Morgunblaðið - 29.11.2003, Blaðsíða 28

28 D LAUGARDAGUR 29. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
E
wa Tosik Warszawiak tón-
listarkennari og fiðluleikari
flutti ásamt fjölskyldu sinni
frá Kraká í Póllandi til Ís-
lands fyrir 11 árum. Hún er
kaþólsk og hefur reynt að halda í
pólska jólasiði á Íslandi
Ewa segir að pólskir jólasiðir séu
ævagamlir og hafi tekið litlum breyt-
ingum þar til konur tóku að streyma
út á vinnumarkaðinn fyrir nokkrum
árum. „Eftir að konurnar byrjuðu að
vinna úti breyttust matarhefðirnar
aðeins því minni tími varð fyrir elda-
mennskuna,“ segir hún og útskýrir
að pólskir jólasiðir séu dálítið mis-
munandi eftir landsvæðum. „Faðir
minn er fæddur í Austur-Póllandi.
Móðir mín er fædd í Mið-Póllandi.
Okkar siðir voru því eins konar
blanda af jólasiðum frá þessum
tveimur landsvæðum.“
Fyrsta stjarnan boðar jólin
Hátíðleiki pólskra jóla nær há-
marki að kvöldi 24. desember. „Jólin
ganga í garð um leið og fyrsta
stjarnan kviknar á næturhimn-
inum,“ segir Ewa, „og hátíðin hefst
venjulega á því að matargestirnir
gefa hver öðrum bita af vígðu
brauði. Eftir að því er lokið er víða
beðin borðbæn áður en fyrsti rétt-
urinn er borinn á borð. Borðbænir
eru algengari í pólskum sveitum en
borgum.“
Ewa segir ekki óalgengt að bera
fram 7 rétta jólamat í Póllandi.
„Venjulega er byrjað á því að bera
fram rauðrófusúpu með sveppafylltu
ravíólí,“ segir hún. „Eftir rauðrófu-
súpuna er gert hlé á borðhaldinu til
að taka upp jólagjafirnar. Yngsti
matargesturinn les á merkimiðana
og útdeilir gjöfunum til hinna gest-
anna. Á merkimiðunum kemur ekki
beint fram hver gefur gjöfina heldur
stendur að þeir séu t.d. frá Jóla-
stjörnunni eða Jólasveininum.“
Vitið þið þá ekki hver gefur hvað ?
„Jú, jú,“ segir Ewa með stríðn-
isglampa í augunum. „Við erum fljót
að komast að því hver gefur hvað!“
Vatnakarfi keyptur lifandi
„Við borðum aldrei kjöt á þessu
kvöldi,“ segir Ewa þegar talið berst
aftur að sjálfri máltíðinni. „Á eftir
rauðrófusúpinni er oft borinn fram
kaldur vatnakarfi, soðinn í sætu
hlaupi. Vatnakarfi er nátengdur jól-
unum í hugum Pólverja. Yfirleitt er
hann keyptur lifandi úti í fiskbúð,
færður heim í plastpoka og geymdur
í baðkerinu einhverja daga fram til
jóla. Heima hjá mér var yfirleitt
vandamál að fá einhvern í fjölskyld-
unni til að drepa vatnakarfann til að
hægt væri að hefja eldamennskuna,“
segir Ewa og játar því að sorgin yfir
örlögum vatnakarfans hafi verið
fljót að gleymast.
Ewa segist hafa vanist því að eftir
kalda vatnakarfann sé borinn fram
steiktur vatnakarfi. „Þar á eftir er
venjulega borðað stórt ravíólí með
súrkáls-, káls- og sveppafyllingu.
Þessi réttur er uppáhaldsréttur Mic-
hals sonar míns. Þess vegna geri ég
hann alltaf á jólunum. Eftir stóra
ravíólið er oft boðið upp á ýmiss kon-
ar sæta rétti, t.d. sérstaka pólska
ostaköku. Vandinn er bara sá að
ekki er hægt að fá ostinn í þessa sér-
stöku ostaköku á Íslandi. Pólverjar á
Íslandi hafa því þróað sérstaka að-
ferð til að búa til ostinn í ostakökuna
úr súrmjólk og AB-mjólk,“ segir
Ewa og tekur fram að ostagerðin
taki á bilinu 1–2 daga áður en hægt
sé að byrja á því að gera sjálfa kök-
una. „Annar vinsæll eftirréttur er
svo birkiterta. Ég hef stundum gert
hana eftir að ég flutti til Íslands. Ég
man enn eftir því hvað bakarinn í
Borgarnesi þar sem ég bjó fyrst rak
upp stór augu þegar ég spurði hvort
ég gæti keypt af honum eitt kíló af
birki í nokkrar svona tertur.“
Skötuveisla í uppáhaldi
Ewa segir ekki jafn miklar hefðir í
tengslum við matartilbúning hinn
25. desember. „Pólverjar borða ým-
iss konar hátíðarmat þennan dag.
