Eintak - 01.11.1993, Qupperneq 105

Guðmundur Ágústs-
SON lærði hagfræði í
Austur-Beriín. Hann skrif-
aði greinar þar sem hann
fagnaði byggingu Berlínar-
múrsins. Guðmundur varð
fyrsti formaður Aiþýðu-
bandalagsféiagsins í
Reykjavík, bankastjóri
Alþýðubanka og útibús-
stjóri hjá íslandsbanka.
Franz Gíslason lærði
þýsku ogt bókmenntir í
Leipzig. Ásamt Hjörleifi
Guttormssyni fékk hann
það hlutverk að friðmæl-
ast við austur-þýskstjprn-
völd eftir birtingu SÍA-
skjalanna í Morgunblað-
inu. Franz hefur stundað
kennslu og þýðingar og
ekki beitt sér í pólitík.
Árni Björsson lærði í
Prag ásamt konu sinni
Vilborgu Harðardóttur, en
kenndi síðan um skeið við
háskólann í Greifswald í
Þýska alþýðulýðveldinu.
Hann beitti sér mjög í
baráttunni gegn Keflavík-
urstöðinni, en stundaði þó
fremur menningarpólitík
en eiginleg stjórnmál.
Tryggvi og Björgvin höfðu
samið fyrir áramótin 1957, þá
nýkomnir til Austur-Þýska-
lands. Síðar kom þetta efni
ásamt fleiri plöggum SÍA út á
bók sem Heimdallur gaf út
undir heitinu Rauða bókin.
Þetta var reiðarslag. Innan
Sósíalistaflokksins gekk allt af
göflunum, menn ásökuðu
hvor annan og leituðu ákaft að
sökudólgi. Að endingu komst
upp að plöggunum hefði lík-
lega ekki verið lekið í Mogg-
ann, heldur hefði þeim verið
stolið úr fórum bróður Skúla
Magnússonar sem hafði þau
til varðveislu í pappakassa í
húsi í Kópavogi. Ot af því
spannst langvinnur málarekst-
ur við Heimdellinga.
Það var þó máski auka-
atriði miðað við þann voða að
eldfimur vitnisburður sósíalista um austan-
tjaldsríkin hafði komist í þær hendur er síst
skyldi. Margir gamalreyndir og hundtryggir
sósíalistar voru mjög heiftúðugir í garð SÍA-
félaga og vildi Brynjólfur Bjarnason taka hart á
málinu. Aðrir voru fullir hneykslunar og þóttust
ekki hafa vitað af þessari leynireglu ungsósíalista í
útlöndum. Stjórnvöld í Austur-Þýskalandi fóru
heldur ekki leynt með gremju sína, en þar reyndu
íslendingarnir eftir fremsta megni að gera
yfirbót. Þeir voru fullir iðrunar og fóru
langleiðina með að afneita öllu sem þeir höfðu
sagt í fyrstu skýrslunni frá Austur-Þýskalandi. í
bréfi í júní 1962 gerðu Hjörleifur Guttormsson og
Franz Gíslason miðstjórn SED grein fyrir
sjónarmiðum sínum og fundu sér meðal annars
til málsbóta að þeir hefðu gert sér rómantískar
hugmyndir um sósíalismann þegar þeir komu
fyrst til náms, enda hefðu þeir þá ekki verið búnir
að afla sér nægrar marxískrar menntunar. Því
hefðu þeir hlotið að verða fyrir ákveðnum
vonbrigðum. Síðan buðu þeir alþýðulýðveldinu
svohljóðandi sáttagjörð:
Við sósíalistar teljum að Þýska alþýðulýðveldið
gegni ákaflega mikilvægu hlutverki, þar sem það
hvetur okkur frekar til dáða í baráttunni fyrir sigri
sósíalismans í föðurlandi okkar... Stefna Þýska al-
þýðulýðveldisins er forsenda þess að sósíalisminn
vinni sigur í öllu Þýskalandi. Og það á eftir að eiga
mikinn þátt í frekari sigrum sósíalismans í Vestur-
og Norður-Evrópu. Að okkar dómi hefur SED frá
upphafi verið sögulegu hlutverki sínu vaxinn, þótt
öll ytri skilyrði hafi verið mjög óhagstæð. Við styðj-
um því heils hugar fiokk og ríkisstjórn Þýska al-
þýðulýðveldisins í baráttunni fyrir því að efla sósíal-
ismann. Því sterkara sem Þýska alþýðulýðveldið er —
og sósíalísku löndin - þeim mun friðvænlegra er í
heiminum.
