Morgunblaðið - 07.06.2003, Blaðsíða 33

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. JÚNÍ 2003 33

  
  







 

 



  

 !
!

"
  !


 

#  $% &'#
#   $% '

 () 
*& *+*  #
&& && *+ & #
Brúðkaupsgjafir
Br
úð
ar
gj
af
al
is
ta
r
Mörkinni 3, sími 588 0640.
Opið mán-fös kl.11-18 - lau kl. 11-15
www.casa.is
www.fotur.net
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
FORSETNINGAR í ís-lensku eru að ýmsuleyti vandmeðfarnarenda er rétt notkun
forsetninga trúlega það atriði
sem veldur útlendingum sem
læra íslensku einna mestum örð-
ugleikum. En það eru ekki ein-
ungis útlendingar sem lenda í
hremmingum að þessu leyti, rétt
notkun forsetninga getur einnig
vafist fyrir Íslendingum. Ég þyk-
ist reyndar hafa séð þess ýmis
merki að nokkurrar óvissu gæti í
nútímamáli um notkun forsetn-
inga. Nú er það auðvitað svo að
notkun forsetninga hefur breyst
töluvert í aldanna rás en hér
verður ekki um það rætt. Mig
langar hins vegar að víkja að til-
teknum breytingum sem varða
kerfið sem að baki liggur, breyt-
ingum sem rekja má til erlendra
áhrifa. Áður en komið verður að
slíkum atriðum er nauðsynlegt
að minnast örstutt á tiltekna
þætti í forsetningakerfi íslensku.
Forsetningar eru m.a. notaðar
til að finna hlutum, verknaði eða
hugsun stað í umhverfi sínu. Því
má segja að hugtökin staður (í
tíma og rúmi), hreyfing og stefna
gegni mikilvægu hlutverki í kerf-
inu. Þannig förum við á fund, er-
um á fundi og komum af fundi
eða við förum í leikhús, erum í
leikhúsi eða komum úr leikhúsi.
Hins vegar förum við til Akur-
eyrar eða komum frá Akureyri
og bréf er frá manni eða eftir at-
vikum til manns. Þannig hafa
myndast samstæðurnar á (þf.) –
á (þgf.) – af (þgf.); í (þf.) – í
(þgf.) – úr (þgf.) og til (ef.) – frá
(þgf.). Notkun fer í stórum drátt-
um eftir því orði sem forsetning-
arnar eru notaðar með og er hún
(eða hefur verið) reglubundin í
íslensku. Í öðrum tungumálum
eru notaðar hliðstæður sem sam-
svara íslensku að merkingu en
ekki búningi, t.d. e. from-to og d.
fra-til. Í talmáli og einnig í fjöl-
miðlum gætir nokkuð erlendra
áhrifa á notkun forsetninga,
einkum virðist mér forsetningin
frá sækja á á kostnað forsetning-
arinnar fyrir. Sem dæmi um
þetta má nefna:
?leysa e-n frá kvöð [undan]
[release from]; ?smitast frá e-m
[af] [infected from (person); by
disease]; ?fjölbreytt efni frá [úr]
öllum heimshornum; ?flytja ger-
eyðingarvopn frá landinu (Afgan-
istan); ?efni/upplýsingar frá vefn-
um [af/(úr)]; ?fréttir frá öllum
heimshornum; ?kaupa e-ð frá
e-m [af]; ?dæmi frá öllum grein-
um þjóðlífs [úr] [from all sect-
ors]; ?fyrirtæki frá [úr] fjár-
málageiranum; ?sleppa
óskaddaður frá [úr] árekstri [e.
from]; ?koma í veg fyrir að um
1800 tonn af saltpéturssýru
lækju út í Rínarfljót frá [úr] hol-
lenska skipinu
Dæmi þessi eru öll raunveru-
leg í þeim skilningi að þau eru
fengin úr fjölmiðlum (blöðum, út-