Ég er sjálf hrifnust af kalkún og
öðru fuglakjöti. Aðrir eru með ýmiss
konar annað kjöt, t.d. svínakjöt,“
segir Ewa og tekur fram að á jól-
unum sé alltaf dekkað borð fyrir
einn aukagest í Póllandi. „Hugsunin
er sú að þeir sem eigi um sárt að
binda eða eru einir séu alltaf vel-
komnir í matinn. Ég man þó aldrei
eftir því að einhvern aukagest hafi
borið óvænt að garði.“
Hrifin af íslenskum jólasiðum
Pólski jólasveininn, Heilagur
Nikulás, kemur til byggða 6. desem-
ber. „Þá setja pólskir krakkar jóla-
gjafalistann sinn út í glugga. Um
morguninn er listinn að sjálfsögðu
horfinn,“ segir Ewa og rifjar upp að
sonur sinn hafi orðið pínulítið rugl-
aður eftir að hann fluttist 10 ára til
Íslands og uppgötvaði að á Íslandi
væri ekki einn jólasveinn heldur 13
talsins. „Annars eru jólin á Íslandi
og í Póllandi í sjálfu sér ekkert
ósvipuð. Allir vilja upplifa nærveru
sinna nánustu, borða góðan mat og
slappa af á jólunum. Ég er líka hrifin
af ýmsum íslenskum jólasiðum, t.d.
er einn af hápunktum ársins hjá mér
þegar ég fer í skötuveislu til vina
minna Bertu og Auðuns í Borg-
arnesi á Þorláksmessu.“
Birkiterta
300 g birkifræ
300 g sykur
8 egg
1 msk maísgrjón
1 msk rasp
1 tsk vanillusykur
1 tsk lyftiduft
Setjið birkifræið í sjóðandi vatn,
látið standa í 30 mín. og sigtið.
Setjið birkifræið í hakkavél og
hakkið tvisvar. Notið skífu með
smáum götum.
Eggjarauður og sykur hrært sam-
an. Haldið áfram að hræra og bætið
maísgrjónum, raspi, birkifræjum,
lyftidufti og vanillusykri út í. Þeytið
eggjahvítur og bætið varlega út í
deigið. Látið í tertuform (smurt með
smjöri og raspi) og bakið í 40 mín.
við um 180°C.
Geymið tertubotninn til næsta
dags og skerið í þrjár jafnstórar
sneiðar.
Valhnetukrem
250 g ósaltað smjör
1⁄2 mjólkurglas púðursykur
1⁄2 mjólkurglas sykur
1 eggjarauða
1⁄2 msk kartöflumjöl
1⁄2 msk hveiti
1 tsk vanillusykur
1⁄2 mjólkurglas hakkaðar val-
hnetur.
Hrærið hveitið saman við 1⁄3 af
mjólkinni. Sjóðið afganginn af
mjólkinni með sykrinum og van-
illusykrinum út í. Blandið saman við
hveitiblönduna og hrærið þangað til
suðan kemur upp á ný. Sjóðið áfram
í um 1 mín. og hrærið á meðan. Látið
kólna.
Hrærið saman smjör, púðursykur
og valhnetur og bætið mjólkurdeig-
inu smám saman útí og hrærið á
meðan. Hrærið síðan eggjarauðuna
út í. Að lokum sítrónusafa eftir
smekk.
Blandið saman sterku te, sykri og
rommi, t.d. Jamaika-rommi. Bleytið
botnana með blöndunni áður en
kremið er sett á milli. Afgangnum af
kreminu er síðan smurt yfir tertuna
og hún skreytt með kirsuberjum.
Dekkað borð fyrir aukagest
Morgunblaðið/Kristinn
Ewa Tosik Warszawiak hefur reynt að halda í pólska jólasiði á Íslandi.
H
nausþykkur hrís-
grjónagrautur með rús-
ínum hefur lengi verið
ómissandi á jólaborðum
flestra Íslendinga. Mun
þar einkum ráða sá siður að fela
möndlu í grautnum og verðlauna svo
þann, sem möndluna hreppir, með
svokallaðri möndlugjöf. Mörgum
finnst grauturinn að vísu góður og
borða hann af bestu lyst, en aðrir láta
sér nægja að krukka aðeins í hann
með skeiðinni til að leita möndlunnar.
Hallgerður Gísladóttir, þjóðfræð-
ingur á Þjóðminjasafni Íslands, rekur
sögu jólagrautsins á vísindavef Há-
skóla Íslands og segir þar meðal ann-
ars að „orðið jólagrautur þýði í munni
Íslendinga á 20. öld þykkur hrís-
grjónamjólkurgrautur með rús-
ínum“. Hallgerður segir ennfremur
að slíkir grautar verði ekki algengir
hér á landi meðal almennings fyrr en
upp úr aldamótum 1900, en áður hafði
jólagrauturinn oftast verið úr
bygggrjónum, mjólk og rúsínum.
„Hrísgrjónagrauturinn er borinn
fram með kanelsykri og rjóma eða
mjólk, stundum saft eða saftsósu og
víða er grautur af þessu tagi kallaður
jólagrautur hvort sem hann er á
borðum á jólum eða aðra daga.
Sums staðar á Íslandi var jóla-
grauturinn hafður fyrir matinn á að-
fangadagskvöld þegar líða tók á 20.
