Eintak - 01.11.1993, Síða 104

Við teljum að ein skýringin á atvikinu sé sú að
Friðjónsson sótti ákveðin öldurhús sem eiga engan rétt á
sér í ríki sósíalismans.
'land ólöglega. Ella hefSi hennar vísast
rbeðið fangelsisvist.
Raunasögu Þorsteins var þó ekki lokið.
Þrátt fyrir að hann tæki að einhverju leyti þátt í
starfsemi SÍA eftir að hann kom aftur út átti hann
enn í erfiðleikum með að lynda við Islendingana.
Fjárhagsvandræði steðjuðu að. I hjónabandinu
voru líka erfiðleikar og enda þótt þau ættu tvö
ung börn var Wally óútreiknanleg og hafði þann
ósið að láta sig hverfa sporlaust. Eitt kvöldið
hvarf Wally sem fyrr og Þorsteinn fór út að leita
hennar. Hann kom heim ráðþrota. Atburðarásin
er óljós, en í æviminningum sínum segir María
Þorsteinsdóttir að nokkru síðar hafi hún fengið
að sjá austur-þýska lögregluskýrslu; þar hafi
komið fram að nágrannar Þorsteins töldu sig
hafa heyrt til mannaferða um kvöldið, deilur og
hljóð eins og einhverju væri hrint um koll.
Enginn veit hver þar var á ferðinni, ef einhver, og
skýring á því fæst vísast aldrei; María telur þó
fullvíst að það hafí ekki verið Wally. Seint um
kvöldið skrifaði Þorsteinn miða þar sem sagði:
„Jetz ist es aus, ich habe genug.“ (Nú er því lokið,
ég hef fengið nóg.) Síðan skrúfaði hann frá gasinu
og fyrirfór sér.
Bjartsýni OG BERLÍNARMÚR
Vonbrigði eftir Ungverjalandsuppreisnina
1956 virðast hafa gleymst furðu fljótt. Og þrátt
fyrir leyniræðuna og nýjar afhjúpanir á grimmd-
arverkum Stalíns á 22. flokksþingi sovéska
kommúnistaflokksins 1961 gengu menn ekki af
trúnni. Það var líka ákveðin bjartsýni í loftinu,
skammvinn þíða sem fylgdi stjórnartíð Krjúsoffs.
Spútníkgeimferðir Sovétmanna og sigrar þeirra
úti í himingeimnum styrktu menn í trúnni á
sósíalismann; þjóðfélagskerfi sem vann slík afrek
hlaut að hafa yfírburði. Ekki spilltu heldur digur-
barkalegar yfirlýsingar austantjaldsleiðtoga um
framfarir og velmegun sem væri í seilingarfjar-
lægð: Krúsjoff lýsti því yfír að Sovétríkin myndu
fara fram úr Bandaríkjunum í matvælafram-
leiðslu 1965, en 1970 yrðu þau jafnokar höfuð-
óvinarins á sviði iðnframleiðslu. Stjórnvöld f
Austur-Þýskalandi lágu heldur ekki á liði sínu og
þóttust hafa það markmið að lífskjör þar eystra
færu fram úr lífskjörum í Vestur-Þýskalandi 1961.
Þessu trúðu menn af barnslegri einlægni, eða
vildu trúa, eins fráleitt og það virðist í nöpru ljósi
veruleikans. En samt létu menn glepjast og Árni
Bergmann skrifaði frá Moskvu:
Og nú í dag sannar saga Sovétríkjanna, saga allra
sósíalísku ríkjanna réttmæti þeirra svara, sem fyrir
löngu voru gefin, sannar yfirburði sósíalismans.
Svavar Gestsson var
síðasti tærísveinn Einars
Oigeirssonar sem fór til
náms í Austur-Þýskalandi.
Síðar erfði hann ritstjóra-
stöðu meistara síns og
þingsæti hans.
Guðmundur Olafs-
SON hagfræðingur var
síðasti stúdentinn sem fór
til náms í austantjalds-
löndum á vegum Sósíal-
istafiokksins. Þá voru
dagar SÍA reyndar löngu
liðnir. Guðmundur starfaði
innan Aiþýðubandaiags-
ins, en snerist að endingu
öndverður gegn öllu sem
minnir á sósíalisma.
Almenningur í verkamannaríkjum lét sér
samt ekki segjast og þegar útséð var um að hægt
væri að halda lýðnum í Þýska alþýðulýðveldinu í
skefjum reistu þeir Berlínarmúrinn. íslensku
námsmennirnir sem dvöldu handan hans virðast
hafa tekið byggingu hans með miklu jafnaðar-
geði. Sumir fögnuðu meira að segja þessu sigur-
tákni kommúnismans.
