Morgunblaðið - 04.08.2004, Blaðsíða 24

UMRÆÐAN
24 MIÐVIKUDAGUR 4. ÁGÚST 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Í
húsi Íslenskrar erfða-
greiningar í Vatnsmýr-
inni er stór og mikil eft-
irmynd af DNA-
hringstiga. Þessi tvöfaldi
skrúfgangur, sem hefur fyrir
löngu tekið við af atóminu sem
táknmynd vísinda og þekkingar,
birtist fyrst á opinberum vett-
vangi 25. apríl 1953 í vísindaritinu
Nature, með stuttri grein eftir
Francis Crick og James Watson,
vísindamenn við Cambridge-
háskóla í Bretlandi, þar sem þeir
gerðu grein fyrir hugmyndum sín-
um um að svona væri uppbygging
erfðaefnisins. Alveg í lok grein-
arinnar nefndu þeir svo, næstum
því eins og meðal annarra orða, að
þetta varpaði
ljósi á það
hvernig DNA
endurmótast
og erfða-
upplýsing-
arnar berast
frá einni kynslóð til annarrar. Þar
með var komið svarið við einni
stærstu spurningu erfðavísind-
anna fram að því. Sjálfa myndina
af hringstiganum teiknaði aftur á
móti eiginkona Francis, mynd-
listakonan Odile Crick. Greinin
var stutt – sennilega lítið lengri en
þessi viðhorfspistill – og teikn-
ingin af hringstiganum lítil. Svona
hógvært var nú upphafið að ein-
hverri mestu byltingu 20. aldar.
Og því er þessi saga rifjuð upp
hér, að annar höfunda grein-
arinnar, Francis Crick, lést fyrir
viku, 88 ára, eftir langa baráttu
við krabbamein.
Eftirmælin sem hann hefur
hlotið eru aftur á móti fjarri því að
vera hógvær. „Francis Cricks
verður minnst sem eins snjallasta
og áhrifamesta vísindamanns
allra tíma,“ sagði Richard
Murphy, forseti og fram-
kvæmdastjóri Salk-rannsóknar-
miðstöðvarinnar í San Diego í
Kaliforníu, þar sem Crick starfaði
frá 1970. „Francis Crick var Char-
les Darwin tuttugustu aldar-
innar,“ sagði Steve Jones, pró-
fessor í erfðafræði við University
College í London.
En hvað sem öllu lofi líður verð-
ur ekki framhjá því litið að þeir
Crick og Watson höfðu afgerandi
áhrif á sögu líffræðinnar, sögu vís-
indanna – og gott ef ekki mann-
kynssöguna. Sagan af uppgötvun
þeirra er þó ekki alveg einföld,
eins og svo oft hefur verið tilfellið
með stórar vísindauppgötvanir. Í
fyrsta lagi ber að nefna, að þeir
Crick og Watson voru ekki einir
að verki. Greinin eftir þá í Nature
var ekki byggð á einni einustu
rannsókn sem þeir höfðu sjálfir
gert.
Greinin var ekki útlistun á því
hvernig erfðaefnið væri í raun og
veru uppbyggt og sjá mætti við
nána skoðun, heldur var þetta til-
laga – eins og Crick og Watson
sögðu sjálfir í upphafi grein-
arinnar – að því hvernig efnið hlyti
að vera. Ýmsar tillögur um þetta
höfðu áður komið fram en verið
hraktar. Þessi mynd af uppbygg-
ingu DNA – sem til dæmis getur
að líta í húsi ÍE – var því umfram
allt hugmynd, ályktun. Enda var
Crick þekktur fyrir að „vinna“
með því að hugsa. Ein sagan af
honum segir að Odile hafði ein-
hverntíma sagt um hann að hann
ynni ekki mikið, en hann hugsaði
mikið. Og Crick sagði sjálfur að
einn mikilvægasti eiginleiki vís-
indamanns væri ímyndunarafl.
Orðalagið í greininni í Nature
er í samræmi við þetta. Watson og
Crick segjast „stinga upp á því“ að
erfðaefnið sé í laginu eins og
hringstigi, og þeir segjast
„ímynda sér“ hvernig eftirmynd-
unarferlið gangi fyrir sig. Styrkur
hugmyndar Watsons og Cricks lá
fyrst og fremst í útskýring-
armætti hennar – hversu mörgum
spurningum hún gat svarað.
