Morgunblaðið - 29.08.2004, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 29. ÁGÚST 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Í kaflanum Böl og blessun er fjallað
um ferðalög og bílaumferð, tónlist og
tónlistarmenn, Ástar-Brand og kvik-
myndir, lögreglu og áfengi. Lítum
nánar á hið erfiða starf lögreglu-
þjónsins:
Morðtilræði við lögregluþjón
„Næstu árin barst aldrei í tal að
fjölga lögregluþjónum á Akureyri
nema tímabundið yfir hásumarið og
haustið þegar síldin gekk upp að
Norðurlandi.
En um leið og síldveiðin fjaraði út í
september var aftur fækkað í lög-
regluliði kaupstaðarins.
Kom þó fyrir að lögregluþjónarnir
ættu líf sitt að verja líkt og gerðist eitt
sunnudagskvöld í ágúst 1924. Tveir
ölvaðir Norðmenn af síldveiðiskipi
sem lá við Torfunefsbryggju gerðu þá
aðsúg að fólki, otuðu hnífum að ung-
lingum og karlmönnum en kölluðu
klámyrði á eftir kvenfólki. Gunnar
Jónsson var á vakt en þegar hann
kom aðvífandi og skipaði ólátaseggj-
unum um borð í skip sitt svöruðu þeir
með illyrðum og hæddust að lög-
regluþjóninum; hann væri ekkert
annað en húfan og hnapparnir. Þreif
annar Norðmaðurinn upp hníf en
Gunnar hafði ekkert nema hnefana til
að verja sig með. Lauk svo þeirra við-
ureign að sá norski renndi sér á lög-
regluþjóninn og miðaði hnífnum á
kvið hans en Gunnari tókst að víkja
sér undan og koma höggi á andstæð-
ing sinn sem féll við það í götuna. Um
leið sá hinn Norðmaðurinn færi og
gaf Gunnari bylmingshögg í andlitið.
Í því bili kom bæjarfógetinn hlaup-
andi við annan mann og skökkuðu
þeir leikinn.
Morguninn eftir voru Norðmenn-
irnir dæmdir í fjársekt og síðan
sleppt.
Akureyringar voru forviða og aldr-
ei þessu vant kvað við sama tón í öll-
um blöðunum sem voru á einu máli
um að lítið hefði lagst fyrir bæjarfóg-
etann að taka ekki harðar á mönn-
unum tveimur sem hefðu gert sitt
besta til að drepa annan lögregluþjón
bæjarins.“
Skólastjóri rekinn
Töluvert er fjallað um líf barna á
Akureyri. Hér er grið niður í kaflann
þar sem segir frá því þegar skóla-
stjóri Barnaskólans var rekinn úr
starfi:
„Það hefur alltaf verið erfitt að
vera barn. Að alast upp í heimi þar
sem allir aðrir eru búnir að læra regl-
urnar og hafa gert með sér þegjandi
samkomulag um hverjar þeirra er
leyfilegt að sveigja til og hverjar má
hundsa þegar þannig stendur á. Ligg-
ur það til dæmis í augum uppi að ekki
megi kríta á stéttar við barnaskóla
eða hoppa afturábak í parís? Og er
það endilega réttur fullorðna fólksins
að hvæsa: „Gættu að þér, barn“ –
þegar leiðir þess og lítillar stúlku,
sem er önnum kafin að æfa parísar-
hopp, liggja saman? Og hvernig stóð
á því að fullorðna fólkið mátti gera
grín að herfólkinu, en ekki börnin, og
fullorðna fólkið mátti líka gera hróp
að sykurkassatrúboðunum sem
þrumuðu ofan af kassa um holdfúa
syndarinnar og hvernig djöfullinn
steikti í helvíti afvegaleiddar sálir? …
Og svo mátti líka klípa í eyrun og rífa í
hárið á nemendum. Sjálfur skóla-
stjórinn, Steinþór Guðmundsson,
hafði þennan sið.
