Morgunblaðið - 30.01.2005, Side 32

32 SUNNUDAGUR 30. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
31. janúar 1995: „Kröfur um
vönduð vinnubrögð fjölmiðla
og áreiðanleik hafa nokkuð
verið til umræðu að undan-
förnu. Ljóst er, að kröfur þær,
sem gerðar eru til fjölmiðla á
öllum sviðum, færast í vöxt og
er það vel. Það er óumdeilt, að
áhrif fjölmiðla í nútímaþjóð-
félagi eru mikil, og ábyrgð
þeirra að sama skapi.
Í Morgunblaðinu í fyrradag
var nokkuð ítarleg umfjöllun
um það hlutverk, sem fjöl-
miðlar landsins höfðu að
gegna við fréttaflutning af
náttúruhamförunum í Súðavík
og hvernig fjölmiðlar hefðu
valdið því hlutverki sínu. Í
megindráttum má lesa það út
úr umsögnum þeirra sem við
var rætt, að fjölmiðlar hafi al-
mennt skilað sínu hlutverki á
þann veg, að viðunandi teljist,
eða jafnvel að þeir hafi staðið
sig mjög vel í þessu viðkvæma
og vandasama verki, þótt
dæmi séu um annað.
Starfsregla sérhvers blaða-
og fréttamanns, sem hefur
það hlutverk með höndum, að
flytja þjóðinni fréttir af jafn
válegum atburðum og áttu sér
stað í Súðavík, hlýtur ávallt að
vera sú, að hafa aðgát í nær-
veru sálar.
Fjölmiðlar, sem í umfjöllun
sinni beina spjótum sínum að
stjórnmálamönnum og emb-
ættismönnum, gagnrýna emb-
ættisfærslur þeirra, starfs-
hætti og saka þá jafnvel um
spillingu, verða að vera við-
búnir því, að þeir og störf
þeirra séu með sama hætti
undir smásjá almennings í
landinu.“
. . . . . . . . . .
30. janúar 1985: „Fjár-
málaráðherra hefur sætt
gagnrýni frá ýmsum, meðal
annars úr eigin flokki, sem að-
allega hefur byggst á tveimur
atriðum. Í fyrsta lagi hafa
gagnrýnendur talið niður-
skurð ríkisútgjalda ónógan á
undangengnum samdrátt-
artímum í þjóðarframleiðslu. Í
annan stað telja þeir vafasamt
að byggja ríkissjóðstekjur í
jafn ríkum mæli á innflutningi
við núverandi viðskipta- og
skuldastöðu við umheiminn.
Fjármálaráðherra boðaði ný-
lega til blaðamannafundar þar
sem hann greindi frá stór-
bættri stöðu og greiðsluaf-
komu ríkissjóðs í árslok 1984,
miðað við fyrra ár, sem og við-
horfum sínum varðandi stefnu
og stjórnun ríkisfjármála á
liðnu ári. […] Af […] upplýs-
ingum, sem fram komu á
blaðamannafundi fjár-
málaráðherra, má sjá, að tek-
izt hefur að rétta af margt,
sem miður fór í ríkisbúskapn-
um, og að staða ríkissjóðs í lok
liðins árs var á alla grein veru-
lega betri en 1983.“
. . . . . . . . . .
30. janúar 1975: „Það orkar
ekki tvímælis, að skattkerfið
og hugsanleg lækkun á skatt-
heimtu ríkissjóðs er efst í
huga hins almenna borgara,
varðandi viðræður aðila
vinnumarkaðarins um kjara-
mál. Þetta er rökrétt afleiðing
af ríkjandi aðstæðum í efna-
hagslífi þjóðarinnar, versn-
andi viðskiptakjörum hennar,
veikri rekstrarstöðu atvinnu-
veganna og þeirri staðreynd,
að krónuhækkun kaups und-
anfarin ár hefur ekki leitt til
kaupmáttaraukningar launa
né kjarabóta, fremur aukið á
verðbólgu og vanda efnahags-
lífsins.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
E
itt hvimleiðasta einkenni ís-
lenzkra stjórnmála er hvað
umræður hafa ríka tilhneig-
ingu til að snúast upp í til-
gangslaust karp um forms-
atriði í stað skoðanaskipta
um innihald og rifrildi um
aukaatriði fremur en að
beint sé sjónum að kjarna málsins.