En auðvitað er sagan ekki alveg
svona einföld. Watson og Crick
byggðu þessar áhrifamiklu hug-
myndir sínar ekki síst á röntgen-
myndum sem aðrir vísindamenn,
við Kings College í London, höfðu
tekið af erfðaefninu. Í sama hefti
Nature og grein þeirra birtist
voru greinar eftir Maurice Wilk-
ins og Rosalind Franklin, en sú
síðarnefnda hafði náð afburðagóð-
um árangri við að taka skýrar
röntgenmyndir af erfðaefninu,
þar sem fram komu vísbendingar
um lögun þess.
En hvorki Wilkins né Franklin
lögðu fram nákvæma tillögu að
mynd af uppbyggingu erfðaefn-
isins, og hafa menn getið sér þess
til, að líklega sé það ein helsta
ástæðan fyrir því að greinar
þeirra vöktu ekki sömu athygli og
grein Cricks og Watsons. Wilkins
fékk reyndar nóbelsverðlaunin
ásamt Crick og Watson 1962 fyrir
uppgötvunina á hringstiganum, en
Franklin, sem lést langt fyrir ald-
ur fram, aðeins 37 ára, hlaut aldrei
neina opinbera viðurkenningu fyr-
ir hlut sinn í þessari merku upp-
götvun, og má þó ætla að hennar
hlutur hafi ekki verið lítill.
The New York Times sagði frá
því í fyrra, þegar mikið var fjallað
um uppgötvun Cricks og Watsons
sem þá varð hálfrar aldar gömul,
að Watson hefði síðar sagt frá því,
að áður en þeir Crick skrifuðu
greinina í Nature hefði hann séð
eina af röntgenmyndum Frank-
lins, sem hvergi höfðu verið birtar,
og það hefði „ráðið úrslitum“ um
uppgötvunina. Crick sagðist hafa
séð gögn Franklins á ráðstefnu
þar sem hún hefði kynnt þau. Því
má segja að afrek Watsons og
Cricks hafi fyrst og fremst verið
fólgið í túlkun þeirra á gögnum
Wilkins og Franklins.
Sjálfur mun Crick lítið hafa
pælt í því hvernig hugmyndir
hans urðu til, að því er segir í eft-
irmælum um hann í blaðinu San
Diego Union-Tribune. Þar er haft
eftir honum:
„Fólk sem fæst við þessa hluti
er ekki gjarnt á að velta því mikið
fyrir sér hvernig það fari að. Það
óttast að slíkt hafi áhrif á vinnuna.
Það er svo ótalmargt á seyði í heil-
anum sem maður veit ekki af,
þannig að líkega er best að nálgast
þetta svolítið eins og búdda-
munkur: Það liggur ekkert á.
Ekki reyna of mikið. Leyfa þessu
að gerast. Ekki skilgreina of mik-
ið.“
Saga um
vísindi
„Einn snjallasti og áhrifamesti vís-
indamaður allra tíma“ lést í síðustu
viku. Hann hét Francis Crick og var ein
aðalpersónan í sögunni um það þegar
DNA-hringstiginn var uppgötvaður.
VIÐHORF
Kristján G.
Arngrímsson
kga@mbl.is
BRÉF TIL BLAÐSINS
Morgunblaðið Kringlunni 1 103 Reykjavík  Bréf til blaðsins | mbl.is
Sem fyrrverandi unglingur og núver-
andi móðir tveggja ungra drengja
langar mig aðeins að setja á blað
hugrenningar mínar vegna um-
gengni æsku vors lands um nýliðna
helgi. Það sem fyrst og fremst kom
mér til að hripa niður þessar línur
voru orð ungs manns frá Keflavík í
fréttum Ríkissjónvarpsins á sunnu-
dagskvöld þegar hann talaði um að
hann gengi sko ekki svona um heima
hjá sér og í viðtalinu mátti sjá hann
sitja í miðri ruslahrúgu sem innihélt
matarleifar, umbúðir og bjórdósir.
En af hverju er þá í lagi að haga sér
svona annars staðar?
