-
vík og hefur hlutfallið haldist óbreytt síðan.
Vöxturinn hefur á hinn bóginn verið mestur í
nágrannasveitarfélögunum sem hafa runnið
saman við höfuðborgina. Ásgeir segir ýmis
teikn á lofti um að sú þróun sé að endurtaka sig
og að vöxtur þéttbýlis sé að færast til byggða
sem séu í 30–60 mínútna akstursfjarlægð frá
Reykjavík, s.s. Akraness, Grindavíkur, Kefla-
víkur og Selfoss.
Tæknibylting á kostnað
landsbyggðarinnar
„Samgöngur skipta gífurlega miklu máli. Ís-
land var nær vegalaust á fyrstu áratugum 20.
aldar og allar helstu samgöngur voru sjóleiðis,“
segir Ásgeir. Margar afskekktar sjávarbyggðir
hafi af þessum sökum lent í þjóðbraut sem síðan
breyttist eftir 1940 þegar vegasamgöngur bötn-
uðu og sjávarbyggðir lentu utan alfaraleiðar.
Í skýrslunni er áhrifasvæði Reykjavíkur
skoðað sérstaklega út frá fasteignaverði, þ.e.
hver þróun þess er út frá fjarlægð frá Reykja-
vík. Samkvæmt því lækkar fasteignaverð á iðn-
aðarhúsnæði um 0,25% á hvern kílómetra sem
farið er frá Reykjavík. Svipuð þróun á sér stað í
kringum Akureyri, að hans sögn, jafnvel þótt
þar sé um mun veikara áhrifasvæði að ræða en
Reykjavík.
„Þessi kostnaðarmunur skapar ákveðið hag-
ræði sem fyrirtæki geta nýtt sér, sérstaklega
fyrirtæki sem eru í landfrekum iðnaði og þurfa
kannski ekki á mikið sérhæfðu vinnuafli að
halda, sem gæti kosið að flytja úr Reykjavík og
á staði þar sem ódýrara er að starfa.“
Höfundar skýrslunnar, Axel Hall, Ásgeir
Jónsson og Sveinn Agnarsson, setja fram þrjár
tillögur til úrbóta í skýrslunni. Í fyrsta lagi er
lagt til að samgöngubætur, sem auka aðgengi
og stytta vegalengdir, njóti forgangs.
Segir þar að framtíð smærri byggðarkjarna
ráðist að verulegu leyti af aðgengi þeirra að
þeim sem stærri séu, sem gefi þeim möguleika á
sérhæfingu og að nýta sér ytri stærða-
hagkvæmni. Þessu markmiði verði m.a. náð
með því að styrkja stærri byggðarkjarna. Í
skýrslunni segir að því hafi oft verið haldið fram
að framfarir í tölvum og fjarskiptum muni
styrkja byggð úti á landi þar sem tæknin muni
yfirstíga fjarlægðir og gera staðsetningu að
aukaatriði.
„Þetta er falleg kenning en sannleiksgildi
hennar má velta fyrir sér þar sem svo virðist
sem flest þau hátæknistörf sem rekja má beint
til greindrar byltingar hafa skapast á höf-
uðborgarsvæðinu. Fyrir það fyrsta hefur höf-
uðborgarsvæðið yfirburði sem tækni- og hug-
vitsmiðstöð þar sem það er eina þéttbýlissvæðið
hérlendis sem er nægilega stórt til þess að geta
borið mörg fyrirtæki og sérhæfðan markað.
Tæknibyltingin kann því að hafa styrkt þessa
yfirburði enn frekar á kostnað landsbyggð-
arinnar.“
Kynnt er sú þversögn að bættar samgöngur
og lægri flutningskostnaður geti unnið gegn
byggðinni með því að ýmis verslunar- og þjón-
ustufyrirtæki úti á landi verði undir í sam-
keppni við sams konar fyrirtæki í stærri byggð-
arkjörnum sem ná niður kostnaði í krafti
stærðarhagkvæmni. Það sé þó vitaskuld hálf-
sannleikur, sannleikurinn sé sá að betri sam-
göngur hljóti að auka lífsgæði einstaklinga á
staðnum og lækka framleiðslukostnað annarrar
atvinnustarfsemi sem háð er flutningi aðfanga
eða lokaafurða.
