Eintak - 01.11.1993, Qupperneq 102

Félagi Guttormsson hefur þó haft mest af henni að segja,
og af samtöliim hans við hana má ráða að hún sé
óframfarasinnuð manneskja...
Oframfarasinnað fólx
Hafi íslensku námsmennirnir í Austur-
Þýskalandi verið litnir nokkru hornauga eftir mál
Eysteins Þorvaldssonar, bættu þeir orðstír sinn
og vel það í svokölluðu Þorsteinsmáli. Þorsteinn
Friðjónsson kom nýstúdent til Leipzig 1957 og
hóf nám í efnafræði við Karl Marx-háskólann.
Foreldrar hans, Friðjón Stefánsson og María
Þorsteinsdóttir, voru meginstólpar í sósíalista-
hreyfingunni á Islandi og naut Þorsteinn líkt og
flestir námsmenn aðrir liðsinnis Einars
Olgeirssonar við að komast austur. Hann virðist
hins vegar ekki hafa verið hneigður fýrir eilífar
umræður um stjórnmál og heimsbyltingu, enda
er sagt að hann hafi verið fremur einrænn og
dulur að eðlisfari. Þorsteinn komst fljótlega upp á
kant við íslendingana og þótt hann hafi að
einhverju leyti talið það skyldu sína að starfa með
SÍA-mönnum virðist honum hafa staðið stuggur
af skýrslugerð þeirra og fundagleði. Máski taldi
hann skýrslurnar líka einhvers konar svik við
Einar Olgeirsson og aðra góða sósíalista heima,
og þá ekki síður við sósíalistaríkið sem af rausn
kostaði þá til náms. Móðir hans segir í æviminn-
ingum sínum að hann hafi kvartað yfir því að
skýrslurnar væru skrifaðar á ritvél sem hann átti
og yfir því að þurfa að greiða hluta af námsfram-
færi sínu í sjóði SlA. Hafí hann fljótlega lent í
skuld við félagsskapinn, en Islendingarnir gengið
nokkuð hart fram í að innheimta hana.
I Austur-Þýskalandi kynntist Þorsteinn ungri
konu sem hann kvæntist, Wally Dreher. Wally
var manngerð sem þreifst afar illa í verkamanna-
paradísinni; hún var af gömlum aðalsættum,
upprunnin í Köningsberg í Austur-Prússlandi, á
landsvæði sem féll í skaut Pólverja eftir stríðið.
Wally og móðir hennar höfðu lent á hrakhólum
eftir ósigur Þjóðverja; þær flúðu vestur í átt að
hernámssvæði Bandaríkjamanna, en gáfust upp í
Leipzig og komust ekki lengra. I hildarleiknum
hafði stór hluti fjölskyldu hennar týnt tölunni.
María Þorsteinsdóttir segir að Wally hafí verið
„flóttamaður að atvinnu"; hún var á sífelldu
flökti og hafði setið í fangelsi fyrir að reyna að
komast vesturyfir.
I upphafi mun Þorsteini hafa miðað ágætlega í
námi. Það var ekki fyrr en haustið 1959 að vand-
ræðin hófust. Þá létu þau Þorsteinn og Wally sig
hverfa um Austur-Berlín, yfir til Vestur-Berlínar
og héldu svo til Islands. Þetta gerði Þorsteinn
fyrirvaralaust, án þess að að segja sig úr skóla eða
láta vita um brottför sína. Það bætti svo gráu ofan
á svart að ferðalag hjónanna til Vestur-Berlínar
varðaði við lög Þýska alþýðulýðveldisins, en
Skúli Magnússon fór
alla leið til Peking. Þar
horfði hann með viðbjóði
upp á ofsóknir kommún-
ista á hendur fólki sem
hafði látið glepjast af svo-
kallaðri blómabyltingu
Maós. Skúli gaf kommún-
ismann fljótt upp á bátinn
og sneri sér að iðkun
jógafræða.
Þorsteinn Friðjóns-
SON stundaði efnafræði-
nám í Dresden. Hann
kvæntist þar og fór aftur til
islands með konu sinni í
óþökk yfirvalda og ís-
ienskra samstúdenta. Eftir
mikla rekistefnu fékk hann
að koma aftur til Austur-
Þýskatands, en var óham-
ingjusamur og fyrirfór sér.
Wally hafði enga vegabréfsáritun.
