Morgunblaðið - 21.01.2005, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 21. JANÚAR 2005 11
FRÉTTIR
ANDLEG vannæring er ekki síður
áhrifamikil en líkamleg vannæring.
Þetta sanna dæmi um börn sem alist
hafa upp fyrstu mánuði og jafnvel ár
ævinnar á stofnunum en eru síðan
ættleidd til annarra landa. Vandinn
er hvað mestur í löndum Austur-
Evrópu, sérstaklega í
Rúmeníu. „Sum mun-
aðarleysingahæli líta
betur út en önnur en
það er ekki til neitt sem
heitir gott munaðar-
leysingahæli,“ segir
bandaríski barnageð-
læknirinn dr. Ron Fed-
erici, aðspurður hvað
það sé sem orsaki það
að börn sem alast upp á
stofnun verði fyrir
skaða. Federici mun
halda fyrirlestur á
námstefnu um tengsl-
aröskun í dag sem Vel-
ferðarsjóður barna
styrkir en Samtök um
tengslaröskun standa
að. Þá flutti hann fyr-
irlestur á Læknadög-
um í gær.
„Á öllum munaðarleysingjahælum
er skortur og vanræksla, umsjónar-
menn eru alltof fáir miðað við fjölda
barna, sum barnanna njóta betri að-
búnaðar en önnur en hættan á mis-
notkun, hirðuleysi og skorti á nær-
ingu er til staðar á flestum
stöðunum. Eftir því sem börnin
dvelja lengur í þessu umhverfi þeim
mun lengur vara áhrifin. Sumum
börnum vegnar mjög vel og þau ná
sér fljótar en önnur. Sum þurfa
lengri tíma til að ná sér og sum ná sér
aldrei. En okkar markmið er að
reyna að þjálfa foreldra í að eiga við
börnin sín, sama hvar þau eru í bata-
ferlinu.“
Mismunandi aðbúnaður
munaðarlausra barna
Federici segir að í fyrrverandi lýð-
veldum Sovétríkjanna t.d. hafi stefna
í barnauppeldismálum á stofnunum
verið mjög léleg. Það varð m.a. til
þess að börnin voru vanrækt. Fed-
erici tekur fram að stefna í uppeldis-
málum munaðarlausra barna sé t.d.
góð flestum löndum Suður-Ameríku
og víða í Suðaustur-Asíu, þar sem
reynt er að koma þeim fyrir í fóstur.
En í öðrum löndum er stefnan önnur
og börnin mörg. Bandarískum ætt-
leiðingarstofnunum er óheimilt að
taka við börnum frá þessum löndum
þar til stefna og reglur
hafa verið bættar.
En liggur aðalvand-
inn á munaðarleys-
ingjahælunum sjálf-
um?
„Vissulega verða
vandamálin til á stofn-
ununum en við þurfum
að fara eitt skref til
baka,“ segir Federici.
„Það er umönnun for-
eldra barnsins. Ekki
var hugsað um foreldr-
ana á erfiðum tímum,
stundum var lögð mikil
áhersla á fólksfjölgun á
tímum kommúnismans,
þá voru mæður hvattar
til að eignast fleiri börn
þrátt fyrir að læknis-
hjálp væri af skornum
skammti. Það varð til þess að mörg
barnanna fæddust fötluð eða glímdu
við aðra líkamlega kvilla. Börnin
voru þá sett á stofnanir.“
Ástríkt heimili er
ekki alltaf nóg
Nauðsynlegt er að börnin fái ítar-
lega læknisskoðun reglulega. „Með
þessu er hægt að fylgjast með fram-
förum barnsins eða skorti á framför-
um. En því miður bíða mjög margar
fjölskyldur með þetta og vona að ást-
ríkt heimili muni bæta allt. En það
gerist nú ekki alltaf. Best upplýstu
foreldrarnir hefja greiningu og með-
ferð strax.“
Hann ítrekar að því fyrr sem með-
ferð hefst, þeim mun meiri líkur séu
á að barnið nái sér og aðlagist nýjum
aðstæðum eðlilega. „Foreldrar eiga
auðvelt með að fást við vandamál
sem tengjast lærdómi en það sem er
erfiðast fyrir foreldrana er þegar
þeir ráða ekki við barnið, það er
stjórnlaust. Ef við getum náð stjórn
á barninu snemma verður útkoman
góð.“
Áhætta fylgir
ættleiðingu
barns af stofnun
Ættleidd börn, sem alist hafa upp á stofnunum, geta átt við ýmis hegðunarvandamál að stríða sem og líkamleg, m.a. vegna vannær-
ingar. Nauðsynlegt er fyrir foreldra að gera sér grein fyrir áhættunni og sjá til þess að barnið fái mjög reglulegt eftirlit allt frá
fyrsta degi. Sé það gert eru góðar líkur á að barnið aðlagist nýju umhverfi. Hér er rætt við bandaríska geðlækna og íslenska móður.
