Eintak - 01.11.1993, Blaðsíða 101

Þór Vigfússon fór í
hagfræöinám til Austur-
Berlínar. Þarkvæntist
hann Helgu Nowak sem
síðar kom á daginn að
hafði stundað njósnir fyrir
Stasi. Heimkominn starfaði
hann um tíma fyrir Austur-
Þjóðverja, var um skeið
borgarfulltrúi Alþýðu-
bandalagsins og en er nú
skólameistari á Seifossi.
Hjalti Kristgeirs-
SON kom til Ungverja-
lands þegar þarlendir voru
í að reyna að hrinda af sér
oki kommúnismans. Hann
lét það ekki á sig fá og
varð einn útsmognasti
hugmyndafræðingur SÍA-
hópsins og síðar Alþýðu-
bandaiagsins. Svo settist
hann inn á skrifstofu og
lét lítið í sig heyra.
Eysteinn Þorvalds-
SON var íblaðamanna-
námi í Leipzig. Þar stóð
hann uppi í hárinu á ung-
kommúnistum sem út-
hrópuðu hann sem villu-
trúarmann. Hann hvarf
frá námi og fór heim.
Hann starfaði um tíma í
Æskulýðsfylkingunni, en
gerðist svo hneigðari fyrir
Ijóð en pólitík.
Islendinganna „í himneskri
uppljómun vegna dýrðar-
ásýndar sósíalismans“. Niður-
staðan væri hins vegar sú að
gallarnir væru í yfirbygging-
unni, en ekki fólgnir í hinum
„sósíalísku framleiðsluað-
stæðum". Þar skjöplaðist
Skúla. Erfiðleikar væru sem-
sagt aðeins tímabundnir, eitt
þróunarstig sósíalismans sem
stefndi markvisst fram á við.
Hjalti skrifaði, vopnaður
marxískri þrætubókarlist sem
hann var öllum mönnum fim-
ari í:
Ég hygg að þú aksepterir
kenninguna um alræði öreig-
anna (Diktatur des Prole-
tariats), hún er beint framhald
af ríkiskenningu marxismans.
Þessi despótík, sem þú nefnir
svo, er ekki annað en birting-
arform diktatúrsins, að okkar
hyggju gallað form rétts og
óhjákvæmilegs innihalds.
Kerftð sjálft var semsagt dágott, þótt setja
mætti út á framkvæmdina. Flestir SÍA-menn
voru hallari undir skoðun Hjalta en Skúla. Árni
Bergmann blandaði sér í ritdeiluna frá Moskvu
og varð ekki skýringa vant á því hvers vegna svo
margt hefði farið aflaga í sögu Sovétríkjanna.
Kenna mætti fasismanum um hreinsanirnar
miklu, en þá hafi raunar verið „hreinsað margt af
því, sem hreinsa þurfti“. Eftir stríð hafi „höfuð-
vígi sósíalismans verið í svo ömurlegu ástandi" að
enginn mátti sjá, „og þegnarnir máttu helst ekki
frétta af kjötkötlum frjálsheimsins“. Nú færu hins
vegar lífskjörin stórbatnandi og menningin
blómgaðist. „Við hugsum meir um það, sem með
svipuðu áframhaldi yrði hér eftir fimm ár, en um
það sem var fyrir fimm árum,“ skrifaði Árni.
Sósíalisminn gat haldið áfram ferð sinni „þrátt
fyrir hliðarstökk og jafnvel skref afturábak11.
Skúli var hins vegar ósveigjanlegur. Fullur
þvermóðsku spurði hann Hjalta Kristgeirsson og
fannst greinilega nóg um hollustu félaga sinna við
kenningu og flokk:
Treystirðu ekki á þitt eigið heilabú, þarftu að
láta „stóra bróður“ hugsa fyrir þig? Þarftu að ganga í
halarófu með spjöldum og veifum og öskra slagorð?