öld en slíkt mun hafa verið algengast í
Danmörku. Í Skandinavíu, þar sem
jólagrautur af þessu tagi er hefð-
bundinn réttur á jólum, er grauturinn
venjulega eftirréttur á aðfangadags-
kvöld.“
Sjálf kvaðst Hallgerður hafa alist
upp við hið síðarnefnda á æskuslóð-
um sínum að Seldal í Norðfjarð-
arhreppi. „Ég er alin upp við jóla-
graut, þykkan, seyddan mjólkurgraut
með rúsínum og möndlu. Hann var þá
borinn fram á eftir rjúpunum, sem
jafnan voru í aðalrétt. Það skipti svo
miklu máli að fá möndluverðlaunin,
sem oftast voru eitthvað sælgæti, að
maður píndi ofan í sig grautinn þótt
maður væri orðinn pakksaddur eftir
rjúpurnar. Ég hélt þessum sið þar til
fyrir nokkrum árum að jólagraut-
urinn hætti einhvern veginn að vera
eini eftirrétturinn sem til greina kom
á aðfangadagskvöld. Krakkarnir voru
orðnir stórir og möndlugjöfin ekki
eins spennandi og áður. Þá hafði hann
tekið þessum breytingum í áttina að
ris à l‘amande,“ sagði Hallgerður, og
kvaðst búast við því að einhver útgáfa
af jólagrautnum yrði á hennar borð-
um af og til í framtíðinni.
Í úttekt Hallgerðar um jólagraut-
inn á vísindavef HÍ segir meðal ann-
ars að í skýrslu Þórarins Liljendal
um íslenskt mataræði frá því 1783
komi fram að á jóladag, ásamt nokkr-
um öðrum hátíðisdögum, reyni Ís-
lendingar að hafa mjólkurgraut
kvölds og morgna til hátíðabrigða.
Misjafnt hefur verið hvort jólagraut-
urinn var framreiddur á jóladag eða
aðfangadagskvöld. Á vestanverðu
landinu var algengara að hann væri
hafður á jóladag, ýmist í morgunmat
eða sem eftirréttur á eftir miðdeg-
ismat. Á austanverðu landinu var al-
gengara að bera hann fram á að-
fangadagskvöld og sá háttur vann á
eftir því sem á 20. öld leið. Jafnframt
komu til sögunnar möndlugjafir í
tengslum við jólagrautinn, en hvort
tveggja kemur til okkar frá Dan-
mörku.
Varðandi uppruna möndlugjaf-
arinnar gefur Hallgerður eftirfarandi
skýringu: „Eftir að hrísgrjónagraut-
urinn varð á allra færi varð ris à
l‘amande höfðingjaútgáfan af jóla-
grautnum og tók jafnframt víða við
sem eftirréttur á aðfangadagskvöld á
síðustu áratugum 20. aldar. Ris à
l‘amande er nafn á dönskum hrís-
grjónabúðingi með möndlum sem
mun ekki tengjast Frakklandi að
öðru leyti en því að innihaldið er talið
eiga uppruna sinn í möndlugjöfinni.
Hún er aftur talin tengjast frönskum
sið sem þekktur er frá miðöldum og
felst í því að í samkvæmi daginn fyrir
þrettándann borðuðu menn köku sem
í var falin baun. Sá sem hana fann
réði öllu í samkvæminu það sem eftir
lifði kvölds.“
Misjafnt er eftir hverjum og einum
hvernig jólagrauturinn er mat-
reiddur, en á vefsetrinu Kjarnafæði
má finna uppskriftina Jólagrautur
mömmu, sem er tilvalinn á jólaborðið.
Jólagrautur mömmu
Fyrir 8
2 dl hrísgrjón (grautargrjón)
5 dl vatn
5 dl nýmjólk
3 msk sykur
7,5 dl rjómi, þeyttur
100 g súkkulaðispænir
1 msk sérrí
1–2 tsk vanillusykur
1 stk heil mandla, afhýdd
Bláber
Komið upp suðu á vatninu, bætið
hrísgrjónunum í og látið malla í 10
mín.
Bætið við mjólkinni og látið suðu
koma upp. Látið grautinn malla í 15–
20 mín. á lágum hita og hrærið reglu-
lega í, svo hann brenni ekki við.
Takið grautinn af hellunni og bætið
við sykri. Setjið grautinn í skál og
kælið.
Hrærið rjóma, möndlunni, súkku-
laði og sérrí út í kaldan grautinn.
Smakkið til með vanillusykri. Berið
grautinn fram með bláberjum eða
góðri berjasósu.
Verði ykkur að góðu!
Ýmist fyrir eða eftir aðalrétt
Morgunblaðið/Kristinn
Ris à l’amande. Hnausþykkur
hrísgrjónagrautur er ómissandi á
jólaborðið.
Álfheimum 74, Glæsibæ, Reykjavík, s. 553 2347
Fataprýði
Sérhönnun, st. 42-56
Vertu velkomin
- Gleðilega jólahátíð
Vertu öðruvísi
um hátíðarnar
í fatnaði frá okkur