Þetta er því miður bæði gömul saga og ný. Í lok
19. aldar, er íslenzk heimastjórn var í sjónmáli, og
talsvert fram á 20. öldina olli ekkert mál öðru eins
tilfinningaumróti í stjórnmálaumræðum og seta
ráðherra Íslands í danska ríkisráðinu – forms-
atriði, sem aldrei skipti neinu máli í reynd. Í rit-
gerð sinni, „Í ríkisráði“ sem birtist í Sögu 1974,
sagði Gísli heitinn Jónsson menntaskólakennari:
„Þessi saga er „ímynd og sýningarverk“ af því,
hvernig mál eru meinlaus eða hættuleg eftir at-
vikum, eins og dýr merkurinnar og fuglar himins-
ins skipta um lit eftir árstíðum. Allan þann langa
tíma, sem þrefað var um ríkisráðsákvæðið, menn
bornir landráðabrigslum, ráðherrar sögðu af sér
og flokkar stofnaðir og klofnir út af því, voru sér-
mál Íslands borin upp í ríkisráðinu danska og kom
aldrei að sök.“
Deilurnar um setu Íslandsráðherra í danska
ríkisráðinu eru raktar talsvert ýtarlega í ævisögu
Hannesar Hafstein, fyrsta íslenzka ráðherrans,
eftir Kristján Albertsson. Sú bók kom út í styttri
útgáfu Jakobs F. Ásgeirssonar fyrir síðustu jól og
inniheldur mikinn fróðleik um fyrstu ár innlendr-
ar stjórnar á Íslandi. Þar er jafnframt sagt frá
linnulitlu og „stórpólitísku“ karpi um annað
formsatriði, sem engu máli skipti; að forsætisráð-
herra Danmerkur skyldi skrifa undir skipunar-
bréf Hannesar með konungi. Á meðan sátu mál-
efnalegar umræður um brýn framfaramál
landsins á hakanum.
Í bókinni eru rakin bréfaskipti Matthíasar
Jochumssonar skálds og Hannesar síðla vetrar
1905. Matthías skrifar Hannesi að landvarnar-
menn, sem þá voru í stjórnarandstöðu, séu „grenj-
andi út af „undirskriftinni“ og „setunni“ [í rík-
isráði].“ Hannes svarar og segist satt að segja
verða lítið var við stjórnarandstöðuna. „Því ég les
ekki helminginn af því sem þessir herrar eru að
jórtra upp aftur og aftur. Þeim dettur ekkert nýtt
í hug; alltaf jagstaglast þeir á þessu sama, jafn-
órökstutt og vitlaust. Hefðu þeir ekki náð í þetta
svonefnda „undirskriftarmál“, þá hefði [stjórnar-
andstöðublaðið] Ingólfur verið dauður úr andleg-
um hor. Það er ekki til neins að eltast við að svara
þessu, því að þetta er mest allt óljóst tilfinninga-
þvaður, ekki röksemdir, og hrína því skynsamleg
mótrök jafnlítið við þá eins og haglið við hunds-
trýnið.“
Karp um
formsatriði
Sumt breytist seint,
jafnvel ekki á hundrað
árum. Fjaðrafok und-
anfarinna vikna út af
því hvenær og hvernig ákvörðun var tekin um að
styðja Bandaríkin, Bretland og bandalagsríki
þeirra vegna innrásarinnar í Írak, er álíka fánýtt
og áralangt rifrildi á sínum tíma um ríkisráðssetu
og undirskrift. Ekki þyrfti annað en að skipta um
orðið „undirskriftarmál“ og setja „Íraksmál“ í
staðinn og setja í stað Ingólfs einhvern af þeim
fjölmiðlum, sem undanfarnar vikur hafa verið að
fara af hjörunum út af orðalagi í fundargerðum
eða tímasetningum funda, þá væri aldargamall
texti Hannesar Hafstein orðinn harla nútímaleg-
ur.
