NT - 03.05.1984, Blaðsíða 14

Fimmtudagur 3. maí 1984 14
■ Nokkrum sinnum á öld hristist land á Suður-
landi svo um munar. Það hefur verið kallað
Suðurlandsskjálfti, og á umliðnum öldum hefur
hann jafnað byggð við jörðu og lagt menn að velli.
Jarðvísindamenn eru sammála um að búast megi
við sterkum skjálfta á Suðurlandi, spurningin er
því ekki hvort hann verði, heldur hvenær. Líði
langur tími milli skjálftanna safnast meiri orka fyrir
í jörðinni og því er von á sterkari skjálfta.
Meðaltími milli skjálftanna hefur verið 50-100 ár.
Nú eru hins vegar 88 ár liðin síðan landsskjálftar
gengu síðast yfir Suðurland en 72 ár frá síðasta
stóra skjálftanum 1912. Árið 1978 skilaði hópur á
vegum Almannavarna ríkisins skýrslu um Suður-
landsskjálfta þar sem meðal annars var lagt til að
gerð yrði úttekt á jarðskjálftaþoli mikilvægra
bygginga á Suðurlandi. Þetta hefur ekki verið gert
nema að hluta til. Jarðvísindamenn hafa um
margra ára skeið óskað eftir aukinni fjárveitingu til
rannsókna á svæðinu. Því hefur ekki verið sinnt.
Með Suöurlandsskjálfta er
átt við skjálfta, tvo eða fleiri
sem venjulega byrja austantil
á Suðurlandsundirlendi en
færa sig síðan vestur á bóginn.
Upptök þeirra virðast þræða
unni eru lagðar fram nokkrar
tillögur um hvað gera skuli til
að draga úr áhrifum Suður-
landsskjálfta. t>ar segir
orðrétt: „Grundvöllur allra
framfaraerþekking. Frumskil-

■ Sigfús Eymundsson Ijósmyndari tók þessa mynd af rústum Selfossbæjarins, skömmu eftir jarðskjálftann 5.
september 1896.
Suðurlandsskjálftinn yfirvofandi:
Rannsóknir sitja á hakanum
5-10 kilómetra breitt belti með
stefnu frá Þurá og Hjalla í
Ölfusi austur undir Selsund á
Rangárvöllum. Árið 1784 voru
skjálftarnir tveir sem ollu veru-
legu tjóni. Þeir komu með 2ja'
sólarhringa millibili, 1896 voru
þeir hins vegar 4 og dreifðust á
2ja vikna tímabil. Með tilliti til.
þess hve langt er frá síðasta
Suðurlandsskjálfta eru al-
mennt taldar miklar líkur á
þeim næsta innan 15 til 20 ára.
En hvemig undirbúum við
okkur undir það?
Almannavarnaskýrsla
1978
Árið 1978 skilaði vinnuhóp-
ur Almannavarnarráðs um
jarðskjálfta á Suðurlandi og
varnir gegn þeim, skýrslu um
Landskjálfta á Suðurlandi. Þar
er gerð grein fyrir skjálfta
hættunni á Suðurlandi og því
tjóni sem af skjálftum hefur
orðið og getur orðið. Gerð
grein fyrir byggingasam-
þykktum og reglum um styrk-
leika nýbygginga á svæðinu.
Ennfremur er reynt að meta
ástand mannvirkja á Suður-
landi með tilliti til jarðskjálfta-
þols og loks áætlun um við-
brögð og hjálparstarf vegna
Suðurlandsskjálfta. í skýrsl-
yrði þess að draga megi úr
áföllum í þjóðlífi vegna nátt-
úruhamfara er þekking á að-
draganda þeirra, eðli og afleið-
ingum. Slíkrar þekkingar verð-
ur aðeins aflað með rannsókn-
um“. Þrátt fýrir að Almanna-
varnir ríkisins og jarðvísinda-
menn hafi óskað eftir auknum
fjárveitingum til rannsókna á
Suðurlandi árlega síðan skýrsl-
an kom út, hefur þeirri beiðni
ávallt verið hafnað. Undan
þessu kvarta meðal annarra
Guðjón Petersen hjá Al-
mannavörnum og Páll Einars-
son jarðeðlisfræðingur hjá
Raunvísindastofnun. Reyndar
má segja að eina raunhæfa
viðbótin til rannsókna á síð-
ustu árum hafi orðið, þegar
sæst var á að bæta við einni
stöðu hjá Raunvísindastofnun
til að sinna þessum rannsókn-
um. Það er reyndar staðan sem
Páll Einarsson situr í.
