Morgunblaðið - 30.01.2005, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 30. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
U
m daginn kom
hingað hópur
barna úr Vest-
urbæjarskóla
með hluti sem
þau höfðu búið
til sjálf til að
gefa, þessi hugs-
un, að koma til liðs, hjálpa, án skil-
yrða – það er einmitt í hnotskurn
hlutverk nefndarinnar,“ segir Ragn-
hildur Guðmundsdóttir, formaður
Mæðrastyrksnefndar Reykjavíkur.
Einnig kveður hún hóp nemenda úr
Borgarholtsskóla hafa komið með
gjafir, en þetta hjálparstarf var unn-
ið sem sérstakt verkefni í skólunum.
Ragnhildur gengur með blaða-
manni Morgunblaðsins um húsa-
kynni nefndarinnar á Sólvallagötu
48.
„Hér höfum við útbúið eins konar
setustofu þar sem fólk getur beðið
þess að fá afgreiðslu. Það er liðin tíð
að fólk bíði hér utandyra. Komi ein-
hver fyrir hinn auglýsta opnunar-
tíma þá er honum boðið inn,“ segir
Ragnhildur.
Hengið þið hlýju
barnaúlpurnar þarna!
Nokkrar konur eru önnum kafnar
við að flokka föt af ýmsu tagi.
„Hengið þið hlýju barnaúlpurnar
þarna, það er svo mikil eftirspurn
eftir þeim núna,“ segir ein þeirra og
bendir á slá þar sem nokkrar úlpur
hanga og bíða eftir að vera smeygt
utan á litla barnskroppa til að halda
á þeim hita í íslenska vetrarveðrinu.
„Meðan fólkið sem kemur hingað
bíður eftir fyrirgreiðslu gengur það
oft um og skoðar fötin sem hingað
berast og velur sér þær flíkur sem
það þarf á að halda,“ segir Ragnhild-
ur.
Í herbergi inn af biðstofunni og
fatageymslunni er skrifstofa, þar eru
þrjú borð sem fólk fær afgreiðslu við.
„Þeir sem hingað koma fylla út
eyðublöð og gera grein fyrir fjöl-
skyldustærð og aðstæðum, eftir það
er metið hversu mikillar fyr-
irgreiðslu er þörf,“ segir Ragnhild-
ur. Hún sest við eitt skrifborðið og
gefur blaðamanni kaffi í rósóttan
bolla. Í samtalinu tekur einnig þátt
Guðlaug Jónína Aðalsteinsdóttir,
varaformaður Mæðrastyrksnefndar
Reykjavíkur.
Það sýnist blaðamanni augljóst á
umhverfinu að ekki er lagt meira í
yfirbyggingu við starfsemi Mæðra-
styrksnefndar en brýn nauðsyn
krefur.
Nefndin er 24 fulltrúar frá átta
kvenfélögum í Reykjavík
„Við allar sem vinnum hér erum
fulltrúar átta kvenfélaga úr Reykja-
vík, þrír fulltrúar frá hverju félagi –
það er hin eiginlega mæðrastyrks-
nefnd samkvæmt lögum hennar,“
segir Ragnhildur. Sjálf segist hún
koma frá Kvenréttindafélagi Íslands
en innan vébanda þess hefur hún
starfað nokkuð lengi, auk þess sem
hún hefur sinnt ýmsum öðrum fé-
lagsmálum, m.a. í tengslum við starf
sitt hjá Landssímanum, sem hún hóf
ung að árum á Ísafirði. Nú er hún
komin á eftirlaun en er í hlutastarfi
hjá Kvenréttindafélaginu. Guðlaug
Jónína var um árabil formaður Thor-
valdsensfélagsins í Reykjavík og er
fulltrúi þess félags í Mæðrastyrks-
nefnd.
„Allar konurnar hér hjá Mæðra-
Liðveisla án skilyrða
Þótt félagsþjónusta af ýmsu
tagi sé nú í boði sýnir fjöldi
þess fólks sem sækir til
Mæðrastyrksnefndar
Reykjavíkur að hlutverki
henni er hvergi nærri lokið.
Guðrún Guðlaugsdóttir
ræddi við þær Ragnhildi
Guðmundsdóttur og Guð-
laugu Jónínu Aðalsteins-
dóttur, formann og varafor-
mann nefndarinnar, um
starfsemi hennar og sögu.
Morgunblaðið/Golli
F.v. Guðlaug Jónína Aðalsteinsdóttir og Ragnhildur G. Guðmundsdóttir.