Það kemur ekki á óvart þótt menn deili enn
hart um innihald þeirrar ákvörðunar íslenzkra
stjórnvalda fyrir tæpum tveimur árum að styðja
aðgerðir Bandaríkjamanna, Breta og fleiri þjóða.
En það er nánast óskiljanlegt að eftir tæp tvö ár
hnakkrífist menn um það hvenær og hvernig
ákvörðunin var tekin, stjórnarandstöðuleiðtogar
séu á sífelldum hlaupum upp í pontu á Alþingi
vegna þessa „stórmáls“ og fréttamenn sjái sig til-
neydda að segja upp vinnunni eftir að hafa gleymt
gömlum skólalærdómi um tímabelti jarðar og sak-
að ríkisstjórnina um lygar í kjölfarið. Tilefnið til
að ræða efni málsins er nefnilega ærið, eins og
nánar verður vikið að hér á eftir. Það hefur líka
verið raunin í flestum þeim ríkjum – þar á meðal
meirihluta Atlantshafsbandalagsríkjanna – þar
sem sama ákvörðun var tekin. Harðar umræður
hafa verið um málefnalegt réttmæti stuðnings við
hernaðinn í Írak, eins og eðlilegt má teljast.
Stóri glæp-
urinn?
En fyrir þá, sem telja
formsatriðin skipta
mestu máli, er rétt að
halda þeim til haga.
Því hefur í fyrsta lagi verið haldið fram að stóri
glæpurinn í málinu sé að Davíð Oddsson, þáver-
andi forsætisráðherra, og Halldór Ásgrímsson,
þáverandi utanríkisráðherra, hafi tekið ákvörð-
unina einir, en ekki gerð sérstök samþykkt í rík-
isstjórn. Í öðru lagi hafa þeir verið sagðir umboðs-
lausir vegna þess að málið hafi ekki verið rætt í
þingflokkum ríkisstjórnarinnar. Í þriðja lagi hef-
ur því verið haldið fram að þeir hafi brotið lög með
því að bera ekki ákvörðunina undir utanríkismála-
nefnd Alþingis. Í fjórða lagi hefur verið látið eins
og ákvörðunin hafi komið á óvart; verið kúvending
á stefnu Íslands.
Um síðasta atriðið er það að segja, að ákvörð-
unin um stuðning við að koma Saddam Hussein
frá völdum kom varla nokkrum manni á óvart á
sínum tíma. Í yfirlýsingu Halldórs Ásgrímssonar
forsætisráðherra, sem gefin var út 17. þessa mán-
aðar, er rifjað upp að í umræðum á Alþingi 12.
marz 2003, átta dögum fyrir innrásina í Írak,
sagði Halldór, þá utanríkisráðherra: „Nú liggur
fyrir að meiri hluti þingsins útilokar það ekki að
valdi verði beitt í þessum málum … en það liggur
alveg ljóst fyrir af hálfu ríkisstjórnarinnar að það
er ekki hægt að ná friði og friðsamlegri lausn
varðandi Írak nema að baki liggi alvarleg hótun.“
Morgunblaðið sagði m.a. frá þessum ummælum
daginn eftir. Hinn 17. marz 2003 lýstu bæði Hall-
dór og Davíð Oddsson yfir stuðningi við Azor-
eyja-yfirlýsingu leiðtoga Bandaríkjanna, Bret-
lands og Spánar, þar sem Saddam Hussein voru í
raun settir úrslitakostir. Davíð sagði þá m.a. í
samtali við Morgunblaðið, sem birtist 18. marz:
„Það er augljóst að tíminn er að renna út … Enn
má þó kannski vona að ekki verði stríð með því að
Íraksstjórn sjái að sér. Því miður virðist Saddam
Hussein ekki eiga mjög mikinn tíma eftir. Ef hann
þráast enn við er ljóst að hann þarf að taka afleið-
ingunum eins og sagði í ályktun Öryggisráðs SÞ,
sem samþykkt var með 15 samhljóða atkvæðum.