Guðmundur Ágústsson stundaði þá nám í
hagfræði í Austur-Berlín. Eftir byggingu múrsins
fann hann sig knúinn til að setja saman greina-
flokk sem birtist með miklum uppslætti í Þjóðvilj-
anum. Þar sagði Guðmundur að vinnandi fólk í
Þýska alþýðulýðveldinu fagnaði þessum aðgerð-
um ríkisstjórnarinnar. Hann hefði farið í göngu-
ferð um borgina 13. ágúst, daginn sem hafist var
handa við að skilja borgarhlutana að, og horft á
„heimdellinga11 gera hróp að „vopnuðum verka-
mönnum" sem stóðu austanmegin við Branden-
burgarhliðið. Guðmundur vissi gjörla hvað var á
seyði:
En verkamennirnir vissu, af hverju þeir hrópuðu
svo mjög. Þeir hrópuðu, af því að þeir gátu ekki
lengur starfað eins þægilega og áður í 80 njósna-
stofnunum í Berlín, af því að þeir gátu ekki skaðað
Alþýðulýðveldið lengur um 1 milljarð marka á ári
með „skiptistofum" sínum, ekki lengur keypt upp
vísindamenn og fagmenn DDR, ekki lengur unnið
eins vel að íkveikjum sínum og skemmdarverkum á
framleiðsluafurðum þeirra verkamanna sem þeir
hrópuðu á.
Raunveruleikinn var auðvitað allur annar.
Austurborgarar voru skelfmgu losnir þegar þeir
sáu landamærin iokast, einu útgönguieiðina út úr
sæluríkinu sem milljónir höfðu þegar flúið. En
Guðmundur hafði á reiðum höndum skýringar á
flóttamannastraumnum; hann sagði að vestrænar
leyniþjónustur og vestur-þýsk fasistasamtök svif-
ust einskis til að fá austur-þýska borgara til að
flýja. Raunar væru flestir flóttamennirnir gamlir
nasistar, ekkjur þeirra og fólk sem unnið hefði
vestanmegin en misst „bisnessinn". Börnum væri
rænt, en Frakka sakaði hann um að stunda pynt-
ingar til að fá austanmenn, stadda vestanmegin,
til að njósna - slík og þvílík voru bellibrögð vest-
anmanna.
Kannski voru ekki allir SÍA-mennirnir jafn-
himinlifandi vegna byggingar múrsins, en hins
vegar verður þess ekki vart að þeir hafi mótmælt
henni eða gagnrýnt hana á neinn hátt. Margir
þeirra geta líklega gert eftirmæli Tryggva Sigur-
bjarnarsonar um þessa atburði að sínum:
Bygging múrsins var manni vonbrigði, en mað-
ur skildi lógíkina í þeirri neyðarráðstöfun. Ég var
flokkshollur og taldi að þrátt fýrir allt væri allt á
réttri leið, þótt sú vissa minnkaði með
árunum. Það var ekki fyrr en 1968 að
maður gaf upp vonina og trúna á að þetta
væri sá vaxtarbroddur sem maður taldi
áður að það væri.
Samstarfið við kommúnistaflokka
austantjalds blómstraði líka á þessum
árum. Sósíalistaflokkurinn íslenski hélt
flokksskóla sinn í Rostock við Eystrasalt
1960 og þar höfðu SlA-menn sig mjög í
frammi. Börn sósíalista voru send í
æskulýðsbúðir í Austur-Evrópuríkjum og
stúdentum hélt áfram að fjölga þar. Árið
1962 voru tuttugu Islendingar við nám í
Þýska alþýðulýðveldinu. Einar Olgeirsson
kom í reglulegar heimsóknir og var góður
gestur. Stjórnvöld reyndu af fremsta
megni að rækta samband sitt við
námsmennina; þeim var boðið í skoðun-
arferðir í verksmiðjur og menningarhallir
og ákveðið að þeir tækju að sér að þýða
greinar og setja tal inn á austur-þýskar
kvikmyndir. SED, austur-þýski
kommúnistaflokkurinn, fór ekki leynt
með þá von að heimkomnir yrðu námsmennirnir
alþýðulýðveldinu stoð og stytta, enda var varla
við öðru að búast af svo ágætum sósíalistum.