M
æðrastyrksnefnd Reykjavíkur á sér
langa sögu. Rætur hennar má
rekja allt til ársins 1927 en 28.
nóvember það ár komu saman ell-
efu stjórnarkonur Kvenréttindafélags Íslands á
greiðasölu Theodóru Sveinsdóttur í Kirkjuhvoli
og snæddu saman kvöldverð í tilefni af 20 ára
afmæli félagsins. Við þetta tækifæri flutti ný-
kjörinn formaður, Laufey Valdimarsdóttir, erindi
um ekknastyrki og sagði m.a. svo: „Samkvæmt
Guðs lögum, eða gamla og nýja testamentinu,
er það talin ein af fyrstu skyldum mannsins að
hjálpa ekkjum og munaðarleysingjum. Biblían
minnist ekki sjaldan á að rétta hlut ekkjunnar,
en samkvæmt manna lögum á Íslandi er lítið
fyrir ekkjurnar gert.“
Í máli Laufeyjar kom einnig fram að fátækar
ekkjur sem ekki gætu séð um sig þyrftu oft að
sæta því að vera sendar á sveit, börnin tekin af
þeim og jafnvel borgaraleg réttindi þeirra líka. Í
lok erindisins sagði Laufey: „Þetta mál, sem
hér er um að ræða, varðar alla þjóðina í heild
sinni þó eðlilegt væri að konur skildu best kjör
hver annarrar. Öll kvenfélög landsins ættu að
sameina sig um þetta mál og krefjast þess af
þingmönnum sínum að þeir styddu það, og af
sveita- og bæjarstjórnum að þær mæltu með
því að sínu leyti.“
Þetta erindi hreyfði við konunum og þær
töldu nauðsynlegt að halda stærri fund um
málið sem var gert 20. apríl 1928, en 27. febr-
úar það ár fórst togarinn Jón forseti og urðu
þá sjö konur ekkjur og 35 börn föðurlaus.
Efnt var til söfnunar meðal almennings eins
og gert hafði verið þremur árum áður þegar
mikil sjóslys höfðu orðið.
Gleðibros á litlum barnsandlitum
Hinn 12. júní 1928 var annar fundur haldinn
um nauðsyn ekknastyrkja og nokkrar konur
kosnar í framkvæmdanefnd, Laufey Valdimars-
dóttir, Laufey Vilhjálmsdóttir, Guðrún Lárus-
dóttir, Inga Lára Lárusdóttir og Aðalbjörg Sig-
urðardóttir, sem þá var nýlega orðin ekkja eftir
séra Harald Níelsson guðfræðiprófessor. Þessi
hópur kvenna myndaði fyrstu stjórn Mæðra-
styrksnefndar, þótt það heiti væri ekki enn
komið á nefndina.
Í uppkasti að bréfi Laufeyjar Valdimarsdóttur
sem sent var víða um land til þess að kanna
hagi ekkna segir svo: „Við lítum svo á, að vinna
konunnar fyrir heimili og börn, standi ekki að
baki nokkru starfi sem innt er af hendi fyrir
þjóðfélagið, ef nokkurt starf hefur jafn djúpa
þýðingu.“ Í bréfinu var jafnframt rakið hvert
hlutskipti eignalausra og einstæðra mæðra
væri.
„Lítum við svo á að allar slíkar mæður, sem
eignalitlar væru og hjálparþurfi, ættu að njóta
styrkja af opinberu fé, og væri sá styrkur við-
urkenning á starfi þeirra fyrir þjóðfélagið, og
hefði ekki í för með sér neinn réttindamissi,
eða teldist fátækrastyrkur.“
Með ræðu Laufeyjar og bréfinu fyrrnefnda
fór hugmyndafræði Mæðrastyrksnefndar að
mótast, enda hófst fjársöfnun nefndarinnar
strax fyrir jólin 1928, til handa þeim sem verst
voru staddir.
„Við sátum í köldu herbergi, ekki var ráð á
upphitun, þrjár eða fjórar konur, sem mest
höfðum að þessu starfað og þörfin var svo
mikil, við höfðum sjálfar kynnt okkur kjör um-
sækjendanna, og aurarnir svo fáir. Mér lá við að
gugna, til hvers var þetta, eins og dropi í hafið,
og þó, nokkur gleðibros á litlum barnsandlitum
og þakkartár í augum þreyttra mæðra voru
uppörvun og veganesti á þessu erfiða byrj-
unarstigi.“ sagði Aðalbjörg Sigurðardóttir síðar
í útvarpserindi. Á þennan hátt má segja að
starf Mæðrastyrksnefndar Reykjavíkur hafi
hafist, eins og fólk þekkir það í dag.
Könnun á högum einstæðra mæðra
og barnaverndarlög
Hinn 17. apríl 1929 hittust 14 konur á heimili
mæðgnanna Bríetar Bjarnhéðinsdóttur og
Laufeyjar Valdimarsdóttur. Þá virðist heitið
„mæðrastyrksnefnd“ koma fram í fyrsta sinn.
Þessar konur ákváðu fund með blaðamönnum í
Nýja bíói fjórum dögum síðar til þess að vinna
að því að ekkna- og mæðratryggingum (eða
styrkjum) yrði komið á hér á landi.
