Morgunblaðið - 09.06.2004, Qupperneq 25

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 9. JÚNÍ 2004 25
Þ
jóðlistasafnið í Wash-
ington býr yfir slíku
umfangi heimslista í
aldanna rás að fáu
er við að jafna, eitt
og sér ærin ástæða
til að sækja höf-
uðborgina við Potomac-fljótið
heim. Var reist fyrir þjóðina eftir
að þingið hafði samþykkt að
þiggja gjöf hins mikla listaverka-
safnara Andrews W. Mellon 1937,
vígt af Franklin D. Roosevelt 17.
mars 1941 og opnað almenningi
daginn eftir. Áhersla lögð á list
Vesturlanda, frá málaranum og
arkitektinum Giotto di Bondone
(um 1267–1337), mikilvægasta full-
trúa umskiptanna frá gotík til
end-
urreisnar.
Og allt
fram á tutt-
ugustu öld,
amerískar
sam-
tímalistir gærdagsins ekki und-
anskildar. Þannig að um hlutlægt
og skilvirkt yfirlit er að ræða,
framstreymandi klið aldanna, sem
eins og tekur þéttingsfast í hend-
urnar á gestunum og býður þeim
að þroska með sér eigin skoðanir.
Hin gefnu stefnumörk líkast til
lykillinn að hinni miklu og jöfnu
aðsókn hvarvetna þar sem slík eru
í heiðri höfð. Fólk kemur til að sjá
og upplifa og halda á braut með
mikla og ferska þekkingu í maln-
um, umfram allt eigin uppgötv-
anir.
Um tvær ólíkar byggingar,
hvora sínum megin við Con-
stitution-breiðgötuna að ræða,
eldri reisulega vesturálman úr
Tennessee-marmara vísar til
klassískra stílbragða, hönnuð af
John Russel Pope. Austurálman,
neðanjarðartengingin og svæðið
ofanjarðar með litlum gler-
píramídum, gosbrunni og vatns-
flæði, verk hins fræga arkitekts
I.M.Pei, hins sama og teiknaði
glerpíramídann við Louvre í París,
og fullgerður var áratug seinna.
Nýja álman leggur áherslu á sam-
tímalistir og hinar fjölþættustu
minni og stærri sýningar, fram-
kvæmdirnar voru styrktar af syni
og dóttur stofnandans Paul Mellon
og Ailsa Mellon Bruce, ásamt
stofnun sem kennd er við hann
sjálfan. Nýja álman var svo opnuð
af Jimmy Carter forseta 1. júní
1978, einnig rétt að geta skúlptúr-
garðs sem vígður var 23. maí 1999,
en að baki hans stóð stofnun
Morris og Gwendolyn Cafritz.
Mikill fjöldi auðugra velunnara
hefur hér komið við sögu eins og
gerist um stórsöfn í Bandaríkj-
unum, þeirra helstir og meðstofn-
endur; Samuel H. Kress, Rush H.
Kress, Joseph Widener, Cester
Dale, Ailsa Mellon Bruce, Lessing
J. Rosewald og Paul Mellon. Allt
nafntogað fólk í bandarísku þjóð-
lífi um sína daga, Lessing J. Rose-
wald einnig mikill áhrifavaldur um
uppgang bandarískrar myndlistar
og kom víða við sögu. Þetta allt
tekið fram hér því það segir okkur
að Þjóðlistasafn hins mikla og
volduga iðnríkis er merkilega
ungt, til að mynda mun yngra en
Metropolitan-safnið í New York,
sem lagður var grunnur að 1870
og innréttað í klassíska byggingu
á fimmtu tröð 1905, og nokkuð
yngra en núlistasfnið MoMA, sem
grunnur var lagður að 1929, inn-
réttað í byggingu á 53 stræti sem
hönnuð var af Edward D. Stone
og Philip L. Godwin 1939, seinna
stækkað af fleirum, meðal annars
þeim fræga Philip Johnson, og
enn gengst það undir viðamikla
útvíkkun. Opnar aftur í upphafi
næsta árs, þó ekki með öllu óvirkt
því innréttað hefur verið útibú í
Queens og hlutar safneignarinnar
að auki á ferðalagi um heiminn.
