Morgunblaðið - 09.06.2004, Page 26

UMRÆÐAN
26 MIÐVIKUDAGUR 9. JÚNÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Í SÍÐASTA nýársávarpi sínu
gerði forseti Íslands, herra Ólafur
Ragnar Grímsson, m. a. heimsvæð-
ingu viðskiptanna að umtalsefni auk
frumkvæðis Íslandinga í alþjóðlegu
samsstarfi og nýsköpun í listalífi.
Undir lok ræðunnar varpaði hann
fram þremur spurningum, sem lúta
að því, að hagnaður af
heimsvæðingunni komi
bæði íslenskum al-
menningi og hinum
auðskapandi, nýju at-
hafnaskáldum til góða.
Forsetinn svaraði svo
eigin spurningum
óbeint á þessa leið:
„Svörin munu ráða
miklu um þróunina og
höfum í huga að opnun
hagkerfisins er þess
eðlis, hvort sem okkur
líkar betur eða verr,
að fyrirtækin geta ein-
faldlega flutt heimkynni sín, skatt-
skyldu og þjóðþrifaframlög til ann-
arra landa ef tökin eru hert um of
hér heima. En fyrirtækin þurfa líka
að skilja að miklum árangri fylgja
ríkar samfélagslegar skyldur og
ábyrgð. “
Þegar ég heyrði þessi orð á ný-
ársdag, gerði ég mér ekki grein fyr-
ir marktækum tengslum milli Ólafs
Ragnars Grímssonar og fjölmiðla-
hluta Hagasamsteypunnar, né held-
ur, að slík tengsl myndu valda hon-
um vanda í starfi. Hitt gerði ég mér
auðvitað ljóst eftir orðanna hljóðan,
að forsetanum væri í mun, að ekki
yrði þrengt „um of“ að
hag stórfyrirtækja á
íslenskum markaði og
hann skírskotaði jafn-
framt til félagslegs
þroska stjórnenda
slíkra fyrirtækja. Í
ljósi þess, sem síðar
hefur gerst, gæti það
að mínu viti verið í
rökréttu samhengi við
tilvitnuð ummæli, að
Hagasamsteypan, sem
með orðafari hæstvirts
forsætisráðherra ræð-
ur yfir „ógrynni fjár“,
keypti Morgunblaðið, og ætti þar
með öll dagblöð á Íslandi, en réði
jafnframt blaðinu ritstjóra, sem
hefði ríkan skilning á samfélags-
legum skyldum og ábyrgð sam-
steypunnar! Ef þetta gerðist, yrði
ótvírætt stigið skref í átt að óhæfi-
legu fáræði um skoðamyndun á Ís-
landi. Væri slíkt vissulega óskastaða
einskis manns, hvorki þingmanna í
meirihluta, né minnihluta eða nokk-
urs annars utan Hagasamsteyp-
unnar.
Vestur í Bandaríkjunum er vara-
forseti, Dick Cheney að nafni, sem
áður var tengdur stórfyrirtækinu
Halliburton og var þar raunar
starfsmaður. „Cheneýs relationship
with Halliburton has been nothing
but trouble since he left the comp-
any in 2000“ (Time 7. 6. 2004). Af
hverju þessi vandamál milli varafor-
setans og stórfyrirtækisins? Jú,
Cheney er að hygla sínum gömlu
vinnuveitendum um verktöku í Írak
og væntanlega víðar. Hagsmuna-
Hagar og Halliburton
Þorkell Jóhannesson
fjallar um forsetann ’Að fenginni reynslusíðustu daga tel ég ein-
sýnt að taka eigi þann
rétt af forsetanum að
geta gengið í berhögg
við Alþingi.‘
Þorkell Jóhannesson
Í STAKSTEINUM Morgun-
blaðsins í gær er spurt: „Hvað
hefur „mikill asi“ með lögfræði að
gera? Hvaða lögfræðilega þýð-
ingu hefur það á hvaða hraða mál
fara gegnum þingið? Um leið og
lögfræðilegir álitsgjafar breytast í
pólitíska álitsgjafa verða álit
þeirra metin með öðrum hætti en
áður.“
Nú hlýtur Alþingi sjálft sem
stofnun – jafnt stjórnarlið sem
stjórnarandstaða – að ákveða
hvernig það hagar störfum, þar á
meðal hvort það fær nauðsynlegt
tóm til að afla upplýsinga og ræða
mál. Ef sá meirihluti sem styður
stjórn hverju sinni virðir ekki
þennan rétt þrátt fyrir rökstudd
mótmæli stjórnarandstöðu og við-
varanir sérfróðra manna veikir
það stöðu Alþingis sem stofnunar
gagnvart framkvæmdarvaldinu
og þá um leið stöðu þess innan
stjórnskipunarinnar. Álitaefni þar
að lútandi falla undir stjórnskip-
unarrétt sem er ein grein lögfræð-
innar.