H/eitulegur íslendingur
„Það má nærri segja að Þjóðverji á fundi sé al-
veg sérstök manntegund, sem ekki er að ftnna
annars staðar.“ Svo hljóðaði ein álytun SÍA-
manna í Þýska alþýðulýðveldinu eftir hremming-
ar sem einn þeirra, Eysteinn Þorvaldsson, hafði
lent í í blaðamannadeildinni þar sem hann stund-
aði nám. Eysteinn virðist að mörgu leyti hafa
verið sjálfstæðari í lund en margir félgar hans
fyrir austan. Ólíkt þeim flestum hafði hann til
dæmis ekki verið meðlimur í Sósíalistaflokknum
þegar hann sóttist eftir námsvistinni eystra. Enda
leið ekki á löngu áður en Eysteinn komst upp á
kant við skólayfirvöld og flokk. Tilefnið var líka
ærið, því hvergi var skoðanakúgunin grímulaus-
ari en einmitt í blaðamannadeildinni í Leipzig.
Eysteinn hafði setið aðalfund hjá FDJ, ung-
kommúnistum. Þar voru ungir flokksbroddar
komnir saman til að ræða stjórnmálaþroska sem
reyndist mjög ábótavant hjá sumum stúdent-
anna. Þeir fengu orð í eyra og var heimtað að þeir
bættu ráð sitt. Loks fór svo að tveir þeirra voru
reknir „með öskrum“ úr skóla og út á vinnu-
markaðinn sem þótti þung refsing í verkamanna-
ríkinu. Annar stúdentanna var Birgitte Klump
sem sagði síðar í bók um þessa atburði að alls hafi
fimmtíu námsmenn af þrjúhundruð og sextíu
verið hraktir úr blaðamannadeildinni þessar vik-
ur. Hinn stúdentinn var Helga Nowak sem var
unnusta Eysteins.
Eysteini ofbauð múgæsingin á fundinum og
gekk á dyr ásamt nokkrum öðrum náms-
mönnum. Þetta var hið mesta alvörumál. 1 næsta
tíma í marx-lenínisma var hann krafinn skýringa,
en svaraði fullum hálsi. Vinir Eysteins tjáðu
honum að þar hefði hann flutt kveðjuræðu sína.
Ungherjahreyfíngin fór hamförum og boðaði
Eystein á fund þar sem honum var tilkynnt að
ákveðið hefði verið að reka hann úr skóla „sökum
móðgunar við FDJ og rangra stjórnmálaskoð-
ana“. Hann var stimplaður sem „hættulegt afl“ og
úthúðað á veggspjaldi, en rétttrúaðir skólafélagar
hans gerðu að honum hróp.
Loks varð þó úr að Eysteini var boðið að úr-
sögn hans úr skóla yrði frestað, en með því skil-
yrði að hann breytti skoðunum sínum og fengi
aðstoð við sitt „sósíalíska uppeldi". Það var hon-
unt alveg á móti skapi, frekar vildi hann láta
reyna á hvað yfirvöld gerðu. Félagar hans töldu
sig hins vegar geta lent í vandræðum ef hann
stæði í stríði við flokksvélina. Því tók Eysteinn
það ráð að segja sig sjálfur úr skóla, það tjáði
hann háskólayfirvöldum og skilaði dvalarleyfi
sínu. Þvínæst hélt hann til Vestur-Berlínar og
síðan til Islands ásamt vinkonu sinni Helgu
Nowak.
Eftir þetta mál var þungt í háskólayfirvöldum.
Þau héldu fund með fjórum íslenskum náms-
mönnum, Tryggva Sigurbjarnarsyni, Hjörleifi
Guttormssyni, Björgvin Salómonssyni og Þór
Vigfússyni, og tjáðu þeim að Eysteinn væri
hvorki marxisti né sósíalisti, enda hefði hann ver-
ið tortryggilegur frá upphafi. Honum var enn-
fremur gefið að sök að hafa farið úr landi á
ólöglegan hátt og aðstoðað stúlku úr blaða-
mannadeildinni við landflótta. Þetta var fyrir
tíma Berlínarmúrsins, landamærin voru ekki
harðlokuð eins og síðarmeir, en við því lágu
ströng viðurlög að fara í leyfisleysi til Vestur-
Berlínar. Islendingarnir hörmuðu það á fundin-
um að Eysteinn skyldi hafa látið hjá líða að fá
vegabréfsáritun og tilkynna um brottför sína, en
jafnframt kvörtuðu þeir undan afskiptum af
einkalífi hans. Þeir voru upplitsdjarfir og aldrei,
fyrr eða síðar, tóku þeir jafnsjálfstæða afstöðu í
viðskiptum sínum við flokksræðið. I skýrslu til
Einars Olgeirssonar skrifuðu þeir um þessa at-
burði:
1 umræðunum gagnrýndum við framkomu
blaðamannadeildarinnar í þessu máli, t.d. það að til
stæði að halda fundi um málið á stúdentagarðinum
og meðal erlendra stúdenta og
að einkabréf Eysteins hefði verið
tekið og opnað af pródekani
blaðamannadeildarinnar og
einn okkar beðinn um að þýða
það. Töldum við það vítavert
athæfi og varða við lög.