Ég fyllist vanmáttugri reiði og
vonleysi þegar ég geng minn stíg í
gegnum tjaldstæðið í átt að minni
hverfisverslun og sé allt það sem
skilið hefur verið eftir. Foreldrar;
hvernig væri að kenna unglingum
okkar gildi náungakærleika og tillits-
semi, svo ekki sé talað um virðingu
fyrir eigin hlutum og annarra? Tjöld
og annað liggur eins og hráviði út um
allt, sumt bara skilið eftir, en í öðru
hefur verið kveikt. Vanti mann tjald
skal maður rölta á tjaldstæðið við
Þórunnarstræti á Akureyri og þar er
úr mörgu að velja.
Ég er alls ekki að setja mig upp á
móti því að fólk skemmti sér ærlega
um þessa helgi, en fyrr má nú rota en
dauðrota.
Við sem vinnum með unglingum
vitum mætavel að hér er hefð fyrir
ákveðinni drykkju um þessa helgi og
við þurfum að sætta okkur við það
þótt óljúft sé, en þessi gegndarlausi
sóðaskapur er nokkuð sem við meg-
um alls ekki sætta okkur við! Hvað
þá uppivöðslusemi og frekja í fólki
sem gengur örna sinna í görðum
þeirra sem búa í nánd við tjald-
svæðið, hvað er eiginlega í gangi hjá
okkur?!
Ef það á að vera fastur þáttur í því
að búa í nánd við tjaldsvæðið að fá
ekki að sofa svefni hinna réttlátu
tvær helgar á ári (í kringum 17. júní
og um verslunarmannahelgi) er ég
ekki svo viss um að við sem búum á
þessu svæði kærum okkur um að fá
fólk á þessu skeiði og með þetta hug-
arfar hingað í bæinn, því miður. En
við bjóðum allt fjölskyldufólk vel-
komið.
Foreldrar, takið ykkur tak og inn-
rætið börnum ykkar betra viðhorf til
eigna sinna og annarra, og virðingu
gagnvart náunganum, betra er seint
en aldrei! Það læra börnin sem fyrir
þeim er haft.
KAREN MALMQUIST
kennari og forvarnafulltrúi í VMA.
Hugleiðingar í lok
verslunarmannahelgar
Frá Karen Malmquist
NÝLEGA hætti ég mér inn í
rökræður helstu lögspekinga
landsins um lögfræði
og stjórnmál. Ég
beindi orðum mínum
aðallega til Jóns
Steinars Gunnlaugs-
sonar og gagnrýndi
hann fyrir að aðhyll-
ast pósitívisma. Í
svari Jóns Steinars
við skrifum mínum
kennir ýmissa grasa,
en það sem að mínu
viti stendur upp úr er
að svarið er ein mál-
efnalegasta umfjöllun
um eðli fjölmiðlafárs-
ins sem málsmetandi
einstaklingur hefur látið frá sér.
Eftir stendur hins vegar að okkur
greinir á um grundvallaratriði.
Þar ber fyrst að nefna afneitun
Jóns Steinars á pósitívismanum,
sem hann segir vera „fjarri því að
lýsa viðhorfum mínum“. Ofurtrú
hans á aðferðafræði lögfræðinnar
bendir hins vegar sterklega til
þess að Jón Steinar sé einmitt
pósitívisti, því hann virðist trúa
því að hægt sé að útiloka allt úr
huganum nema aðferðafræði og
lagatexta þegar hann gefur álit,
sem er einmitt skilgreining á pósi-
tívisma.
Meginvandamálið sem ég sé á
svari Jóns Steinars snýst um að
hann virðist blanda saman nær-
skýringu (proximate explanation)
og endanlegri skýringu (ultimate
explanation). Til að skýra þetta
nánar ætla ég að bera viðfangsefni
lögfræðinnar saman við lífveru.
Endanlegar skýringar á útliti og
hegðun lífvera, þ.e. svipgerð
þeirra, verða að vísa á einn eða
annan hátt í erfðamengi hennar,
sem samanstendur af miklum
fjölda gena er mynda arfgerð
hennar. Þótt arfgerðin sé nauð-
synleg er hún hins vegar ekki
nægjanleg til þess að skýra svip-
gerð lífverunnar, sem er nærskýr-
ing. Inn í þessa mynd vantar sam-
spil arfgerðarinnar við umhverfið
og samspil genanna innbyrðis. Af
þessum sökum getur sama arf-
gerðin myndað ólíka einstaklinga í
mismunandi umhverfi, eins og
rannsóknir með
plöntuklóna, sem allir
hafa sömu arfgerð,
sýna. Snúum okkur
nú að lögfræðinni.