Ef það gerist, er augljóst að hann hefur brugðist
ályktuninni og er nauðbeygður að horfast í augu
við afleiðingarnar og allir vissu hverjar þær
yrðu.“
Í ljósi þessa, fyrri ummæla Halldórs Ásgríms-
sonar um að þingmeirihlutinn útilokaði ekki vald-
beitingu og þess að tvö nánustu bandalags- og
stuðningsríki Íslands um áratugaskeið fóru fyrir
þeim ríkjum, sem tóku sig saman um að afvopna
Saddam, gat það ekki komið á óvart hvaða ákvörð-
un var tekin 18. marz 2003.
Í áðurnefndri yfirlýsingu forsætisráðherra
kemur fram að ríkisstjórnarfundur var haldinn að
morgni 18. marz. Þar var Íraksmálið fyrsta mál á
dagskrá. Síðar um daginn ákváðu forsætisráð-
herra og utanríkisráðherra stuðning við aðgerðir í
Írak. Sá stuðningur fólst í fernu, samkvæmt frá-
sögn Davíðs Oddssonar í Morgunblaðinu 19.
marz: „Í þessu felst í fyrsta lagi heimild til yfir-
flugs yfir íslenzka flugumsjónarsvæðið. Í öðru lagi
heimilum við afnot af Keflavíkurflugvelli ef þurfa
þykir. Í þriðja lagi tökum við þátt í uppbyggingu í
Írak eftir að ófriði lýkur. Í fjórða lagi tökum við
pólitíska afstöðu með því, að ályktun 1441 verði
fylgt eftir að loknu fjögurra mánaða þófi.“
Áttu ráðherrarnir tveir ekkert með að taka
þessa ákvörðun, eins og haldið hefur verið fram? Í
álitsgerð, sem Eiríkur Tómasson lagaprófessor
vann fyrir forsætisráðherra fyrr í þessari viku,
kemur fram það sem ekki geta talizt ný tíðindi
fyrir áhugamenn um stjórnmál og stjórnsýslu; að
ríkisstjórnin er ekki fjölskipað stjórnvald, þótt
ráðherrar kynni samráðherrum sínum mikilvæg
mál og ræði fyrirhugaðar ákvarðanir á ríkis-
stjórnarfundum. Ráðherrar eru æðstu handhafar
framkvæmdavaldsins, hver á sínu sviði. Þetta
ættu þeir ekki sízt að vita, sem setið hafa í ríkis-
stjórn og í því ljósi er skrýtið – samt ekki skrýtn-
ara en ýmislegt annað í málflutningnum undan-
farnar vikur – að formaður Samfylkingarinnar og
fyrrverandi ráðherra, Össur Skarphéðinsson,
skuli krefjast þess af Halldóri Ásgrímssyni að
hann aflétti leynd af ummælum sínum um málið á
ríkisstjórnarfundinum. Raunar er ekki vaninn að
umræður séu bókaðar í fundargerðum ríkis-
stjórnarinnar, eins og Össur veit líka.
Eiríkur Tómasson kemst í áliti sínu að þeirri
niðurstöðu að það hafi verið „í fullu samræmi við
íslensk lög og stjórnskipun að forsætisráðherra
og utanríkisráðherra tækju umrædda ákvörðun í
sameiningu. Ákvörðunin var ekki þess eðlis að
samþykki Alþingis þyrfti til að koma, þar sem
ekki var um að ræða ákvörðun, sem fól í sér frek-
ari kvaðir á íslensku landi og lofthelgi en leiðir af
varnarsamningnum milli Íslands og Bandaríkj-
anna …“
Samráð, ekki
samþykki
En hvað þá með utan-
ríkismálanefnd? Voru
lög brotin með því að
leita ekki samþykkis
hennar fyrir ákvörðuninni? Í þingskapalögum
segir: „Utanríkismálanefnd skal vera ríkisstjórn-
inni til ráðuneytis um meiri háttar utanríkismál
FORTÍÐ OG FRAMTÍÐ
LAUGAVEGAR
Uppbygging við Laugaveg hefurverið á döfinni í nokkurn tíma,allt frá því að starfshópur um
endurmat á deiliskipulagi við Banka-
stræti og Laugaveg skilaði inn tillög-
um sínum um framtíðarskipulag þess-
arar elstu verslunaræðar miðborgar-
innar fyrir þremur árum. Um tillögur
hópsins var fjallað nokkuð í ritstjórn-
arskrifum Morgunblaðsins á þeim
tíma, og var þá m.a. tekið undir það
mat hópsins að „unnt sé að skapa veru-
legt svigrúm til nýrrar uppbyggingar
við Laugaveg án þess að fórna bygg-
ingarsögulegum sérkennum götunnar
og þeim lykilbyggingum fyrri tíðar
sem mest gildi hafa fyrir ásýnd henn-
ar“.
