Pressan - 03.05.1990, Blaðsíða 25

Fimmtudagur 3. maí 1990
25
siúkdómar og fólk
Sjúkdómar i islenskum bók-
menntum og dægurlögum

Aðalhlutverk skáldanna hefur
alltaf verið að lýsa raunveruleika
eigin þjóðar. Á öllum tímum hafa
skáld ort til þjóðarinnar og um
hana. Bestu skáldin lifa í nútíman-
um en standa þéttingsfast í fortíð-
inni og sækja þangað hefðir og
tungutak sem ekki mega glatast.
Sjúkdómar og veikindi hafa alltaf
verið skáldunum hugleikin enda
eru þau óþyrmileg áminning um
mannlegan forgengileika og hrörn-
un. Sagt er að fáir skrifi betur um
sjúkdóma og einkenni þeirra en ein-
mitt skáldin. Enginn hefur lýst geð-
sjúkdómum betur en Strindberg
hinn sænski, sem segir frá fyrirbær-
um úr hugarheimi sálsjúkra betur
en margir lærðir höfundar þykkra
kennslubóka í læknisfræði. Hann
skildi tilveruna með augum skálds-
ins og gat lýst henni þess vegna.
Þekktar eru sjúkdómslýsingar úr ís-
lendingasögum, Egla segir frá elli-
hrumleika og elliglöpum Egils
Skallagrímssonar og hann kvartar
sáran undan bitrum örlögum sínum
og náttúruleysi. I Sturlungu er lýst
dauða Einars Skemmings úr blóð-
nösum á ákaflega áhrifaríkan hátt.
Frægar eru lýsingar Þórbergs
Þórðarsonar á veikindum, hvernig
honum fannst líkaminn allur undir-
lagður af torkennilegum sjúkdóm-
um sem enginn réð við. I bókum
Halldórs Laxness eru listilegar
frásagnir af veikindum Ólafs Kára-
sonar og örlögum þessa drottins
krossbera. Þar er lýst ömurlegri til-
veru sjúklingsins á baðstofuloftinu,
sem unir sér við að telja kvistina í
þekjunni og lætur hugann reika um
draumaheima. Ólafur var öryrki lið-
innar aldar og margt í frásögninni af
honum minnir á lýsingar nútíma-
öryrkja á eigin einmanaleika og
umkomuleysi. Veikindi Rósu í Sjálf-
stæðu fólki eru annað dæmi um frá-
sögn skálds af veikindum og óblíð-
um örlögum lítilmagnans. Guð-
bergur Bergsson lýsir í Músinni
sem læðist lífi krabbameinssjúkl-
ings og þeirra sem næstir honum
standa á ógleymanlegan hátt.
Veikindi og dœgurtónlist
Dægurtónlist er óaðskiljanlegur
hluti samtímamenningar hverrar
þjóðar. Dægurlagatextar eru sungn-
ir á góðri stundu og lifa síðan með
þjóðinni í ótal rútubílaferðalögum
og skíðaskálaferðum þar sem þeir
hljóma meðan einhver getur haldið
tóni og takti. Fáir textar lýsa þó
sjúklingum eða sjúkdómum enda
næsta óskemmtilegt að syngja um
slíkt í aftursæti á rútubíl eða i róm-
antískum vangadansi. Flestir text-
anna fjalla um ýmiskonar kátínu og
gleði (Nú liggur vel á mér eða I
syngjandi sveiflu) eða um ástir og
rómantík (Bláu augun þín, Þú og
ég). Ýmsir textar lýsa þó íslenskum
raunveruleika eins og hann gerist
bitrastur. Þannig lýsir Freymóður
Jóhannesson (12ti september) í
Draumi fangans raunheimi inni-
lokaðs manns á Litla-Hrauni sem
lætur hugann reika til elskunnar
sinnar, sem allt í einu stendur við
rúmstokkinn hans og leiðir hann til
frelsisins. í lögum sínum Litli tón-
- listarmaðurinn og Við hliðið
stend ég eftir ein lýsir hann átak-
anlega mikilli bindingu barna við
foreldra sína sem nútíma uppeldis-
fræðingar myndu líta grunsemdar-
augum. í laginu Einsi kaldi úr Eyj-
unum eftir Jón Sigurðsson er lýst
óforbetranlegum kvennabósa sem
hleypur úr einu bólinu í annað í ör-
væntingarfullri leit að hamingjunni.
Nútíma geðlæknar skilgreina Casa-
nova eins og Eir.sa kalda, sem ákaf-
lega óöruggan einstakling, sem
stöðugt efast um eigið ágæti. Hann
reynir í örvinglan sinni að lappa upp
á brotna sjálfsmyndina með því að
komast upp í hjá sem flestum kon-
um. Bjössi á mjólkurbílnum er
annar slíkur, kvennamaður og öku-
fantur, sem misnotar aðstöðu sína
sem starfsmaður mjólkurbúanna og
keyrir eins og Ijón á mjólkurbílnum
og stefnir þannig fjármunum Sam-
vinnuhreyfingarinnar í bráða
hættu.