Í skýrslunni segir að framtíð þéttbýliskjarna
á landsbyggðinni snúist í raun um að styrkja
hlutfallsyfirburði viðkomandi staða með aðgerð-
um sem fela hvorki í sér nauðung eða óhag-
kvæmni. Með nauðung er vísað í hugmyndir um
að binda framleiðsluþættina niður með stjórn-
valdsákvörðun, t.d. að binda aflakvóta við
byggðir eða afnema hann með einhverjm hætti.
Þess í stað eigi að auðvelda viðkomandi stöðum
að færa sér í nyt staðbundna framleiðsluþætti.
„Mörg af þessum tækifærum liggja vitaskuld
í sjávarútvegi, en allar sjávarbyggðir njóta stað-
bundins hagræðis í tengslum við fiskveiðar þó í
mismiklum mæli sé. Þar liggja enn fremur tölu-
vert miklir möguleikar til þess að nýta sér ytri
stærðarhagkvæmni með sérhæfingu í
ákveðnum tegundum vinnslu og veiða á
ákveðnum tegundum fiska.
Í þessu efni getur samruni fyrirtækja í sjáv-
arútvegi verið til mikilla bóta þar sem stöðunum
er gert auðveldara að sérhæfa sig á einhverju
sviði.“
Þá segir að sóknarfæri hljóti sömuleiðis að
liggja í nýtingu annarra staðbundinna aðfanga,
s.s. í ferðaþjónustu.
Áhersla á menntun
Samkvæmt annarri tillögu skýrslunnar ætti
megináhersla byggðastefnunnar að vera á
menntun, bæði með tilliti til uppbyggingar
menntasetra á landsbyggðinni og til þess að
styrkja menntunarsækni einstaklinga á lands-
bygðinni. Ljóst sé að landsbyggðin virðist hafa
lítið aðdráttarafl fyrir menntað fólk ef marka
megi búferlaflutninga og þá sem yfirgefi heima-
hagana til þess að ganga í skóla og eigi ekki aft-
urkvæmt.
„Það ætti að vera metnaðarmál fyrir stjórn-
völd að fjárhagsleg staða og aðgangur mennt-
unar sé óháð búsetu. Það getur falið í sér beina
fjárhagsstyrki fyrir ungmenni til að leita sér
menntunar á stærri þéttbýlisstöðum, jafnvel þó
að fólkið snúi aldrei aftur til búsetu í sínum fyrri
heimkynnum.“
Reynslan sýni að á þeim þéttbýlisstöðum þar
sem tekist hafi að stofna burðugar mennta-
stofnanir, hvort sem er á framhaldsskóla- eða
háskólastigi, hafi byggðin styrkst til muna
vegna ýmissa ytri áhrifa. Enn fremur hafi tekist
að stofna nokkur menntasetur í dreifbýli, s.s. á
Bifröst og Hvanneyri, Hólum í Hjaltadal og
Laugarvatni sem séu eftirsótt búsetusvæði.
Samkvæmt þriðju og síðustu tillögu skýrsl-
unnar ætti að auka gagnsæi byggðastefnunnar
hvað varðar kostnað og markmið.
„Atvinnustefna íslenskra stjórnvalda hefur á
stundum haft á sér sterkan byggðarblæ. Þetta
hefur leitt til þess að reynt hefur verið að fram-
fylgja stefnu sem átti að vera hvort tveggja í
senn; góð fyrir fyrirtækin og holl fyrir byggð-
irnar.“
Segir í skýrslunni að samkeppnishæf laun og
verndun starfa í ákveðinni atvinnugrein séu oft
ósamrýmanleg markmið, auknir tekjumögu-
leikar byggist á aukinni framleiðni sem sé oftast
rekin áfram af tæknibreytingum sem geri færri
höndum kleift að vinna sömu verk og fleiri
gerðu áður.