Nú virðist vera komið að þeim tíma-
punkti að skriður fari að komast á
framkvæmdir við Laugaveginn. Eins
og fram hefur komið í fréttum undan-
farna daga er mikill áhugi á uppbygg-
ingu við Laugaveginn og eru áhuga-
samir aðilar þegar farnir að kaupa upp
húseignir með fyrirhugaðar fram-
kvæmdir í huga. Um það er ekkert
nema gott að segja; Laugavegurinn
þarfnast endurskipulagningar og end-
urnýjunar sem helst í hendur við við-
horf samtímans og þær væntingar sem
menn gera til þessa svæðis í framtíð-
inni. En til þess að uppbyggingin
standi undir þeim væntingum er mik-
ilvægt að hafa í huga þær forsendur
fyrir breytingum sem Pétur Ármanns-
son arkitekt mótaði, en hann átti sæti í
starfshópnum auk þess að vera höf-
undur þemaheftisins „Stefnumörkun
um húsvernd“ sem fylgdi endurmat-
inu. Þar tekur hann fram að grundvall-
arforsenda við mat á því hvort eldra
hús eigi að víkja vegna byggingar-
áforma sé sú að „það sem kemur í stað-
inn bæti umhverfið en skaði það ekki“.
Þetta viðmið er grundvallaratriði ekki
síst í ljósi þess að töluvert er af bygg-
ingum frá síðari tímum í miðborg
Reykjavíkur sem ekki standa undir
slíkum kröfum. Nú, þegar hægt er að
sjá fyrir að mikil endurnýjun á hús-
næði mun eiga sér stað á stuttum tíma,
verður því einfaldlega að gera fagur-
fræðilegar kröfur auk þeirra sem lúta
að byggingarfræði og skipulagi.
Pétur veltir því fyrir sér hvort at-
hugandi sé „hvort íbúar og verslunar-
eigendur við götuna ættu að hafa um-
sagnarrétt um útlit nýrra húsa, líkt og
tíðkast í grónum hverfum víða erlend-
is“ en þar er litið svo á að heildaryfir-
bragð umhverfisins sé sameiginlegt
hagsmunamál allra. Annar kostur – og
ef til vill betri – er að skipa fagmenn í
ráð eða nefnd, sem væri umsagnaraðili
um teikningar og hönnun nýbygginga
á því svæði sem óumdeilanlega telst til
hjarta miðborgarinnar.
Uppbygging við Laugaveg og að-
liggjandi götur verður að vera þannig
að fortíð og framtíð tvinnist saman á
skemmtilegan hátt. Þær breytingar
sem vænta má hafa það í för með sér að
nokkrum hluta menningarsögu þess-
arar lífæðar borgarinnar er fórnað þar
sem einhverjar gamlar byggingar
verða ýmist rifnar eða fluttar. Starfs-
hópnum um endurmatið virðist þrátt
fyrir það hafa tekist að finna ágætan
meðalveg í umsögn sinni, enda miða
þær að því að nýta svæðið bæði skyn-
samlega og nútímalega innan þess
ramma sem séreinkenni reykvískrar
byggðar leyfa. Því er mikilvægt að þau
viðmið séu ekki einungis höfð til við-
miðunar við skipulag og hæðarmörk
húsa, heldur einnig í endanlegu útliti
hverrar einustu byggingar. Að öðrum
kosti munu borgarbúar um alla fram-
tíð þurfa að súpa seyðið af misvitrum
lausnum og hugsanlegri smekkleysu í
hönnun.