Meiri áhugi í útlóndum
Á meðan íslenskt fjárveit-
ingavald daufheyrist við slík-
um beiðnum og hefur ekki
áhuga á að fjármagna rann-
sóknir af þessu tæi eru útlend-
ingar mun áhugasamari. Að
sögn Páls Einarssonar hefur
öll hvatning til rannsókna á
þessu sviði komið erlendis frá.
teféb«íf«n§<jf íym vnrbonrfí

■ Guðjón Petersen fram-
kvæmdastjóri Almannavarna:
„Brýnast að gera jarðvegs-
rannsóknir í kringum þéttbýlis-
kjarna og kortleggja sprungu-
kerfi.“
Aukning jarðskjálftamælinga
í kringum 1973 var að verulegu
leyti styrkt af vísindanefnd
NATO. Mælingar á radoni í
borholum hafa verið fram-
kvæmdar fyrir erlent fé og enn
voru útlendingar á ferðinni
þegar borholuþenslumælingar
hófust hér. Eitt dæmi um hve
við erum háðir útlendingum
að þessu leyti er, að nú hefur
dregið úr radonmælingum
vegna þess að minna fé hefur
verið veitt til þess í útlöndum.
■ Páll Einarsson jarðeðlis-
fræðingur hjá Raunvísinda-
stofnun : „Það þarf að þróa
nýja jarðskjálfamæla og auka
rannsoknirnar."
Að vísu tók fjárveiting-
avaldið nokkuð við sér í kjölfar
Vestmannaeyjagossins og var
þá komið fyrir jarðskjálfta-
mælum víða um land. Þetta
gerði það að verkum, að nú
eru til jarðskjálftalínurit sem
sýna þróun Kröfluelda.
Eitt af því sem lagt var til í
skýrslunni síðan 1978 var að
gerð yrði úttekt á jarðskjálfta-
þoli mikilvægra bygginga á
Suðurlandi, svo sem skólum
og félagsheimilum. Þetta hefur
■ Almannavarnir hafa sent
íbúum á skjálftasvæðinu bækl-
ing með leiðbeiningum um
jarðskjálftavarnir.
ekki verið gert ennþá. Að vísu
mun Selfossbær hafa í hyggju
að gera slíka úttekt á opinber-
um byggingum í kaupstaðnum
upp á eigin spýtur.
Þrátt fyrir að hið opinbera
hafi lítið sinnt þessum málum,
hafa einstaka stofnanir verið
betur vakandi. Þannig hefur
Landsvirkjun látið kanna jarð-
skjálftaþol háspennulína,
virkjana og tengivirkja. Tal-
sverðum fjármunum hefur
þegar verið varið til að styrkja
þessi mannvirki þar sem veik-
leikar komu í Ijós. Þegar nýja
Hrauneyjafosslínan var lögð
var tekið tillit til Suðurlands-
skjálfta og hún lögð norðan
byggðar og niður í Hvalfjörð.
Einnig var línan höfð afkasta-
meiri en eiginleg þörf var á svo
hún gæti tekið við orkuflutn-
ingi af öðrum línum sem kynnu
að Iaskast. Önnur stofnun sem
einnig hefur sinnt þessum mál-
um er Vegagerð ríkisins. Að
sögn Guðjóns Petersen hefur
Vegargerðin gert úttekt á
helstu brúm á svæðinu með
tilliti til Suðurlandsskjálfta.
Nýja brúin yfir Sogið, við
Þrastarlund, var sérstaklega
styrkt til að þola jarðskjálfta
sem þessa.