Lagskona sía-félá\ga
REYNIST NJÓSNARI
Enn hefur ekki verið minnst
á Stasi, hina árvökulu öryggis-
lögreglu, ríki í ríkinu sem teygði
anga sína út í hvern afkima
Þýska alþýðulýðveldisins. Und-
anfarin ár hafa Þjóðverjar verið
önnum kafnir við að lúslesa
gamlar Stasi-skýrslur og margir
sem jafnvel töldust nánast
flekklausir misst æruna vegna
þess að kom á daginn að þeir
gengu erinda öryggislögregl-
unnar.
Aftur er nefnd til sögunnar
stúlkan Helga Nowak sem fór
með Eysteini Þorvaldssyni til Vestur-Berlínar og
síðan til Islands. Hér festi hún ekki yndi og fór
aftur til Þýskalands, en þar giftist hún seinnameir
félaga Eysteins, Þór Vigfússyni. Það líða þrjátíu ár
og Helga er orðin þekkt skáldkona. Múrinn er
fallinn og Helga tekur það ráð að reyna að firra
sig vandræðum með því að létta á samvisku sinni
og skrifa opið bréf til Der Spiegel, víðlesnasta
tímarits Þýskalands. Þar játar hún að hafa skrifað
skýrslur um útlenda námsmenn fyrir Stasi, meðal
annars um Islendingana. Hún finnur sér ýmislegt
til málsbóta; það gera flestir sem störfuðu fyrir
Stasi af fúsum eða frjálsum vilja ellegar nauð-
beygðir. Hún segist hafa skuldbundið sig til að
starfa fýrir Stasi í september ^957, en þá var hún í
góðu vinfengi við Islendingana sem voru við nám
í Leipzig. Að öðrum kosti hefði sín beðið fangels-
isvist, segir hún. Og Stasi sleppti ekki af henni
takinu.
Þegar Helga kom aftur til Þýska alþýðulýð-
veldisins eftir íslandsferðina hafði hún verið svipt
ríkisborgararétti og átti yfir höfði sér tukthúsdvöl
vegna flóttans. Henni var meinað að fara aftur á
fund gamalla félaga í Leipzig og afréð því ganga
aftur á mála hjá Stasi sem útvegaði henni starf í
verksmiðju í Austur-Berlín. Þar fékk hún það
verkefni að fylgjast með nokkrum starfsmönnum
verksmiðjunnar. I bréfinu til Der Spiegel fullyrti
Helga að hún hefði ekki gefið upplýsingar sem
hefðu getað skaðað nokkurn mann. I5au voru líka
orð Þórs Vigfússonar, fyrrum eiginmanns henn-
ar, þegar málið komst í hámæli; hann sagði að
Helga hefði tjáð sér að hún hafi aldrei látið neitt
uppi sem kom sér illa fyrir starfsfélaga hennar,
vini eða kunningja, heldur einungis greint frá
atriðum sem engu máli skiptu.
Þýskaland úir og grúir af fólki með svipaða
sögu; Stasi hafði auga með öllurn og seinni tíma
upplýsingar hafa leitt í ljós að ólíklegasta fólk var
málaliðar öryggislögreglunnar.
Ekki hefur þó komið upp úr dúrnum að neinn
Islendinganna hafi verið bendlaður við Stasi,
nema kannski einn, allsendis óbeint. Það var
Tryggvi Sigurbjarnarson. Tryggvi hefur sagt frá
því að herbergisfélagi sinn einn hafi verið í
vandræðum, þess hafi verið krafist að hann semdi
skýrslu um útlendinginn. Hann hafi liins vegar
skort andagift og segist Tryggvi hafa skrifað
nokkrar ritgerðir um sjálfan sig sem síðan fóru
boðleið til Stasi. Það fylgir svo sögunni að
herbergisfélagi hans haslaði sér völl innan
öryggislögreglunnar að námi loknu, hvort sem
það er þessum hugverkum Tryggva að þakka eða
ekki.
NÓVEMBER EINTAK
101