Að loknum fundinum lýsti Laufey Valdimars-
dóttir því yfir að í ráði væri að opna skrifstofu í
húsi Guðspekifélagsins við Ingólfsstræti og var
það gert í maí sama ár. Fljótlega var skrifstofan
flutt að Þingholtsstræti 18 í hús þeirra Lauf-
eyjar og Bríetar. Þær lögðu neðri hæðina undir
starfsemi Mæðrastyrksnefndarinnar.
Fyrsta stóra verkefni nefndarinnar var að
ýta áfram könnun á högum ekkna og annarra
einstæðra og bágstaddra mæðra sem hrundið
var úr vör 1928 – en hún gekk hægt. Fjörtíu
króna styrkur fékkst til verksins að tilhlutan
Jónasar frá Hriflu, dómsmálaráðherra.
Á sama tíma unnu nefndarkonur að því að
koma mæðrastyrksmálinu áfram og fengu Ingi-
björgu H. Bjarnason alþingismann til þess að
bera fram tvö frumvörp til breytingar á fá-
tækralögum og lögum um afstöðu foreldra til
óskilgetinna barna – sifjalögunum frá 1921 – til
hagsbóta fyrir einstæðar mæður. Frumvörpin
dagaði uppi. Um þetta leyti kom fram tillaga
frá konunum til ríkisstjórnar um nauðsyn þess
að koma á löggjöf um barnavernd. Nefnd var
skipuð til að undirbúa frumvarp til barnavernd-
arlaga. Frumvarpið var lagt fram 1932 og sam-
þykkt. Barnaverndarlögin eru sem sagt runnin
undan rifjum Mæðrastyrksnefndar að miklu
leyti.
Jólasöfnun og sala á mæðrablóminu
Mörgu öðru vann Mæðrastyrksnefnd að, svo
sem að koma á skólamáltíðum. Ekki var van-
þörf á aðstoð því mikið var um atvinnuleysi í
kreppunni sem skollin var á – mikil fátækt var
meðal almennings í Reykjavík á kreppuárunum
sem kunnugt er – húsnæðisleysi og matar-
skortur. Ekki síst var hagur einstæðra mæðra
bágborinn.
Fyrir tilhlutan Kvenréttindafélagsins og
Mæðrastyrksnefndar var komið á vinnu-
miðstöð kvenna í húsi þeirra Bríetar og Lauf-
eyjar og var hún starfrækt í fjögur ár. Vinnu-
miðstöðin var flutt úr Þingholtsstrætinu í
Hafnarstræti 5 þegar ný lög um vinnumiðlun
gengu í gildi 1935.
Jafnframt ýmsu öðru leitaði Mæðrastyrks-
nefnd árið 1931 til bæjarbúa svo gleðja mætti
fátæk börn um jólin. Margir bæjarbúar brugð-
ust vel við þessu neyðarkalli og safnaðist tals-
vert fé. Þannig hófst jólasöfnun Mæðrastyrks-
nefndar sem fram fer enn í dag.
Mæðrastyrksnefndarkonur létu ekki við það
sitja að aðstoða fátækar konur í þrengingum
þeirra og veita þeim lið í baráttunni við yfirvöld
og barnsfeður. Þær beittu sér fyrir því að einn
dagur á ári yrði gerður að hátíðis- og kröfudegi
mæðra. Seld voru blóm á mæðradaginn sem
ákveðinn var fjórði sunnudagur í maí ár hvert.
Til er eitt af fyrstu mæðrablómunum, stungið í
gegnum eintak af bréfi til aðildarfélaga Mæðra-
styrksnefndarinnar og kvenfélaga úti um land,
þar sem sagt er frá mæðradeginum og blóma-
sölunni. Til er og bréf frá Mæðrastyrksnefnd á
dönsku, blómapöntun til Hans Korsgaard árið
1939 þar sem beðið er um „20.000 af de
sædvanlige Blomster (No. 25 saavidt jeg
huskar – en rödlig Bellisblomst)“.
Fóstureyðingarfrumvarp og framfærslulög
Fljótlega eftir fyrsta mæðradaginn sneru
nefndarkonur sér að því að finna stað þar sem
þreyttar húsmæður gætu dvalið nokkra daga
sér til hvíldar og hressingar. Laugarvatn varð
fyrir valinu en erfiðlega gekk fyrir konur að
komast frá börnum sínum í sæluvikuna þar.
Fékkst þá hús í Hveragerði þar sem mæður og
börn dvöldu um tíma sumrin 1936 og 1937.
Þegar komið var fram á miðjan fjórða ára-
tuginn hafði konunum í Mæðrastyrksnefndinni
tekist að öðlast sess í bæjarsamfélaginu. Tekið
var mark á orðum þeirra og þær fylgdust vel
með því sem fram fór. Vilmundur Jónsson
landlæknir sendi t.d. nefndinni „Frumvarp til
laga um varnir gegn því að verða barnshafandi
Skiptir geysilegu máli að setja sig ekki