varpi, sjónvarpi). Nú kann sum-
um að þykja þessi dæmi full-
boðleg en ég leyfi mér að merkja
þau með ? og innan hornklofa
hef ég tilgreint þær forsetningar
sem ég kysi að nota. Mér finnst
ástæða til að vekja athygli á
þessari þróun því að segja má að
hún læðist að okkur, slík dæmi
bera það ekki alltaf með sér að
um erlend áhrif er að ræða. Enn
fremur er hér um að ræða kerf-
isbreytingu fremur en einstakar
eða einangraðar breytingar enda
þurfa þeir sem áhuga hafa á ekki
að lesa lengi, orðasambönd af
þessum toga blasa daglega við í
fjölmiðlum. Nokkurs annars eðlis
eru hins vegar orð og orða-
sambönd sem eiga sér beinar er-
lendar fyrirmyndir, t.d.: ?vernda
e-n/e-ð gegn vatni/tölvuþrjótum
[< e. against];
?halda e-u
gegn e-m [< e.
hold against]
og ?halda frá
e-m upplýs-
ingum [< e.
keep from].
Dæmi af þess-
um toga eru að
mínu viti orðfræðileg en hin mál-
fræðileg (setningafræðileg).
Úr handraðanum
Ýmis orð og orðasambönd í ís-
lensku sækja þá líkingu sem að
baki liggur til daglegra starfa og
í sumum tilvikum má ætla að
þau beri ekki með sér uppruna
sinn. Af þessum toga er orða-
sambandið vilja ekki/ekkert hafa/
eiga saman við e-n að sælda.
Sögnin að sælda = sálda merkir
‘sigta í sáldi’ og er hún kunn í
beinni merkingu í elsta máli, t.d.
sælda mjöl og sælda silfur, en
einnig í óbeinni merkingu
‘hrista’: sælda e-n eða hrista sem
hveiti. Elstu dæmi um orða-
tiltækið eru frá 17. öld: eiga e-ð
saman við e-n að sælda og má
hugsa sér merkingarþróunina
með eftirfarandi hætti: sælda
saman ‘sigta saman’ > ‘vinna
saman’ > ‘hafa samvinnu við’ >
‘hafa afskipti af’, þar sem sögnin
eiga merkir ‘þurfa’. Bein merk-
ing orðasambandsins er því ‘vilja
ekki þurfa að vinna með e-m við
sáld’ en óbein, og sú eina sem
kunn er í nútímamáli, er ‘vilja
ekki (þurfa að) hafa afskipti af
e-m’. Elstu dæmi um afbrigðið
með hafa er frá 18. öld: þér hafið
ekki haft neitt óhreint við hann
saman að sælda. Í nútímamáli
virðast afbrigðin með eiga og
hafa notuð nokkuð jöfnum hönd-
um, oftast með sögninni vilja. Til
gamans skal þess getið að einnig
er kunnugt afbrigðið hafa e-ð
saman við e-n að saldra (18. öld).
Í talmáli og
einnig í fjöl-
miðlum gætir
nokkuð er-
lendra áhrifa
á notkun for-
setninga.
jonf@hi.is
Panta›u fermingarskeyti› í síma 1446 e›a á siminn.is.
Einnig er hægt a› panta skeyti fram í tímann
– flau ver›a borin út á fermingardaginn.
siminn.is Myndirnar á skeytin eru s‡ndar á bls. 11 í Símaskránni.
siminn.is
panta›u símskeyti› á netinu
Heillaóskaskeyti Símans er sígild kve›ja á fermingardaginn
Hamingjuóskir!
__ A. Innilegar hamingjuóskir á fermingardaginn. Kærar kve›jur.
__ B. Bestu fermingar- og framtí›aróskir.
__ C. Hamingjuóskir til fermingarbarns og foreldra. Kærar kve›jur.
__ D. Hamingjuóskir til fermingarbarns og fjölskyldu. Kærar kve›jur.
Bú›u til flína eigin kve›ju e›a n‡ttu flér me›fylgjandi tillögur