Geðlæknirinn Ron
Federici hefur sérhæft
sig í lækningum á stofn-
anaskaða ættleiddra
barna.
„UMRÆÐAN er að opnast og það er
gott. Barnsins vegna er betra að tala
um hlutina af hreinskilni og það hef
ég ákveðið að gera þótt það geti verið
óþægilegt fyrir stelpuna mína,“ segir
móðir á Akureyri en hún og eig-
inmaður hennar hafa ættleitt tvær
stúlkur frá Indlandi. Þær eru fjög-
urra og sex ára gamlar auk þess sem
þau eiga einnig 15 ára dóttur. Þau
hjónin fengu eldri stúlkuna heim
fimm mánaða gamla og þá yngri sex
og hálfs mánaða. Eldri stúlkan hefur
verið greind með ódæmigerða ein-
hverfu og ofvirkni með athyglisbrest
en móðir hennar segir það þó sam-
dóma álit þeirra sem með hana hafa
haft að gera að hún sé ekki einhverf,
heldur sé hún með svonefnda tengsl-
aröskun.
Tengslaröskun lýsir sér m.a. á
þann veg að ættleidd börn eiga í erf-
iðleikum með að tengjast foreldrum
sínum, „að gefa þá skilyrðislausu ást
sem börn öllu jöfnu sýna foreldrum
sínum“. Hún segir þetta hafa komið í
ljós strax og heim var komið. „Sá
möguleiki hvarflaði aldrei að okkur
að hún myndi eiga í vandræðum með
að taka á móti allri þeirri ást og um-
hyggju sem við áttum handa henni.“
Hún segir telpuna hafa átt erfitt með
svefn, oft vakað heilu næturnar og
verið mjög kröfuhörð á foreldra sína,
vildi hafa stjórn mála á sinni hendi.
Þá hafi hún einnig iðulega vaknað
upp með martraðir, en ekki þáð
snertingu nema þá á sínum for-
sendum, setti olnbogann á öxl þess
sem tók hana upp til að forðast of ná-
ið faðmlag. „Hún fór illa í fangi, eins
og við sögðum,“ segir móðir hennar,
en þó hafi foreldrunum verið ljóst að
hún þráði ást og hlýju en leyfði sér
ekki að njóta. Foreldrunum fannst
stúlkan því ekki haga sér eins og
önnur börn og fóru með hana til
barnalæknis. Hann kvað hana vera
óþæga og best færi á að hún yrði sett
á leikskóla þar sem hún myndi læra
að haga sér almennilega.
Áfall að eignast systur
Móðir hennar segir það einnig
hafa verið henni áfall að eignast syst-
ur, þá hafi hún fengið samkeppni
sem hún þoldi illa, ekki verið tilbúin
að deila athygli foreldranna með öðr-
um. Um líkt leyti flutti fjölskyldan til
Bretlands og ætlaði að búa þar um
tíma vegna starfa eiginmannsins, en
það voru mikil mistök, það má segja
að við það hafi fótunum verið kippt
undan henni, nýtt umhverfi, hús,
leikskóli, annað tungumál, allt hafi
orðið til þess að barninu leið veru-
lega illa. Dvölin ytra varð því styttri
en ætlað var í fyrstu, en þegar heim
var komið var strax farið með hana á
Barna- og unglingageðdeild, BUGL,
„og þar fyrst heyrði ég talað um
tengslaröskun,“ segir móðir stúlk-
unnar en hún segir fjölskylduna hafa
fengið mikla aðstoð hjá Valgerði
Baldursdóttur barnalækni. Hún seg-
ir að foreldrar ættleiddra barna séu í
flestum tilvikum að fá langþráðan
draum sinn uppfylltan „og þegar
barnið kemur á allt að vera frábært,“
segir hún, en upplifun margra sé á
annan veg.
„Hún er allt annað barn nú en fyr-
ir tveimur árum, þá hefði hún ekki
getað sagt okkur að henni þætti
vænt um okkur. Nú vefur hún hand-
leggjunum utan um okkur og segir
að hún elski okkur. Þetta er frábær
stelpa, eldklár og skemmtileg. Hún
hefur gefið okkur meira en orð fá
lýst og kennt okkur margt. Við erum
lánsöm að hafa fengið að eyða lífinu
með henni og hefðum aldrei viljað
missa af því,“ segir móðirin.
Hefur gefið okkur meira en orð fá lýst
Akureyri. Morgunblaðið.