Stutt athugasemd
um stöðu Alþingis
Höfundur er fyrrverandi
prófessor.
Sigurður Líndal
ÉG ER einn þeirra sem aldrei hafa
viljað þann mann í forsetastól sem þar
hefur setið í um 8 ára skeið. Ég taldi
þann mann ekki hæfan í embættið af
ýmsum ástæðum. Þær eru helstar að
hann var einhver umdeildasti stjórn-
málamaður sinnar tíðar, jafnvel verri
Hriflu-Jónasi og er þá langt seilst. Í
annan stað, þá gat hann sjaldnast stillt
sig um að koma höggi á
andstæðinga sína, jafn-
vel á mjög rætinn hátt,
auk þess að hann hafði
uppi einhver óviðfelld-
ustu ummæli um for-
sætisráðherra þjóð-
arinnar, sem fallið hafa á
Alþingi. Þá taldi ég einn-
ig að hann gæti ekki
stillt sig um að stíga nið-
ur úr friðarstóli þeim
sem forseti hefur jafnan
setið á og varpa inn
„pólitískum sprengjum“
annað veifið. Maður sem
getur ekki hamið sig þannig að hann
gerist ekki dónalegur eða rætinn taldi
ég að ætti ekkert erindi í forsetastól.
Það kom síðan á daginn að hann fór
fram úr björtustu vonum bölsýnis-
manna sinna í þessum efnum. Þarna
taldi ég að nánast hvaða annar fram-
bjóðandi sem var ætti meira erindi en
sá sem hnossið hlaut. Á stóli forseta
þarf að vera maður sem heldur still-
ingu sinni þannig að enginn geti sagt
að hann dragi taum einhverra stjórn-
málaskoðana. Þá á enginn að geta sagt
að hann misbeiti valdi sínu vegna ein-
hvers sem menn gætu túlkað að hann
geri af geðþótta eða til að gjalda ein-
hverjum gamla greiða. Þetta hefur nú-
verandi forseti, að minni hyggju, gert
sig sekan um. Þannig má segja að
hann hafi gróflega rofið trúnað við
landsmenn, um þá sátt og hefð sem
ávallt hefur ríkt um embættið. Þá er til
að nefna að eitt fárra kosningaloforða
hans, hefur hann einmitt nýlega svikið
með því að bjóða sig fram til embættis-
ins hið þriðja sinni. Leiðrétti menn mig
ef ég fer með rangt mál, en ég minnist
þess að hann hafi lofað kjósendum því
að hann myndi ekki sækjast eftir emb-
ættinu oftar en í tvígang.
Synjunarvald
Synjunarvald það sem 26. grein stjórn-
skipunarlaga segir fyrir um og forset-
inn hefur sagst vera að nýta sér nú,
getur vart átt við hann vegna þess sem
segir í 13. grein sömu laga, um að for-
seti láti ráðherra framkvæma vald sitt.