Eftir eina skoðunarferðina skrifaði Hjörleifur
Guttormsson í þakkarbréfi til stjórnvalda að
ferðin myndi án efa „koma okkur að liði í póli-
tísku starfi okkar á íslandi síðarmeir".
Stórhættulegur sannleikur
En þótt efasemdir gerðu vart við sig mátti ekki
flíka þeim. SÍA-mönnum var tamt það leníníska
viðhorf, sem í raun er ekki fjarri hugsunarhætti
kirkjuhöfðingja fyrri tíma, að aðeins fáum út-
völdum væri treystandi til að höndla sannleik-
ann; hann væri háskalegur alþýðu manna og
myndi ekki gera annað en að rugla fólk í ríminu.
Af þessu leiddi mikið leynipukur sem smátt og
smátt varð líkt og annað eðli SÍA-hópsins.
Ákveðin gagnrýni átti rétt á sér, en aðeins innan
þröngs hóps innvígðra. Sannleikurinn skyldi
mældur smátt og smátt ofan í aðra. Hann gat
verið óhollur óbreyttum flokksmönnum eða fólki
utan flokks, og vitaskuld stórhættulegt áróð-
urstæki í höndum andstæðinga. Þrátt fyrir brest-
ina varð að varðveita þjóðsöguna um fyrirmynd-
arríkin í austri. Af þessu leiddi meðal annars að
það hlaut að teljast í meira lagi óheppilegt að
hleypa óinnvígðum austur fyrir járntjald, enda
gerðu SÍA-félagar allt sem í þeirra valdi stóð til að
koma í veg fyrir svo tilefnislaus ferðalög. Þeir
höfðu til dæmis horn í síðu „náungans“ Þórðar
Sigfússonar sem hafði farið til Júgóslavíu og
sagði heimkominn frá ýmsu miður fögru um það
land í viðtali við Morgunblaðið. SÍA-menn vildu
fyrir alla muni koma í veg fýrir að slíkar sögur
kæmust á kreik, hvað þá að þeir sjálfir yrðu valdir
að þessháttar söguburði. Þótt eitt hlutverk félags-
manna væri að komast sem næst „sannleikanum
um þróun mála í dvalarlöndum sínum“ bar að
varast að ræða hann í hópi fólks „á misjöfnu
þroskastigi“, „opinskátt fýrir eyrum nýliða“ eða
„ef til vill fyrir eyrum óheppilegra manna“.
Hjörleifur Guttormsson gerði þetta að um-
ræðuefni á fundi í Leipzig í lok árs 1961, en þá var
hann formaður SÍA Það má líta á orð hans sem
áminningu til nýrra námsmanna sem hafði þá
fjölgað mjög austantjalds um að bila ekki í
trúnni:
Flestum okkar mun fyrst í stað verða starsýnt á
ágallana í hinni sósíalísku þjóðféiagsbyggingu, miss-
um barnatrúna, þá við kynnumst henni af eigin
raun, og það er full þörf að þekkja þá og kryfja or-
sakir þeirra til mergjar. Þar getum við einmitt lært
mikið hvert af öðru, hjálpast að sbr. SlA-skýrslur.
Hins vegar ber okkur að varast, að þeir verði aðal-
atriðið í þeirri mynd, sem við drögum upp fyrir
félagana heima. Það væru svik við okkar eigin mál-
stað.
I sama streng tók Bæheimsdeild SlA á fundi
1961. Þar taldi Ólafur Hannibalsson óþarfa að
„demba öllum skýrslum yfir nýliða meðan þeir
væru að ná sér eftir fyrsta áfallið", en Árni
Björnsson sagði að nýliðar skyldu ekki misvirða
það „þótt viss ótti ríkti við að tala við fólk af fullri
hreinskilni sem ef til vill hefði ekki gengið í Fylk-
inguna fyrr en daginn áður en það lagði af stað
hingað austur".
Sannleikurinn um sæluríkin var semsagt stór-
hættulegur og það vissu SlA-menn. Það var ekki
nema hársbreidd frá honum og yfir í allsherjar-
fordæmingu á kommúnismanum.
Mogginn stelur glæpnum
Þess meira áfall var það þegar Morgunblaðið
tók að birta kafla úr SÍA-skýrslunum stuttu fyrir
sveitarstjórnakosningar vorið 1962 undir fyrir-
sögninni Leyniskýrsla til Einars Olgeirssonar frá
íslenskri kommúnistadeUd í A.-Þýskalandi. Þetta
var einmitt skýrslan sem þeir Þór, Hjörleifur,
104
EINTAK NÓVEMBER