Rannsóknir þarf að efla
En hvað er skynsamlegast
að gera meðan næsta Suður-
landsskjálfta er beðið. Guðjón
Petersen hja Almannavömum
og Páll Einarsson voru sam-
mála um að skynsamlegt væri
að auka þekkinguna og efla
rannsóknirnar. Guðjón Pet-
ersen sagði brýnast að gera
jarðvegsrannsóknir í kringum
þéttbýliskjarnana svo hægt
verði að gera sér grein fyrir
sprungukerfum og forða því
Athyglisverð nýjung:
Þenslumælingar I jarðskorpunni
Ein athyglisverðasta nýjung-
in sem bryddað hefur verið
uppá í jarðskjálftarannóknum
her undanfarin ár, eru svokall-
aðar borholu þenslumælingar.
Þessar mælingar voru þróaðar
í Bandaríkjunum og vorum
við íslendingar með þeim
fyrstu sem hófu tilraunir með
þær. Eins og fleira á þessu
sviði var það gert fyrir tilstyrk
útlendinga. Karnegie stofnun-
in í USA lét okkur í té
endurgjaldslaust nokkra slíka
mæla árið 1978 og var þeim
komið fyrir í 8 gömlum borhol-
um á Suðurlandi.
Hægar hreyf ingar mældar
TiT að einfalda málið má
segja að þenslumælarnir séu
eins og blaðra sem komið er
fyrir í djúpri borholu. Hún
þenst út eða skreppur saman
eftir því hvort þrýstingurinn í
kring eykst eða minnkar. Með
þessu móti er hægt að skrá
hreyfingar í jarðskorpunni sem
eru svo hægfara að þær koma
ekki fram á jarðskjálftamæl-
um. Ragnar Stefánsson jarð-
skjálftafræðingur sagði að
þessar tilraunir hefðu gengið
það vel að Bandaríkjamenn
hefðu ákveðið að láta okkur í
té tæki sem skráir sveiflurnar
betur og flytur þær þráðlaust
til Reykjavíkur. Gerði hann
sér vonir um að þessum búnaði
yrði komið fyrir nú í sumar.
Vegna þess hve fáir skjálftar
hafa mælst á svæðinu frá því
þrýstingsmælingarnar hófust
1979 vita menn enn lítið um
fylgni þrýstingsbreytinga á
skjálfta. Ef teknir eru fjórir
stærstu skjálftarnir á þessum
tíma, en þeir mældust yfir 2
stig á Richter og þeir bornir
saman við þrýstingslínurit, má
engu að síður sjá ákveðna
fylgni. I tveimurtilvikum mátti
greina sveiflur á línuritinu rétt
áður en skjálftinn varð, en í
tveimur rétt á eftir.
„Það er ólíklegt, segir
Ragnar, að þessar mælingar
verði til þess að við getum spáð
fyrir um næsta Suðurlands-
skjálfta. Til þess vitum við of
lítið um tengslin milli þensl-
unnar í jarðskorpunni og
skjálftanna. Enn sem komið er
er meginmarkmiðið ekki að
spá, heldur að safna gögnum
sem síðar gætu orðið grund-
völlur að spá“.
Gæti orðið á morgun eða
eftir 100 ár
„Það getur enginn sagt til
um það með neinni vissu hve-
nær spennan í Suðurlandi leys-
ist úr læðingi í kraftmiklum
skjálfta", segir Ragnar Ste-
fánsson.
„Útfrá sögunni verður að
teljast líklegt að meiriháttar
skjálfti verði á Suðurlandi
næsta aldarfjórðunginn. Við
framkvæmum slíkan líkinda-
reikning f sambandi við mann-
virkjagerð þar sem hann getur
haft þýðingu. Sannleikurinn er
hins vegar sá að við erum ekki
komin lengra í þessum vísind-
um en svo að við getum ekki
útilokað að hann komi á morg-
un og við getum ekki heldur
útilokað að hann dragist í 100
ár“.
Ragnar sagði einnig að
menn vissu ekki með neinni
vissu hvað skjálftarnir sem hei-
mildir greina frá hafa verið
sterkir. „Upplýsingar um að
torfhús hafi hrunið segja í raun
mjög lítið, enda voru þau illa
byggð. Menn hafa hins vegar
giskað á að sterkustu skjálft-
arnir hafi verið um 7 stig á
Richters kvarða“, segir Ragn-
ar Stefánsson jarðskjálfta-
'fræðingur.
■ Ragnar Stefánsson jarö-
skjálftafræðingur vinnur við
borholu þrenslumælingarnar.