Miðað við Evrópu er þannig allt
á byrjunarreit vestanhafs, en hví-
líkur byrjunarreitur, og hvílík
framsýni og mannvit liggur ekki
að baki þessum athöfnum. Gætu
menn yfirhöfuð hugsað sér Banda-
ríkin án hinna heimsþekktu safna
sem dreifst hafa um víðan völl, frá
Washington, Fíladelfíu og New
York til Síkagó norður og alla leið
til Malibu í vestri. Þar hefur á
seinni árum átt sér stað gríðarleg
uppbygging í skjóli olíumilljarða
Pauls J. Ghetty heitins, og við-
komandi vaða í peningum til
kaupa á listaverkum.
Aðalviðburðirnir á Þjóðlista-
safninu í Washington um þessar
mundir eru tilþrifamiklar kolteikn-
ingar núlistamannsins Jim Dine af
gifsstyttum í vesturálmunni og
stórkostleg sýning á list Maya til
forna í austurálmunni, sem stend-
ur til 25. júlí.
Báðar álmurnar teljast þannig
úr núliðinni fortíð, í ljósi hinna
aldagömlu bygginga er hýsa hin
ýmsu þjóðlistasöfn Evrópu, engu
að síður státar safnið af fjölmörg-
um lykilverkum heimslistarinnar,
enda hefur engin þjóð verið eins
iðin við listaverkakaup á síðustu
öld og Bandaríkin. Fellur eins og
flís við rass að hinni miklu upp-
byggingu þjóðarinnar á tímabilinu
og hafði um leið gríðarleg áhrif á
listþróunina í Evrópu út öldina.
Einkum hana ofanverða þá Banda-
ríkjamenn hrifsuðu til sín foryst-
una í núlistum, skildu Mekka
hennar, sjálfa Parísarborg, eftir
með sárt ennið. Í upphafi ald-
arinnar voru þetta nokkrir ein-
staklingar með brennandi áhuga á
núlistum eins og til að mynda Leo
og Gertrude Stein, ásamt þeim
Ettu og Gabriel Cone, en vatt svo
upp á sig eins og snjóbolti. Svo
komið þykja málverk vera traust-
ustu skuldabréfin á hinum þræl-
skipulagða innan-
landsmarkaði, um
leið hafa Banda-
ríkjamenn komið
sér upp nær
ókleifum landhelg-
ismúrum til
verndar honum.
Myndlistarverk
amerískra núlista-
manna jafnframt
þau dýrustu í
heimi, eins og Ís-
lendingar hafa
fengið nasasjón af.
En með engu
móti hægt að
merkja neinn ung-
gæðisbrag á þess-
um athöfnum, því
gengið hefur verið
til verks af viti,
yfirvegun og
skipulagi. Ræður
hér meira innsýn í
grunneiningar
sterks þjóðfélags
en peningar enda hafa þjóðir Evr-
ópu keppst um að fara að fordæmi
þeirra, einkum á seinni hluta lið-
innar aldar og á jafnt við hinar
ríku sem efnaminni.
Vík einungis að einu mál-verki meðal þúsunda,sem á leiðarvísi safnsinshefur verið valið til að
vera kennimark þess í ár. Um að
ræða hið fræga málverk Leon-
ardos da Vinci af Ginevru de’
Benci, sem um leið er sagt eina
verk Leonardos sem finnanlegt er
í öllum Bandaríkjunum, þótt hug-
viti hans sjái stað í risastórri
myntsláttu á sögusafninu, en er
annars eðlis.
Samtímaheimildir herma að
Leonardo hafi málað unga flórent-
ínska konu er bar nafnið Ginevra
d’ Americgo Benci, sem dags dag-
lega var einfaldlega nefnd de’
Benci, fræðimenn nú almennt
sammála um að þetta sé rétta
myndin. Hún lengi í eigu furstans
af Liechtenstein, var um árabil í
láni á Listasafni Vínarborgar og
hékk uppi í sölum þess en furstinn
tók það til baka og rataði mál-
verkið þá aftur í höll hans í Vaduz,
höfuðborg furstadæmisins. En
þetta eru nákvæmlega 40 ára
gamlar heimildir og þekki ég ekki
sögu þess í millitíðinni, en líkast
til hefur furstinn sett það á upp-
boð eða safnið keypt það milliliða-
laust, meiginveigurinn þó að hér
er um eina af perlum þess að
ræða. Álitið að Leonardo, sem á
tímabili bjó hjá Benci-fjölskyld-
unni, hafi málað það í þakklæt-
isskyni fyrir gestrisnina. Ginevra
gekk í hjónaband 1474 og myndin
líkast til máluð af því tilefni sam-
kvæmt hefð. Myndin í öllu falli
máluð á tímabilinu 1474–80 og ber
þess vitni hve snemmþroska mál-
arinn var í meistaratöktum sínum.