Reikningsskilum slegið á frest
Upp úr 1960 tóku SfA-félagar flestir að tínast
heim frá námi, en síðastir fóru til náms í aust-
antjaldsríkjum á vegum íslenskra sósíalista Svav-
ar Gestsson til Austur-Berlínar og Guðmundur
Ólafsson til Leníngrad á árunum 1967 til 1968.
Leyndustu hugrenningar Sf A-manna um komm-
únistaríkin höfðu verið gerðar opinberar með
birtingu SfA-skjalanna, þeim til nokkurrar
háðungar, og töldu sumir, til að mynda Eysteinn
Þorvaldsson, að þá væri annað ástæðulaust en að
hefja opinskárri umræðu um lesti alþýðulýðveld-
anna en áður. Flokkurinn þyrfti að gera hreint
fyrir sínum dyrum. Innan Sósíalistaflokksins
voru þó fáir sem langaði að efna til slíkra um-
ræðna; flokkurinn var í aðra röndina kommún-
istaflokkur sem vildi halda elskulegum tengslum
við góða félaga í austri og í hina röndina þing-
ræðisflokkur sem vildi sem minnst af myrkra-
verkum kommúnista vita, hvað þá að játa á sig
einhvers konar vitorð í glæpunum. Því leiddu
SfA-skýrslurnar ekki af sér neinar vitrænar um-
ræður og ekki heldur þótt heimkomnir SfA-
félagar ynnu ákveðinn sigur í margflóknu valda-
brölti innan Sósíalistaflokksins þegar þeir gerðu
bandalag við Lúðvík Jósepsson á flokksþingi
1962. Þar náðu nokkrir þeirra kjöri í miðstjórn á
kostnað hörðustu stalínistanna í flokknum,
þeirra á meðal Hjalti Kristgeirsson. Einhverjir
hefðu þá kannski búist við að nokkrar sakir yrðu
gerðar upp við kommúnistaríkin, en reyndin
varð önnur.
Altént verður ekki merkt að nein gagnrýnin
umræða hafi byrjað innan flokksins og í raun
ekki fyrr en eftir að sósíalistum var bókstaflega
þröngvað til að horfa framan í ófrýnilega ásjónu
kommúnismans eftir innrás Sovétmanna í
Tékkóslóvakíu 1968. Miðstjórnarsetan varð SÍA-
mönnum ekki til álitsauka. Eysteinn Þorvaldsson
segir að þeir hafi einfaldlega „koðnað niður“.
Arnór Hannibalsson bætir um betur og segir að
þeir SfA-menn sem komust í miðstjórnina hafí
„misst hugrekki til að hugsa. Hinir eru aldir upp í
trú á gömlu mennina og hlýða þeim." Gísli
Gunnarsson sagnfræðingur var í forystuliði
Æskulýðsfylkingarinnar á árunum 1962-67 og
hefur sagt að hann muni ekki til þess að SfA-
menn hafi nokkurn tíma gagnrýnt sósíalistaríkin,
hvorki á vettvangi flokksins né í einkasamtölum.
Þvert á móti hafi þeir hallast að stjórnarháttum
eystra. Þar sem þeir hafi komist til áhrifa hafi þeir
viljað efla miðstjórnarvald og jafnvel beitt
ólýðræðislegum aðferðum. Það var haft á orði að
þeir hefðu orðið fyrir áhrifum frá stalínískum
vinnubrögðum, vanist á að segja ekki hug sinn
allan og samsærishugsunarháttur orðið þeim
eiginlegur.
Hugleysi og hroki
SfA-hópurinn varð aldrei sú forystusveit
sósíalískrar hreyfingar á fslandi sem stofnað var
til og Einar Olgeirsson hafði vænst. Eftir heim-
komuna ágerðist sálarkreppa heimskommúnism-
ans enn og þá var eins og mestur vindur væri úr
flestu þessu fólki. Að minnsta kosti varð það ekki
næstum jafnvirkt í pólitík og ætla mætti, enda
hafði það verið snuðað um þá framtíðarsýn æsk-
unnar að fá að skapa sósíalískt fsland. Arnór
Hannibalsson gekk af trúnni stuttu eftir að hann
kom heim, fordæmdi stjórnarfarið eystra í ræðu
og riti, hataðist við vinstri menn og var hataður á
móti. Bróðir hans, Ólafur, snerist líka og hafnaði
um síðir á framboðslista hjá Sjálfstæðisflokknum.