Þó aðeins í reikningstímum, út-
skýrði Steinþór sjálfur, og eingöngu
þegar hann gengi um bekkinn til þess
að líta á dæmin hjá börnunum. Hann
tæki þá stundum í hár drengjanna „...
til þess að tylla upp höfðinu, er þeir
sitja og grúfa sig fram á borð“. Stund-
um gripi hann líka í eyrun á þeim og
teymdi þá upp að töflunni til að reikna
dæmi.
Börnunum finnst þetta vont og
mörg þeirra grípa um eyrun ef skóla-
stjórinn nálgast. En eyrnatogið er
sjálfsagður þáttur í kennslu skóla-
stjórans; hann gerir þetta ekki í illum
tilgangi, hugsa börnin. Hann vill okk-
ur vel en í staðinn fyrir að klappa okk-
ur á kollinn eða hrósa klípur hann í
eyrað – eða gefur stelpunum selbita
sem svíður undan.
Svona gengur þetta árum saman.
Enginn gerir athugasemd. Svo einn
daginn gengur Steinþór of langt.
Hann missir stjórn á sér við dreng í 6.
bekk, Guðbrand Hlíðar. Það sér á
drengnum eftir skólastjórann sem
ver sig með því að segja það beinlínis
nauðsynlegt að slá stundum til óstýri-
látra barna, „... enda hafi skólanefnd
aldrei gefið nein fyrirmæli er banni
slíkt“. Börnin eru hneyksluð á þessu
framferði skólastjórans og íhuga
mótmælaaðgerðir gegn honum en áð-
ur en þau vita af eru eyrnatökin og
hártogið orðið að bitbeini í heimi full-
orðinna sem virðist ekki líða rétt vel
fyrr en þeim hefur tekist að draga
alla í ákveðna dilka. Skólastjórinn er
bolsi en pabbi Guðbrands, Sigurður
Hlíðar dýralæknir, er íhald og báðir
sitja í bæjarstjórn.
Þetta er bara pólitík, staðhæfir
fullorðna fólkið sem veit allt miklu
betur en börnin.“
Líkið borið út
Einnig er sagt frá fæðingu verka-
lýðsfélaga á Akureyri og hörðum
verkalýðsátökum. Lesum um andlát
Guðrúnar Oddsdóttur sem öllum að
óvörum varð vopn í baráttu ör-
snauðra fyrir rétti sínum:
„Presturinn átti þó seinasta orðið
þegar hann skráði í kirkjubókina and-
lát hinnar 77 ára gömlu Guðrúnar
Oddsdóttur, „þurfalings“ á Akureyri.
En þá var skollið á stríð í kaup-
staðnum.
Guðrún var skyndilega orðin mið-
depill umræðunnar, hlutskipti sem
hún hafði aldrei upplifað í lifanda lífi.
Framfærslufulltrúi bæjarins, Sveinn
Bjarnason, hafði á öðrum degi eftir
andlát gömlu konunnar komið við
annan mann keyrandi niður eyrina á
vörubíl. Á pallinum var nýsmíðuð lík-
kista.
Tvímenningarnir höfðu sótt lík
gömlu konunnar upp á loftið, bograst
með það niður þröngan og snúinn
stigann og lagt það til í kistuna úti
undir húsvegg.
Síðan var gömlu konunni snarað í
líkkistunni upp á vörubílspallinn og
keyrt rakleiðis í litla líkhúsið fyrir of-
an spítalann á brekkunni.
Þegar þetta spurðist út var eins og
sprengja hefði fallið í samfélaginu.
Sveinn var úthrópaður sem hinn
versti maður, tilfinningalaus og harð-
drægur í garð fátæklinganna. „Níð-
ingsverk hans er með þeim endemum
að jafnvel nafn hans getur enginn
nefnt eftirleiðis nema með fádæma
viðbjóði“, skrifaði einn harðasti
kommúnistinn í bænum, Jakob Árna-
son. Þvílík hneisa fyrir bæjarfélagið
að hafa mann í þjónustu sinni sem tví-
nónaði ekki við að kistuleggja úti und-
ir berum himni.