Óhamingjusamur Keli
Keli í kjallaranum er andstæða
þeirra félaganna, óforbetraiilegur
kúristi sem situr sveittur við að læra
þó allir séu úti í glöðum leik. Senni-
lega hefur Keli verið ákaflega tauga-
veiklað, stressað og bælt barn með
miklar þráhyggjuhugmyndir. For-
eldrarnir hafa gert alltof miklar
kröfur til hans, rekið hann áfram
með harðri hendi og þannig grafið
undan sjálfstæði hans og trú á sjálf-
an sig. I lok kvæðisins er Keli kom-
inn í óhamingjusamt hjónaband og
býr þar að fyrstu gerð. í laginu Síð-
asti vagninn í Sogamýri er lýst
manni sem missir af síðasta vagnin-
um og kemst ekki heim til sín með
ófyrirsjáanlegum afleiðingum fyrir
andlega heilsu. Aðrir höfundar lýsa
íslenskum veruleika eins og í laginu
um Óla rokkara sem fjallar um
sómakæran bónda í sveit sem tryll-
ist þegar hann heyrir rokkmúsíkina,
yfirgefur býlið og fer til borgarinnar
til að rokka. Sennilega mundi þetta
flokkast undir ófélagslega hegðun í
andstöðu við ríkjandi hefðir og
venjur og eflaust hefði Óli rokkari
verið sendur í geðrannsókn á okkar
tímum á vegum búnaðarfélagsins.
Lóa litla á Brú er annað hversdags-
legt dæmi úr raunveruleikanum um
unga sveitastúlku sem giftist og flyt-
ur til Reykjavíkur. í lok kvæðisins er
því lýst hvernig Lóa hefur orðið
neysluþjóðfélaginu að bráð, eigin-
maðurinn vinnur hörðum höndum
til að geta greitt fatareikningana, og
hún gefur öðrum körlum hýrt auga.
Ótal höfundar hafa sagt frá drykkju-
mönnum í danslagatextum og jafn-
vel raunum aðstandenda þeirra eins
og í laginu Mamma grét, en þar er
lýst örlögum ungs drykkjumanns
sem drekkur í síbylju meðan
mamma hans situr heima og grætur.
Lagið endar svo á því að drykkju-
fanturinn hættir að drekka (án þess
að fara í meðferð) og mamma hans
fer að gráta hamingjutárum og
stundar vonandi Alanon-fundi af
mikilli alúð.
Megas og veikindin
Af textahöfundum seinni ára hef
ég þó mestar mætur á Magnúsi
Þór Jónssyni, Megasi. Magnús
þeysti inn í bókmenntasögu þjóðar-
innar árið 1972 þegar hann gaf út
fyrstu plötuna sína. Síðan hefur
mikið vatn til sjávar runnið og
Magnús bæði horfið af spjöldum
bókmenntasögunnar og birst þar
aftur öllum að óvörum. Hann hefur
öðrum fremur lýst íslenskum raun-
veruleika tuttugustu aldarinnar;
ruglinu, spennunni, kapphlaupinu
og æsingnum. Hann hefur brugðið
sér í allra kvikinda líki, drukkið með
Birkiland, beðið á biðstofum emb-
ættismanna og gengið niður stig-
ann þegar lyfturnar í blokkinni bil-
uðu. Sérstaða Magnúsar meðal ís-
lenskra textahöfunda felst í yfir-
burðaþekkingu hans á tungunni og
bragfræði hennar. Bestur er Magnús
þegar hann fer inn í heim geðsjúk-
dómafræðinnar og lýsir hughrifun-
um þaðan. í kvæðinu um Paradís-
arfuglinn segir hann frá konu sem
gjörist veik á geði svo gefa verður
henni truntusól (truntusól =
tryptosol = þekkt þunglyndislyf)og
tungl. í Heilræðavísum lýsir hann
svo raunheimi þunglyndissjúklings;
,,já, ef þú ert sligaður eymd þinnar
stöðnunar og eyddir innheimar og
sviðnir þeir þegja". Lausninni á
þessari andlegu pínu lýsir síðan
Magnús í þekktu kvæði sem heitir í
Víðihlíð en þar gefur hann eftirfar-
andi ráð: ,,Ef enginn þér sýnir sam-
úð neina / og sorgirnar hlaðast að
fyrir því,/ og ef enginn hræða til þín
tekur / tillit né sýnir viðmót hlý, //
þá valhoppaðu inní Víðihlíð, og
vertu þar síðan alla tíð. (Víðihlíð var
á þessum árum ein deild Kleppsspít-
ala.) Þetta mun vera einhver fyrsta
ábending til þjóðarinnar um að láta
af fordómum gagnvart geðdeildum.