Þegar upp komst varð uppi fótur og fit meðal
SlA-félaga í alþýðulýðveldinu og í þetta sinn
reyndust þeir öllu samvinnufúsari við yfirvöld en
í Eysteinsmálinu. Þeir kornu sér saman um hvaða
„taktík'* þeir skyldu beita og síðan áttu þeir Hjör-
leifur Guttormsson, Tryggvi Sigurbjarnarson,
Ólafur Eiríksson og Þór Vigfússon fundi nteð
fúlltrúum háskólayfirvalda. Svo sendu þeir mið-
stjórnum SED og Sósíalistaflokksins íslenska
greinargerð um málið. Hún er merk heimild um
hugarheim íslensku námsmannanna og það
samfélag sem þeir gistu.
I greinargerðinni segjast þeir þráfaldlega hafa
reynt að vekja áhuga Þorsteins á pólitísku starfi
sínu, en án árangurs. Þó hefði hann staðið sig
ágætlega í námi og það hefði ekki hvarflað að
þeim að Þorsteinn sýndi „það framferði sem nú
hefur verið gert uppvísf1. Þeir vitna í bréf sem
Þorsteinn hafði sent Tryggva Sigurbjarnarsyni.
Þar greindi hann frá ástæðum brotthvarfsins og
bar einkum við fjárhags- og húsnæðisvandræð-
um og atvinnuleysi konu sinnar. Islensku náms-
mennirnir skýra frá viðbrögðum sínum á þennan
hátt:
Eftir þetta gerði félagi Sigurbjarnarson öryggis-
lögreglunni umsvifalaust viðvart gegnum háskóla-
ráðið í Dresden. Hann gerði einnig öðrum félögum
í flokksdeildinni strax viðvart bréflega og sendi fél-
aga Vigfússyni, búsettum í Berlín, símskeyti og fór
fram á að hann gerði tafarlaust ráðstafanir til að
hafa upp á Friðjónssyni í Vestur-Berlín. Hann varð
við því í samvinnu við háskólaráð sitt, en það bar
engan árangur. Félagi Guttormsson, sem býr í Leip-
zig, gerði háskólaráði sínu stax viðvart.
Námsmennirnir gera síðan aðfinnslur við
skýringar Þorsteins á brotthvarfinu og segja
skoðun sína að hér hafi margir neikvæðir þættir
komið saman og leitt til stórslyss:
Þar sem Friðjónsson var ósjálfstæður komst
hann gjörsamlega á vald konu sinnar. Því miður
þekkjum við konuna ekki vel. Félagi Guttormsson
hefur þó haft mest af henni að segja, og af samtölum
hans við hana má ráða að hún sé óframfarasinnuð
manneskja... Af öðrum ummælum hennar má
draga þá ályktun að hún geri sér ákveðnar grillur
um „vestrið“. Hún mun hafa gert ráð fyrir því að
maður hennar fyndi gott starf á Islandi eftir tveggja
ára efnafræðinám og gæti því tryggt henni örugga
framtíð. Þetta kemur ekki heim og saman við þann
veruleika sem við þekkjum Islendingar.
Þetta rímar hins vegar fullkomlega við lýsing-
ar Maríu Þorsteinsdóttur á tengdadóttur sinni,
Wally Dreher. Þegar hún kom til Islands blasti
við henni allt annar veruleiki en hún hafði búist
við; hana rámaði óljóst í munaðarlíf úr bernsku
sinni og hélt líklega að á Vesturlöndum gæti hún
tekið upp þráðinn að nýju. En konur
gengu hér ekki um sparibúnar og höfðu
þjóna á hverjum fingri, eins og virðist
hafa verið óskhyggja hennar. Enda fór svo
að hún fylltist óþreyju eins og fyrr og
haíði allt á hornum sér; hún lét þau orð
falla við tengdamóður sína að frekar vildi
hún vera í fangelsi í Austur-Þýskalandi en
frjáls kona á íslandi. Þannig var Wally
Dreher vissulega í alla staði „ófram-
farasiijnuð" manneskja samkvæmt skil-
greiningu kommúnista sent þótti hentugt
að skipta mannkyninu í tvo hluta, hinn
framfarasinnaða og óframfarasinnaða.
Ekki verður þó séð að glæpur þessarar
ráðvilltu konu sé annar eða meiri en sá að
hafa af lánleysi reynt að finna sér
sómasamlega tilveru fjarri eilífum afskipt-
um valdsmanna og lögreglu.
Námsmennirnir íslensku drógu hins
vegar af málinu pólitískan lærdóm og
settu fram sjálfsgagnrýni samkvæmt
kreddubók kommúnista. I bréfi sem
Hjörleifur Guttormsson sendi Skúla Magnússyni
í Peking komst hann svo að orði að Þorsteinn
væri „algjörlega dauður maður pólitískt". I nið-
urstöðum greinargerðarinnar til SED bæta fél-
agarnir um betur:
1. Það má ekki gerast framvegis að vanþroskaður
maður í pólitísku og siðferðilegu tilliti komi hingað
til náms...Við erum reyndar sannfærðir um að hér
hafi þegar verið gerð breyting til batnaðar, því að
eftirlit með því hvaða námsmenn veljast til náms
hefur verið hert.