Ef þessi ákvörðun forsetans er ekki
beiting valds, hvað er hún þá? Hún er
vitaskuld gróf íhlutun í störf og laga-
samþykktir lýðræðislega kjörinna
aþingismanna, sem þeir hafa sett á
fullkomlega stjórnskipulegan hátt. Má
enda nefna það, vegna ummæla um
flausturslega og skjóta afgreiðslu laga
þeirra sem um ræðir, að fá frumvörp
til laga hafa fengið meiri umfjöllun á
Alþingi hvað ræðutíma snertir. „For-
seti lýðveldisins er ábyrgðarlaus á
stjórnarathöfnum“ samkvæmt 11.
grein stjórnskipunarlaga þannig að nú
ber væntanlega forsætisráðherra
ábyrgð á þeirri stöðu sem forseti hefur
komið þjóðinni í, í trássi við vilja meiri-
hluta Alþingis og framkvæmdarvalds-
ins, sem forseti á ábyrgðarlausa aðild
að. Það er einmitt 2. grein stjórnskip-
unarlaga sem segir að „Alþingi og for-
seti Íslands fara saman með löggjaf-
arvaldið. Forseti og önnur stjórnarvöld
samkvæmt stjórnarskrá þessari og
öðrum landslögum fara með fram-
kvæmdarvaldið. Dóm-
endur fara með dóms-
valdið.“ Þarna má sjá að
forseti er aðili bæði að
framkvæmdar- og lög-
gjafarvaldinu og lætur
ráðherra, sem starfar í
umboði Alþingis, fram-
kvæma vald sitt.
Þjóðaratkvæði?
Ég er einn þeirra, eins
og hægt er að lesa úr
orðum mínum hér að of-
an, sem aðhyllast túlkun
Þórs Vilhjálmssonar og
fleiri um að forseti sé ekki bær til að
synja lögum staðfestingar nema með
atbeina ráðherra, sem ber ábyrgð á
honum. Útspil forsetans er einhver au-
virðilegasta kosningabomba, að mínu
viti, sem sést hefur lengi og er gersam-
lega á skjön við fyrri orð hans um
dauða bókstafinn sem synjunarvaldið
væri. Ég held að ríkisstjórnin gerði
best í því að gefa út yfirlýsingu um að
þjóðaratkvæði fari ekki fram og þeir
sem ekki verða sáttir við það, leiti til
dómstóla og fæst þá úr þessu álitamáli
skorið án þeirrar hvatvísi sem virðist
einkenna málflutning manna í þessu
efni. Í framhaldi af þessu ætti Alþingi
að koma sér saman um að breyta
stjórnskipunarlögum á þann veg að
ekki verði neinum vafa undirorpið
hvert vald eða valdleysi fylgi embætti
forseta lýðveldisins. Það er ófært með
öllu að sameiningartákn þjóðarinnar
geti á svo gróflegan hátt tekið fram
fyrir hendurnar á löglega kjörnu Al-
þingi. Þetta land er jú eins og segir í 1.
grein stjórnskipunarlaga: „Ísland er
lýðveldi með þingbundinni stjórn“.
Þjóðkirkjan o.fl.
Þá get ég vart látið vera að minnast á
eitt af mikilvægari hlutverkum sem
forseti fer með á ábyrgð kirkju-
málaráðherra, sem er að vera æðsti yf-
irmaður Þjóðkirkjunnar. Mönnum er
vafalaust í fersku minni úr kosninga-
baráttunni fyrir átta árum að rifjuð
voru upp orð frambjóðandans um að
Guð væri ekki til og fleira í þeim dúr.