Stjórnarskráin er
arfgerðin sem liggur
til grundvallar sam-
félagsgerð hvers lýð-
ræðisríkis. Hér á
landi samanstendur
hún af 81 geni, þ.e.
málgreinum. Eins og í
tilfelli lífvera er arf-
gerð íslenska ríkisins
nauðsynleg en ekki
nægjanleg til þess að
skýra svipgerð samfélagsins okk-
ar, þ.e. lögin og regluverkið sem
móta okkar daglega líf. Til þess
þarf flókið samspil umhverfis og
arfgerðar og genanna innbyrðis. Í
tilfelli hins lífræna Íslands mynda
lögfræðingar, stjórnmálamenn og
skoðanir þeirra í stórum dráttum
þetta umhverfi. Ef undan eru
skildar endurbætur á mannrétt-
indaákvæðum stjórnarskrárinnar
hefur íslenska arfgerðin staðið
óbreytt frá því 1944, en svipgerð
íslensks samfélags hefur gjör-
breyst. Þetta stafar af því, eins og
í dæminu hér að ofan, að íslenska
arfgerðin hefur upplifað sí-
breytilegt umhverfi, sem stjórn-
málamennirnir hafa mótað.
Í deilunni um synjunarvald for-
setans var tekist á um íslensku
arfgerðina til þess að fá fram ein-
hverja lífvænlega svipgerð. Um-
hverfið, þ.e. skoðanir þeirra sem
tókust á, var ekki bara þar að
verki, því menn vísuðu einnig í
innbyrðis áhrif genanna í íslensku
arfgerðinni til þess að vefengja
vald forsetans. Að teknu tilliti til
þessa hlutu að koma fram ólík
sjónarmið um það hvernig túlka
bæri íslensku arfgerðina, því eins
og áður segir er hún nauðsynleg
en ekki nægjanleg til þess að
skýra tilvist ákveðinnar svipgerð-
ar. Ef til er ein rétt túlkun á ís-
lensku arfgerðinni, eins og Jón
Steinar virðist telja, þá fæ ég ekki
séð hvernig íslenska svipgerðin
muni nokkurn tíma geta breyst.
Þessu blandar Jón Steinar síðan
við dæmi sem felur í sér nærskýr-
ingu og gengur það að mínu viti
ekki upp. Lögfræðingar eru á
hverjum tíma að vinna með lög og
reglugerðir, nærskýringar, sem
byggjast á pólitískri túlkun á
stjórnarskránni, endanleg skýring,
og er þeim því hollt að átta sig á
því að þeir eru að vinna með gögn
sem eru í eðli sínu pólitísk.
Hvernig þeir fara með svipgerðina
er síðan annar handleggur.
Eiga stjórnarskráin
og erfðaefnið eitthvað
sameiginlegt?
Steindór J. Erlingsson svarar
Jóni Steinari Gunnlaugssyni ’Í deilunni um synj-unarvald forsetans var
tekist á um íslensku arf-
gerðina til þess að fá
fram einhverja líf-
vænlega svipgerð.‘
Steindór J.
Erlingsson
Höfundur er vísindasagnfræðingur.
Eftirfarandi greinar eru á
mbl.is:
Jón Steinsson: „Það er engin
tilviljun að hlutabréfamarkað-
urinn í Bandaríkjunum er öfl-
ugri en hlutabréfamarkaðir
annarra landa.“
Regína Ásvaldsdóttir: „Eitt
af markmiðum með stofnun
þjónustumiðstöðva er bætt að-
gengi í þjónustu borgaranna.“
Jónas Gunnar Einarsson:
„Áhrifalaus og mikill meirihluti
jarðarbúa, svokallaður almenn-
ingur þjóðanna, unir jafnan
misjafnlega þolinmóður við
sitt.“
Á mbl.is
Aðsendar greinar