Til að fyrirbyggja að slíkir árekstrar verði of
harkalegir sé eðlilegt að stjórnvöld reyni að
skilja stefnu sína í einstökum atvinnugreinum
sem mest frá þeirri byggðastefnu sem fylgt er á
hverjum tíma, þannig að eðlileg framvinda í
verðmætasköpun úti á landi sé ekki tafin.
Þrjár tillögur settar fram til úrbóta í skýrslu Hagfræðistofnunar um þróun byggðarmála hér á landi
Framtíð smærri byggðarkjarna
ræðst af aðgengi að þeim stærri
Morgunblaðið/Þorkell
Mikill flótti ungs fólks af landsbyggðinni til
höfuðborgarsvæðisins hefur einkennt
byggðaþróun síðustu 10–20 ára. Mun fleira
menntafólk hefur yfirgefið heimabyggð.
Bættar samgöngur, aukin áhersla á menntun á
landsbyggðinni og gagnsærri byggðastefna eru
meðal þeirra ráða sem Hagfræðistofnun Háskóla
Íslands leggur til í nýrri skýrslu um byggðaþróun.
FORSVARSMENN Reykjagarðs
segja að fullyrðingar forsvarsmanna
Móa um að framleiðsluaukning
Reykjagarðs hafi valdið verðhruni á
kjúklingamarkaði, séu „augljóslega“
rangar. Móamenn beri meginábyrgð
á þessari þróun á markaðnum.
Stjórnarformaður Móa vísar þessu al-
farið á bug. Hörð samkeppni og bar-
áttu ríkir nú á milli þessara fyrir-
tækja en dómtekið hefur verið mál
sem Móar hafa höfðað á hendur
Reykjagarði til greiðslu skuldar upp á
annan tug milljóna króna.
Talsmenn Reykjagarðs segja að
Móar hafi frá því í desember 2001
sexfaldað framleiðslu sína á kjúkling-
um og hafi sú aukning leitt til mikils
offramboðs á kjúklingaafurðum á
markaði. Á sama tíma hafi framleiðsla
Reykjagarðs rúmlega tvöfaldast. Nú
sé lokið flutningi á starfseminni til
Hellu og umfangsmikilli endurskipu-
lagningu á rekstri.
Í tilkynningu frá Reykjagarði segir
m.a.: „Fullyrðingar forsvarsmanna
Móa um að annarlegir hagsmunir hafi
ráðið ákvörðun Reykjagarðs um að
flytja slátrun og vinnslu úr Móastöð-
inni í eigin aðstöðu á Hellu eru rang-
ar. Reykjagarður náði fram mikilli
kostnaðarlækkun með því að taka
þessa þætti úr Móastöðinni, gæði
vara Reykjagarðs jukust til muna auk
þess sem óútskýrð rýrnun var um-
talsverð innan Móastöðvarinnar. Það
er því ljóst að hreinir viðskiptalegir
hagsmunir réðu þeirri ákvörðun.“
Reykjagarður bendir einnig á að á
sama tíma og Móar séu í greiðslu-
stöðvun og til standi að afskrifa 700
milljóna skuldir við birgja og bændur
sé fyrirtækið enn að auka framleiðslu
sína. Nærri láti að krafa um niður-
færslu skulda nemi 450 kr. á hvert
kíló sem Móar framleiddu á síðasta
ári. Aðrir framleiðendur á markaðn-
um séu að draga úr framleiðslu og
Reykjagarður þar meðtalinn.
„Ljóst er að aukning í framleiðslu-
getu Móa undanfarin misseri hefur
verið að fullu fjármögnuð með skulda-
söfnun hjá birgjum sem félagið krefst
nú að felldar verði niður að mestu
leyti. Það skýtur því skökku við að fé-
lagið skuli nú, meðan á greiðslustöðv-
un stendur, selja afurðir sínar undir
sannanlegu kostnaðarverði og ganga
þannig enn á hag kröfuhafa þess.