Þess vegna kom það þægilega á óvart
þegar forsetinn, við innsetning-
arathafnir sínar, virtist fara með post-
ullegu trúarjátninguna. Guð láti gott á
vita varð mér að orði þá. Mér þótti
ófært að slíkur embættismaður og höf-
uð þjóðkirkjunnar tryði ekki á Guð,
fannst það fara verulega illa saman. Þá
kom það mér illilega á óvart, eftir til-
finningalega svigrúmið sem forsetinn
bað þjóðina um að veita sér, að hann
skyldi ekki vígjast í hjónaband innan
þeirrar kirkju sem hann er „höfuð“
fyrir, fannst það beinlínis móðgun. Víst
er að hann gekk að eiga konu sem er
Gyðingatrúar, en ég geri ráð fyrir að
Herra byskupinn yfir Íslandi hefði ver-
ið alsæll með að framkvæma vígsluna í
félagi við einhvern rabbía að vali brúð-
hjónanna. Þá þótti mér einnig ófært
hvernig forsetinn móðgaði, að mínu
viti, hennar konunglegu hátign, drottn-
inguna af Danmörku og þjóð hennar.
Tilefnið er auðvitað að forsetinn mætti
ekki í brúðkaup krónprinsins sem
embætti hans var búið að þiggja boð
um að mæta í fyrir hönd íslensku þjóð-
arinnar. Til allrar hamingju var þarna
hans ágæti, sendiherra Íslands í Dan-
mörku, sem minnkaði verulega skað-
ann af þessu upphlaupi forsetans, sem
var öldungis óþarft. Þá ber einnig að
nefna það að furðu sætir að forsetinn
gat ekki sýnt þá kurteisi að boða til rík-
isráðsfundar vegna ákvörðunar sinnar
að undirrita ekki hin umdeildu lög.
Mönnum eru í fersku minni yfirlýs-
ingar forsetans í kjölfar fjarveru hans
á 100 ára afmæli heimastjórnar á Ís-
landi, að ein mikilvægasta skylda for-
seta væri að veita þeim fundum for-
sæti.
Fullvíst má telja að ég mun ekki
nýta atkvæði mitt á komandi kjör-
fundi, til að endurnýja umboð sitjandi
forseta. Ég mun vissulega fara á kjör-
fund, þó ekki væri nema til þess að
„skila auðu“ eins og kallað er. Hitt er
annað mál, að oft hef ég hugleitt hvers
vegna við erum yfirleitt að burðast
með þetta embætti forseta Íslands.
Hingað koma erlend fyrirmenni og
arka til veislu forsetans ásamt ein-
hverjum fjölda ráðherra. Næsta dag
fara þeir, ásamt forseta jafnvel, í veislu
til forsætisráðherra ásamt sömu
veislugestum, að meginstofni til. Til
hvers þetta tvöfalda kerfi? Ekki þurfa
til dæmis Svisslendingar slíkt embætti
forseta. Þar taka á móti erlendu fyr-
irmenni höfuð ríkisstjórnar hverju
sinni. Það er kannski þörf á umræðu í
fullri alvöru, hvort við ættum ekki að
leggja þetta embætti niður? Bessa-
staðir gætu verið embættisbústaður
forsætisráðherra hverju sinni.
Sameiningartákn?
Þorsteinn Halldórsson skrifar
um forsetaembættið ’Maður sem getur ekkihamið sig þannig að
hann gerist ekki dóna-
legur eða rætinn taldi
ég að ætti ekkert erindi
í forsetastól.‘
Þorsteinn Halldórsson
Höfundur er formaður Sjálfstæðis-
félagsins Baldurs í Kópavogi.
UNDARLEGT hefur verið að
fylgjast með fjölmiðlum þessar
vikurnar og enn undarlegra að
fylgjast með umræð-
unum á Alþingi við
starfslok þess.
Í aðdraganda for-
setakosninga nú er
ég hugsi yfir ýmsu
og rifjast m.a upp
fyrir mér þegar ég
studdi Pétur Kr.
Hafstein forseta-
frambjóðenda árið
1996.
Auðvitað var ég
sannfærð um að Pét-
ur myndi vinna þær
kosningar, enda
hafði hann allt til að
bera að mínu viti til
að geta orðið fyr-
irmyndarforseti bæði
sem persóna og ekki
síður vegna þess að
hann hafði ekki verið
í forsvari í pólitík.