… Öðrum þræði má líta á orrahríð-
ina í kringum andlát Guðrúnar Odds-
dóttur sem dæmisögu um það hvern-
ig arfleifð kynslóðanna kynti undir
verkalýðsbaráttu millistríðsáranna. Í
sögu þjóðarinnar mátti finna ótal
dæmi um réttleysi smælingjanna og
hvernig þeir voru öldum saman und-
irokaðir af hrokafullum stórbændum
og höfðingjum. Fyrir bragðið voru
vinstrimenn einkar viðkvæmir fyrir
öllu sem gat flokkast undir valdníðslu
og þar af leiðandi hinn gamla tíma
þegar skilin voru skörp á milli höfð-
ingja og almúga. Tuttugasta öldin átti
að eyða þessum stéttamun og gera
alla jafna. Meðferðin á Guðrúnu bar
vitni um allt annað og því hlutu við-
brögðin að verða harkaleg. Fjár-
styrkur frá hinu opinbera átti ekki að
rýra í neinu manngildi eða mannrétt-
indi þess sem þáði styrkinn. Þannig
var nýi tíminn. Þannig átti 20. öldin að
verða.
Það efldi mjög jafnaðarmennina í
þessari baráttu gegn eymd og fátækt,
sérstaklega þó kommúnistana í
þeirra hópi, að sjá í Sovétríkjum Len-
íns og Stalíns paradís verkamannsins
rísa úr öskustónni. Á Akureyri var
Verkamaðurinn duglegur að flytja
bæjarbúum nýjustu fréttir af afrek-
um alþýðunnar í Sovét-lýðveldunum
þar sem allt blómstraði á sama tíma
og auðvaldsskipulagið var á hraðri
leið til heljar.“
Nóvudeilan
Hér segir frá upphafi Nóvudeil-
unnar í kaflanum „Byltingin 1930“:
„Þetta vor 1930 kemur Holdö eins
og venjulega norður í Eyjafjörð með
farfuglunum. Það rignir upp í nefið á
Norðmanninum, hann heldur sig til í
klæðaburði, gengur með hatt og stíf-
an flibba. Hann býr í vönduðu húsi á
Krossanesi og borðar annan mat en
almúginn á Íslandi. Einkabryti for-
stjórans sérhæfir sig í að matreiða
flesk og nautakjöt handa húsbónda
sínum.
En það er eitthvað á seyði sem for-
stjóranum líkar ekki. Það er órói í ís-
lensku verkamönnunum sem sumar
eftir sumar hafa fengið vinnu hjá hon-
um.
Þeir hafa unnið á sex tíma vöktum
allan sólarhringinn við að taka á móti
og bræða síld. Við bryggjur verk-
smiðjunnar er hægt að afferma sex
báta samtímis og veitir ekki af í ofn-
ana sem geta brætt 1.800 síldarmál á
sólarhring.
Þetta hefur hann, Andreas Holdö
stórþingsmaður, byggt upp hörðum
höndum og oftsinnis orðið að glíma
við nöldrið í Íslendingum, síðast þeg-
ar kviknaði í verksmiðjunni undir
vertíðarlok 1927. Eldurinn hafði
gleypt í sig eina bryggju og þrjú síld-
argeymsluhús er öll stóðu sunnan við
sjálfa verksmiðjuna sem slapp undan
eldtungunum. Vindurinn hafði haldið
þeim í skefjum en hann var á norðan
þennan septembermorgun. Reykjar-
mökkinn lagði því eins og dimma
þoku yfir Oddeyrina og bændur á
innstu bæjum í Eyjafirði nösuðu út í
loftið og veltu fyrir sér hvaða bæj-
arhús í dalnum væru að brenna.