Ljóst er að öllum fyrirtækjum í grein-
inni er erfitt að keppa við fyrirtæki
sem rekið er á þessum forsendum,“
segir í tilkynningu frá Reykjagarði.
Villandi samanburður
Kristinn Gylfi Jónsson, stjórnar-
formaður Móa, segir að hann sé mjög
villandi sá samanburður sem Reykja-
garðsmenn gefa á framleiðsluaukn-
ingu fyrirtækjanna. Það sé út í hött að
miða við desember 2001 þegar fram-
leiðsla Móa var í lægð og aðeins 25
tonn verið framleidd þá. Allt árið 2001
hafi rúmlega 1 þúsund tonn verið
framleidd og í ár stefni í að framleiðsl-
an verði um 2.200 tonn, eða ríflega
tvöfalt meiri. Kristinn Gylfi segir enn-
fremur að Reykjagarður hafi komið
inn á undan með framleiðsluaukningu
sl. sumar og haust og leitt verðlækk-
un á kjúklingum á markaðnum.
Hann segir það skjóta skökku við
að Reykjagarður beri fyrir sig við-
skiptalegum hagsmunum í þeirri
ákvörðun að flytja slátrun og vinnslu
úr Móastöðinni til Hellu. Búnaðar-
bankinn, sem aðaleigandi Reykja-
garðs árið 2000, hafi séð ávinning í því
að flytja kjúklingaslátrunina til Móa-
stöðvarinnar í Mosfellsbæ. Einnig
hafi blasið við lokun á sláturhúsi
Reykjagarðs á Hellu af heilbrigðis-
ástæðum. Kristinn segir að ekki hafi
nægjanlega reynt á að samræma
vinnslu fyrirtækjanna í Móastöðinni,
m.a. vegna skilyrða Samkeppnis-
stofnunar. Þetta hafi komið í veg fyrir
þá hagræðingu sem til stóð að ná
fram. Síðan hafi verið gerður viðbót-
arsamningur vorið 2002 þar sem Móar
hafi lækkað sláturkostnað um úr 60 kr/
kg í 50 kr/kg. 10 krónur kílóið. Áður en
Móastöðin hafi farið að slátra fyrir
Reykjagarð hafi sláturkostnaður á
Hellu verið rúmar 80 kr. á kíló. Meg-
inástæðan fyrir flutningnum sé miklu
frekar sú að forsvarsmenn Reykja-
garðs og Búnaðarbankans hafi gefið
heimamönnum á Hellu vilyrði fyrir at-
vinnusköpun á svæðinu.
Kristinn Gylfi vísar því ennfremur
alfarið á bug að óútskýrð rýrnun hafi
átt sér stað á hráefni Reykjagarðs í
Móastöðinni. Framleiðslustjóri
Reykjagarðs innan stöðvarinnar hafi
getað fylgst með nýtingu og verkferl-
um fyrir fyrirtækið. Hann bendir á að
Reykjagarður hafi ekki greitt fyrir
slátrun í októbermánuði sl. fyrir á
annan tug milljóna. Því hafi Móar
stefnt Reykjagarði fyrir dómstólum
til greiðslu þess reiknings.
Kristinn Gylfi segir að það hafi
hvergi komið fram að Móar ætli að af-
skrifa 700 milljónir af skuldum sínum,
líkt og Reykjagarður haldi fram.
Ótryggðar skuldir Móa séu 500 millj-
ónir, farið verði fram á nauðarsamn-
inga um að greiða hluta þeirra skulda
og hluti verði felldur niður. Að halda
því fram að niðurfærsla skulda nemi
450 kr. á hvert kíló sem Móar fram-
leiddu í fyrra sé „bull og vitleysa“.
Fullyrt að Móar hafi
sexfaldað framleiðsluna
Móar hafa stefnt Reykjagarði til
greiðslu skuldar vegna slátrunar