Hann var og er líka
maðurinn sem gat
þannig leitt þjóðina sameinaða en
ekki sett hana í fylkingar eins og
núverandi forseti Ólafur Ragnar
Grímsson virðist gera með sínum
gjörðum. Á sömu forsendum var
ég ánægð með Vigdísi Finn-
bogadóttur sem forseta og tel að
hún hafi sinnt því embætti með
sóma.
Ekki grunaði mig heldur að
hinn umdeildi alþingismaður inn-
an flokks og utan, Ólafur Ragnar,
sem ekkert var heilagt hvorki í
atlögu við fólk og fyrirtæki, né í
ræðum sínum á Alþingi yrði for-
seti þjóðarinnar. En sú varð þó
raunin.
Pólitískur er farsinn sem nú-
verandi forseti Ólafur Ragnar
Grímsson er að leiða núna. Að
hann geti ekki verið fulltrúi ís-
lensku þjóðarinnar við kon-
unglegt brúðkaup í Danmörku
vegna „óvissu um afgreiðslu þing-
mála“ forsetaembættisins. Þetta
segir hann nýkominn frá Mexíkó
og í þeirri utanlandsferð voru
nokkur lög undirrituð. Svona tví-
skinnungsháttur á ekki að eiga
sér stað undir merkjum forseta
Íslands. Forsetinn hefur verið
hátt í þriðjung forsetatíð sinnar
erlendis. Við megum ekki gleyma
því að við höfum utanríkis-
ráðherra, sendiráð og ræðisskrif-
stofur sem sinna samskiptum við
erlendar þjóðir.
Að fjölmiðafrumvarpið hafi leitt
þessi ósköp fram í dagsljósið,
verður það kannski
eftir allt saman til
þess að fólkið sem
studdi hann í þetta
virðulega embætti
setji aðeins spurning-
armerki við það hvað
það var að kjósa?
Skín stjarna Ólafs
Ragnars virkilega
hæst meðal hans
stuðningsmanna þeg-
ar forseti velur sér að
fjölmiðlafrumvarpið
af öllum umdeildum
málum skuli sett í
þjóðaratkvæða-
greiðslu?
Einnig má virkilega
rökræða um það
hvort dómgreind eins
einstaklings, þó for-
seti sé, eigi að meta
hvenær skuli vera
þjóðaratkvæða-
greiðsla. Ég skora á
ríkisstjórnina að styrkja þá þing-
ræðishefð sem verið hefur og
færa þetta vald til alþingis. Búa
til leikreglur er varða þjóð-
aratkvæðagreiðslu.
Að hafa forseta á Íslandi eru
ekki allir sammála um, sumum
finnst þetta þarflaust embætti,
mér hefur hinsvegar alltaf fund-
ist þetta mikilvægt embætti. Þess
vegna er hryggð í mínu hjarta
nú. Skyldi Ólafs Ragnars Gríms-
sonar helst verða minnst fyrir
það að stækka þann hóp sem
finnst engin þörf á þessu emb-
ætti, forsetaembættið sé sívax-
andi peningahít sem skapi póli-
tískar þrætur?
Er það kannski þjóðaratkvæða-
greiðslan sem við Íslendingar
þurfum:
Eigum við að hafa forseta á Ís-
landi?
Ég mun greiða atkvæði mitt
gegn fosetaembættinu í þeirri at-
kvæðagreiðslu ef ég eygi enga
von um forseta sem talsmann
allra frumkvöðla, allra fyrirækja,
alls fólksins í landinu, óháð póli-
tískri skoðun þess.
Þjóðaratkvæða-
greiðsla?
Eydís Aðalbjörnsdóttir skrifar
um þjóðaratkvæðagreiðslu
Eydís Aðalbjörnsdóttir
’Pólitískur erfarsinn sem nú-
verandi forseti
Ólafur Ragnar
Grímsson er að
leiða núna.‘
Höfundur er verkefnastjóri hjá Land-
mælingum Íslands.