Öll síldin sem hafði verið í síldar-
þrónum undir geymsluhúsunum var
ónýt, yfir 80 þúsund tunnur. Með tár-
in í augunum hafði hann látið aka
henni í Krossanesbótina en verið
skammaður fyrir og sakaður um að
eyðileggja fiskimið. Þetta var reynd-
ar ekki ný saga því að þessir Eyfirð-
ingar voru sífellt kvartandi yfir grút-
armengun frá verksmiðjunni. Þeir
höfðu haldið því fram að iðulega væru
hrein vandræði að útvega sand og möl
í byggingar sem ekki væri menguð
lýsisdreggjum frá Krossanesi. Jafn-
vel heyið, sem þeir heyjuðu í Eyja-
fjarðarhólmum, átti að vera svo atað
síldargrút að ekki væri hægt að
þurrka það og gera úr skepnufóður.
Og nú voru þeir enn komnir á stúf-
ana þessir vílsömu Eyfirðingar og
heimtuðu hærri laun.“
Nasisminn
Nasisminn og stríðsóttinn koma
einnig við sögu. Grípum þar niður
sem kommúnistar eru að skera niður
hakakrossfánann við bústað Sigurðar
Hlíðar í Búðargili:
„Litli drengurinn situr við
gluggann og horfir út í vetrarmyrkr-
ið. Fullorðna fólkið er farið í Nýja bíó
að hlusta á ræður og söng.
Þannig á víst að halda upp á full-
veldi, hugsar drengurinn, með því að
láta sér leiðast við ræðuþrugl og dap-
urleg ættjarðarljóð.
Hann er ekki að horfa á neitt sér-
stakt. Út um glugga Hlíðarshússins,
hinum megin götunnar, flæðir
skjannahvítt ljós sem sker biksvart
myrkrið í tvennt.
Klukkan er ekki nema rétt að verða
fimm en skammdegið er sest að og úti
er eins og um miðja nótt. Í svona
myrkri er ekki hægt að renna sér á
sleða niður gilið. Skemmtilegast er að
liggja á maganum og stýra sér með
fótunum á fleygiferð inn í krappar
beygjur.
Allt í einu hrekkur drengurinn upp.
Hvað er þetta? Er stóri hakakross-
fáninn sem Sigurður dýralæknir hef-
ur dregið upp í tilefni dagsins að losna
frá stönginni? Drengurinn einblínir á
fánann sem ber við himininn. Það er
ekki um að villast. Einhver er að
draga hann niður.
Drengurinn stekkur af stað, út og
beint yfir götuna. Hann verður að
segja herra dýralækninum frá þessu.
Og það fljótt.
Uppi í brekkunni felur myrkrið
mann sem horfir yfir gilið og hús Sig-
urðar Hlíðar. Annar stendur við fána-
stöngina og svitnar við að sarga í
sundur flagglínuna með bitlausum
hníf. Þeir höfðu skriðið meðfram
kartöflugörðunum í brekkunni til að
komast óséðir að stönginni.
Loksins nær huldumaðurinn að
skera flagglínuna í sundur og í snar-
hasti dregur hann fánann niður.
Lágværar formælingar berast til
varðmannsins.
„Helvítis hakakrossinn er fastur í
girðingunni!““
Liðið lík og lögregluþjónn í háska
Bókarkafli | Akureyrarbær fagnar afmæli sínu í
dag og af því tilefni kemur út 4. bindi Sögu Ak-
ureyrar eftir Jón Hjaltason sagnfræðing þar sem
m.a. er fjallað um sjúkrahúslíf, sjávarútveg og tóm-
stundir bæjarbúa. Hér er gripið niður í nokkrum
köflum bókarinnar.
Barnaskóli Akureyrar á fjórða áratugnum.
Hakakrossinn við hún yfir húsi Sigurðar Hlíðar.
Krossanes brennur undir árslok 1927.
Saga Akureyrar, 4. bindi, er gefin út af
bókaútgáfunni Hólum. Höfundur er
Jón Hjaltason sagnfræðingur. Bókin er
400 bls. að lengd og prýdd fjölda ljós-
mynda.