Málverkið hefur haldið sér mjög
vel, andstætt flestum öðrum verka
Leonardos og lítið krukkað í það
af eftirkomendunum, en hann
hafði það að vafasamri venju,
óseðjandi forvitni og rannsókna-
áráttu, að vera stöðugt að gera til-
raunir með liti og olíur til blönd-
unar. Árangurinn ekki alltaf upp á
það besta þannig að menn hafa
verið neyddir til að gera við og yf-
irmála hin fáu málverk sem hann
lét eftir sig. Snilldartaktar höfund-
arins skína þó jafnaðarlega í gegn
þótt misjafnlega færir listamenn
hafi farið höndum um þau, brosið í
málverkinu af Jóhannesi skírara
nálgast þannig frekar að vera
gretta en að geta verið frá hendi
mannsins sem málaði Monu Lisu
og Guðsmóðurina í hellinum. Því
miður hefur neðri hluti málverks-
ins af Ginevru de’ Benci, þar sem
sá í hendurnar, glatast, en skýr-
asti vitnisburðurinn um höfund
málverksins er einmitt yfirmáta
fallegt forriss af þeim sem varð-
veist hefur. Á bakhlið mynd-
arinnar er málað yndisþokkafullt
skreyti með einiberjatré sem nefn-
ist ginepro á ítölsku, genevra á
mállýsku, grein af sama tré um-
lykja svo pálma- og lárberjagrein-
ar, hnýttar saman með bandi á
mjög einkennandi hátt fyrir Leon-
ardo. Algengt á þeim tímum að
málarar afhjúpuðu myndefni sín
með myndgátum og tilvísunum,
sem Leonardo notfærði sér óspart,
og erfitt að ímynda sér að hægt
hafi verið að móta skýrari kenni-
leiti um myndefnið en í þessu til-
felli. Á bandinu stendur: Virtuna
forma decorat, sem útleggst:
Dyggðin mótar hið ytra. Af jaðri
bakgrunnsins geta menn slegið
föstu að hér hafi verið framhald.
Engan veginn má skrifaskemmdir á myndverkumLeonardos alfarið á reikn-ing listamannsins, þannig
mótaði hann á árunum 1480–90
risastyttu í gifs af hesti fyrir
Lodovico Sforza í minningu föður
hans Francesco Sforza og eru
ýmsir á því að það hafi verið eitt
af fegurstu meistaraverkum end-
urreisnarinnar, en aldrei kom til
þess að styttan væri steypt í eir
eins og fyrirhugað var. Hertoginn
hafði annað að gera við bronsið,
nefnilega senda til svila síns sem
átti í hernaði og þurfti efni í fall-
byssur og fleiri mikilvægari virkt!
Styttan var farin að láta á sjá er
Lodovigo Sforza missti Mílanó í
hendur Frökkum árið 1500, og þá
gerðist það að bogaskyttur sig-
urvegarans notuðu hana sem
skotskífu! Einnig má vísa til þess
að franskir hermenn, sem bjuggu í
dóminíkanaklaustri heilagrar Mar-
íu af Grazio í Mílanó, hvar freskó-
málverk Leonardos af kvöld-
máltíðinni er til húsa í borð-
salnum, höfðu til siðs er þeir fóru
úr stígvélunum að kasta þeim í
höfuðið á svikaranum Júdasi
Ískaríót.
(meira síðar)
Vesturálma Þjóðlistasafnsins í Washington úr Tennessee-marmara hönnuð af John Russel Pope.
Leonardo da Vinci: Ginevra de’ Benci, 1474–1480.
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is
Washington
Austurálman hönnuð af hinum heimsþekkta arkitekt I.M. Pei.
Finnski karlakórinn
Wasa Sångargille
flytur tónverkið
Jónas - frelsari gegn vilja sínum,
eftir Kaj-Erik Gustafsson
við texta Lars Huldén
í Langholtskirkju
fimmtudaginn 10. júní kl. 20.00
Stjórnandi Stefan Wikman
ATVINNA mbl.is