Skúli Magnússon varð alfsendis
fráhverfur pólitík og helgaði sig
iðkun ]óga. Aðrir héldu sig á
vinstri kantinum, en höfðu sig
ekki allir mikið í frammi.
Hjörleifi Guttormssyni virtist
þó öldungis ekki brugðið og
varð ráðherra í tveimur ríkis-
stjórnum þar sem hann stóð í
heiftúðugri baráttu við heims-
auðvaldið í líki álvers. Á Þjóð-
viljanum leitaði Árni Bergmann
logandi ljósi að nýjum tilveru-
grundvelli fyrir sósíalista, en
fann ekki. Guðmundur Ágústs-
son varð fyrsti formaður Al-
þýðubandalagsins í Reykjavík,
bankastjóri Alþýðubankans og
útibússtjóri hjá íslandsbanka.
Þór Vigfússon starfaði um hríð
fyrir austur-þýsku verslunar-
skrifstofuna í Reykjavík, varð
síðar borgarfulltrúi Alþýðu-
bandalagsins í Reykjavík, en er nú skólameistari á
Selfossi. Árni Björnsson kenndi um skeið við
háskóla í Greifswald í Austur-Þýskalandi, en hélt
sig mestanpart menningarmegin í lífinu og beitti
kröftum sínum i baráttunni gegn Keflavíkurstöð-
inni. Jóhann Páll Árnason og Hjalti Kristgeirsson
þóttu drjúgir hugmyndafræðingar og áttu þátt í
að semja stefnuskrá Alþýðubandalagsins þegar
það varð að eiginlegum stjórnmálaflokki; Hjalti
hvarf síðan sjónum inn á skrifstofu, en Jóhann
Páll týndist við fræðistörf í útlöndum. Eysteinn
Þorvaldsson hneigðist til ljóða fremur en stjórn-
mála, en litlum sögum fer af pólitísku starfi
Tryggva Sigurbjarnarsonar, Björgvins Salómons-
sonar og Franz Gíslasonar.
Það þarf ekki að efast um að þegar lagt var
upp hafi trú SÍA-félaganna á sósíafismann verið
fölskvalaust og hjartahrein. Þegar austur kom
blasti við að kommúnistaríkin voru ofurseld kúg-
un, ógn og lygum; þetta var prófraun og í henni
urðu þeir uppvísir að hvort tveggja hugieysi og
hroka. Þeir voru kynslóð sem þurfti að komast
yfir vonbrigði sem eldri skoðanabræður þeirra
neituðu mestanpart að horfast í augu við allt
fram í andlátið. Þeir voru kynslóðin sem gekk að
endingu af trúnni, eftir miklar efasamdir og tví-
skinnung, og þó oft ekki fyrr en í fulla hnefana.
Fremur en að viðurkenna staðreyndir völdu þeir
að hylma yfir með harðstjórum og blekkja sjálfa
sig og aðra, lofa alræðið opinberlega en hvísla um
meinsemdir þess. Það er hugleysi. Og þeir kusu
að þegja. Þeir trúðu að fólk væri almennt ekki
nógu vel gefið eða vel gert til að þola að heyra
sannleikann sem þeir höfðu séð með berum aug-
um eystra. Svo óþægilegar staðreyndir átti ekki að
ræða nema á lokuðum klíkufundum. Það er
hroki.
Stuðst við: Árni Snævarr og Valur Ingimundarson:
Liðsmenn Moskvu. Samskipti íslenskm sósíalista við
kommúnistaríkin. Helgi Hannesson: Sósíalistafélag
Islendinga austantjalds og SlA-skjölin. Árni Berg-
mann: Miðvikudagar i Moskvu. Nanna Rögnvalds-
dóttir: Skilmálarnir hennar Maríu. Rauða bókin,
Leyniskýrslur SlA.
E I N T A K
105