En einhver torráðnasta hending
Magnúsar um lækna og læknisfræði
er úr þekktu kvæði um mannúðar-
málfræðina, en þar segir: „Veiran
sem veldur mannúðarmálæði er
óþekkt/ mælti doktor-med haldinn
geig og óvissu i húminu,/ en lækn-
ingu þó hafa allmargir hlotið við
misnotkun/ fíknimyndandi lyfsins:
hver er sjálfum sér næstur í rúm-
inu.// I sama kvæði lýsir Magnús
auk þess ótal hagsmunafélögum
sem mögulega eiga eftir að koma
fram á sjónarsviðið þó síðar verði;
útlimaöreigar, örkumlaöldung-
ar, allsherjarsamtök allsleys-
ingjanna. Eg heyrði í útvarpinu á
dögunum að Magnús væri á leiðinni
með nýja plötu. Til hamingju!!
Vonandi er eitthvað á henni um ís-
lenskan veruleika og helst um sjúk-
dóma og lækningar, sem er hluti af
okkur öllum eins og hver önnur úr-
koma í grennd.
ÓTTAR
GUÐMUNDSSON f
vann hann sig út úr þeirri óvissu.
Það verða þáttaskil í lífi þessa
manns upp úr 45 ára aldri, enda
var breytingatími hjá honum árin
1988 og 1989. En hann hefur góða
möguleika til að komast áfram og
gæti átt eftir að verða nokkuð
þekktur.
Þetta er ástríðufullur maður og
tímabilið frá 45 til 55 ára aldurs er
viðburðaríkt í tilfinningamálum
hans. Það er eins og hann finni á
þeim árum að hann er frjáls og
getur í auknum mæli lifað lífinu
eftir eigin geðþótta. Þetta geta
þannig orðið hans gæfuríkustu ár.
Maðurinn þyrfti hins vegar að
vera varkár í fjármálum og ganga
vel frá öllu á því sviði á næstu
tveimur árum. Og ef hann er
óbundinn eru líkurá bindingu inn-
an þriggja ára.
lófalestur
í þessari viku:
(karl, fæddur 2.8. 1943)
Þetta er viljasterkur maður, en
rólegur að eðlisfari, dagfarsprúður
og forðast deilur í lengstu lög.
Hann er skyldurækinn, ræktar-
samur við fjölskyidu sína og hefur
sterka réttlætiskennd.
Maðurinn hefur átt erfitt með
að ákveða hvaða stefnu hann ætti
að taka í lífinu, en smám saman
draumar
Ull i fat og mjólk i mat
Áður fyrr þótti það ómissandi
hverri húsfreyju að kunna að koma
ull í fat og mjólk í mat. Það er að
segja — búa til skyr og smjör og súr-
mjólk og osta úr mjólkinni og föt úr
ullinni. En hvaða hlutverk hefur
þessi matur í draumum okkar?
Nýlega var ég svo stálheppin að
eignast gamla draumaráðningabók
sem Margeir Jónsson, kennari og
fræðimaður, tók saman á fyrri hluta
aldarinnar. Þessi bók mun nú illfá-
anleg. Hún byggir að mestu á ís-
lenskum heimildum og þarna er
ýmislegt um mjólkina sem um aldir
var uppistaðan í matargerð hérlend-
is. Þar segir að það sé fyrir ábata að
drekka mjólk í draumi. Einnig að
borða mjólkurgraut, það táknar
einnig góða heilsu. Líka er jákvætt
að sjá ílát með mjólk og bera eða
flytja mjólk. En að spilla henni eða
hella niður er eins og að líkum lætur
fyrir óhöppum eða fjárhagslegu
tjóni. Að borða ost segja sumir boða
happ en aðrir telja það fyrir öfund
og gæti það vel staðist, þar sem fólk
er oft öfundað ef það verður fyrir
óvæntu happi. Að drekka rjóma
kvað vera fyrir hagnaði.
Dreymi konur brjóst sín full af
mjólk táknar það glæsta framtíð. Að
sjá smjörskál var sagt fyrir því að
dreymandinn fengi giftingartilboð,
en þættist maður borða smjör ber
ráðningum ekki saman. Sumir töldu
það boða góða framtíð en aðrir
ósamlyndi. Gæti hér komið að því
sama og með ostinn.
Ull fær einnig sína umsögn í þess-
ari sjaldséðu bók. Sagt er að ef
mann dreymi mikið af hvítri ull að
vetrarlagi sé það fyrir snjókomu. Ég
hef einnig heyrt þá ráðningu á
draumum um hvítar gærur að
haust- eða vetrarlagi. Að versla með
ull er hér talið fyrir ábata og ánægju
eins og að líkum lætur. Þykist mað-
ur vera að vefa og gangi það vel
boðar það að fyrirætlanir manns
ganga vel. En ef voðin eða þræðirn-
ir slitna veit það á lát vinar eða
skyldmennis. Að fella voð — ljúka
við hana — er sagt fyrir breytingum
á högum manns eða jafnvel skamm-
lífi. Að dreyma stóra hvíta voð er
sagt fyrir snjókomu en sólskini ef
hún er mjög glampandi.
Og þá er bara að fara svolítið aftur
í timann í draumum sínum svo mað-
ur geti orðið aðnjótandi allrar þess-
arar auðsældar. Líklega er enn
heillavænlegra að fást við kúabú-
skap í draumum sínum en fjárbú-
skap.