ÞEGAR Bandaríkjamenn fóru að
ættleiða börn frá öðrum löndum
fyrir tveimur áratugum, aðallega
frá Kóreu fyrst í stað, voru það ung
börn sem höfðu fengið góða umönn-
un hjá fósturforeldrum. Mæður
þeirra voru heilbrigðar svo börnin
voru ekki í neinum sérstökum
áhættuhópi. „Þessum börnum
reiddi almennt vel af,“ segir barna-
geðlæknirinn Dana E. Johnson, sem
er staddur hér til að halda fyr-
irlestur á námsstefnu um tengsl-
aröskun. „En næstu tuttugu árin
breyttust hlutirnir hratt,“ segir
Johnson. Í fyrsta lagi varð breyting
á því hvaðan börn voru ættleidd, þó
að það hafi að mati Johnson ekki
skipt höfuðmáli. „Aðalvandamálið
er að þessi börn hafa verið alin upp
á stofnunum áður en þau koma til
Bandaríkjanna.“
Árið 1985 komu 60% ættleiddra
barna frá fósturforeldrum, en núna
kom 85% þeirra af stofnunum.
„Þau koma frá löndum þar sem
heilsugæslu er ábótavant, þaðan
sem mæðurnar eru ekki heil-
brigðar og börnin eru eldri þegar
þau eru ættleidd. Allir þessir þættir
geta ýtt undir að börnin eigi á
hættu að glíma við ýmiss konar
vandkvæði.“
Johnson segir að helstu einkenni
barna sem alist hafa upp eftir að
hafa eytt fyrstu mánuðum eða jafn-
vel árum ævi sinnar á stofnunum,
séu annars vegar þau að líkamlegur
þroski þeirra er skertur og að þau
glíma við tilfinninga- og hegð-
unarvandamál sem og geðræn. Þá
eiga þau oft við sértæka námsörð-
ugleika að etja og geta átt fullt í
fangi með að tengjast öðrum til-
finningaböndum.
Rannsóknir á börnum sem ætt-
leidd voru frá Rúmeníu og til Bret-
lands og Kanada árið 1991, sýna að
börn sem tekin voru af stofnunum
til ættleiðingar fyrir 4–6 mánaða
aldur, vegnaði almennt jafnvel og
börnum fæddum inn í fjölskyldurn-
ar eða öðrum ættleiddum börnum.
Hjá 6–24 mánaða börnum sést
breyting og eftir tveggja ára aldur
er munurinn orðinn greinilegur.
„En það er svo mikill munur á milli
einstakra barna. Það er ekki hægt
að benda á eitthvað eitt barn og
segja að það eigi augljóslega eftir
að glíma við vandamál. Það er hægt
að meta ákveðna þætti en ekkert
getur spáð fyrir um hegðun og
þroska barnsins í framtíðinni með
vissu,“ segir Johnson.
Þeim mun lengur sem börnin
dvelja á stofnunum þeim mun meiri
líkur eru á að þau komi til með að
glíma við tilfinninga- og hegð-
unarvandamál, t.d. þunglyndi og
kvíða.
„Góðu fréttirnar eru þær að
flestum börnunum reiðir vel af.
Foreldrar sem ættleiða eru ótrú-
lega jákvæðir,“ segir Johnson.
Skoða þarf heilsufar
og líðan í samhengi
Geðlæknirinn Karyn Purvis, sem
einnig er hér til að halda fyrirlestur
á námsstefnu um tengslaröskun,
segir að greina verði ættleidda
barnið út frá ýmsum þáttum. Hún
vinnur m.a. að því að búa til verk-
efni sem á að undirbúa foreldra fyr-
ir ættleiðingu barna frá öðrum
löndum. „Góður undirbúningur hef-
ur þau áhrif að þegar foreldrar fá
barnið heim og sjá ákveðin ein-
kenni bíða þeir ekki með að grípa
inn í.“
Purvis segir að skoða þurfi þætti
á borð við taugaviðbrögð, tilfinn-
ingalega aðlögun og annað til að
barnið nái sem bestum árangri.
„Börnin geta glímt við ýmsa
hegðunarröskun og eru mörg hver
í kjölfarið stimpluð sem óþekk. En
ef þau eru metin ítarlega myndu
foreldrarnir vita hverju þeir stæðu
frammi fyrir og meiri líkur væru á
að barnið næði árangri.“
Mikilvægt að foreldrar viti af
hugsanlegum stofnanaskaða
Morgunblaðið/Jim Smart
Geðlæknarnir Dana E. Johnson og Karyn Purvis segja skipta sköpum að
vel sé fylgst með heilsu og hegðun ættleiddra barna af sérfræðingum.