2. Þetta atvik sýnir enn á ný hve Vestur-Berlín er
hættuleg. Vera má að stutt heimsókn konunnar til
Vestur-Berlínar hafi staðfest ranghugmyndir henn-
ar. Það er hugsanlegt að það hafi ráðið úrslitum um
hina örlagaríku ákvörðun. Að minnsta kosti gátu
þau ekki yfirgefið lýðveldið á þennan hátt nema um
Vestur-Berlín.
3. Að okkar dómi sýnir þetta einnig hve mikil
hætta stafar af leifum borgaralegs samfélags í Þýska
alþýðulýðveldinu. Við teljum að ein skýringin á
atvikinu sé sú að Friðjónsson sótti ákveðin öldurhús
sem eiga engan rétt á sér í ríki sósíalismans.
4. Þetta atvik mun leiða til þess að við sem
flokksdeild munum framvegis taka upp betra sam-
band við umsjónarmenn okkar. I þessu sambandi
verðum við að sýna sjálfsgagnrýni. Umsjónarmaður
Friðjónssonar, félagi J. Finster, er bæði góður fél-
agi og mjög góður fræðimaður. Hann sneri sér til
okkar þegar honum fannst Friðjónsson vera á rangri
braut.
Harmleikur í leipzig
En þar með var Þorsteinsmálinu ekki lokið.
Það hafði þvert á móti valdið miklum titringi
heima á Islandi. Wally var óánægð og Þorsteinn
vildi nú komast aftur í nám. Hann fór út, dvaldi
þar í hálfan mánuð, og kom aftur til Islands og
sagði að íslendingarnir hefðu sett sig á móti því
að hann yrði tekinn inn í skólann. Það var álit
þeirra að það kynni að torvelda frekari náms-
mannasendingar til Austur-Þýskalands á vegum
Sósíalistaflokksins ef reynt yrði að koma Þorsteini
í skóla á nýjan leik. Slíkt væri „flokknum til
óvirðingar". Loks varð þó úr, líklega eftir þrýsting
frá Einari Olgeirssyni, að Þór Vigfússon og
Tryggvi Sigurbjarnarson fóru á fund Langes,
háttsetts yfirmanns í háskólaráðuneytinu, og
ræddu Þorsteinsmálið. Þar kváðust þeir mundu
vera samþykkir því að taka Þorstein aftur í hóp-
inn og halda áfram „uppeldisstarfi“ sínu. Sá
böggull fylgdi þó skammrifi að þeir töldu að sam-
komulagið fæli í sér að Þorsteinn þyrfti að vinna
tvö ár í efnaiðnaði áður en hann gæti hafið nám
að nýju.
Námsmennirnir voru hæstánægðir með fund-
inn með háskólayfirvöldum og fannst þeir hafa
náð góðu samstarfi við þau:
Við álítum að þeir Þór og Tryggvi hafi gert góða
ferð. Við höldum, að háskólaráðuneytið og reyndar
líka miðstjórn SED álíti okkur eftir Þorsteinsmálið
og viðræður þessar vera ábyrgan og pólitískt þrosk-
aðan hóp. Teljum við, að þessi samskipti okkar
stuðli að auðveldum stúdentasendingum hingað
gegnum Flokkinn. Þetta álit okkar styðja kveðjuorð
Langes: „Þið íslendingar komið fram með vanda-
mál, sem virkilega eru þess virði, að þau séu rædd.“
Nú var svo komið að miklar sögusagnir gengu
urn Þorsteinsmálið meðal sósíalista á Islandi og
það allt hið bagalegasta fyrir Einar Olgeirsson
sem hvort tveggja hafði trúnað við námsmennina
fyrir austan og við foreldra Þorsteins sem töldu
að sonur sinn væri fórnarlamb rógsherferðar
SÍA-manna. Þeir voru afýmsum ástæðum heldur
ekki mjög vinsælir meðal almennra flokksfélaga
hér heima sem drógu margir taum Þorsteins. Að
endingu varð úr að Einar tók málið í sínar hend-
ur og fékk að nýju skólavist fyrir Þorstein, án við-
komu í efnaiðnaðinum. Þau Wally sneru aftur til
Þýskalands og líklega var það einnig fyrir tilstuðl-
an Einars að henni var ekki refsað fýrir að flýja
102
EINTAK NÓVEMB1