Morgunblaðið - 16.02.2005, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 16. FEBRÚAR 2005 25
UMRÆÐAN
NÝJAR áherslur varðandi geð-
heilbrigðismál voru kynntar á ráð-
herraráðstefnu sem haldin var í
Helsinki í janúar 2005. Þar kom m.a.
fram að hverfa þurfi frá
stofnanaþjónustu yfir í
samfélagsþjónustu,
efla þurfi notendur og
aðstandendur til áhrifa
á stefnumótun og þjón-
ustu. Þetta þýðir kú-
vendingu í starfi með
geðsjúkum og breyt-
ingar á valdahlutföllum
og áhrifum í mála-
flokknum.
Hugmyndafræði
sjálfseflingar er leið til
að auka áhrif notenda
og aðstandenda. Ef sú
leið verður valin munu
valdahlutföll breytast og það gerist
ekki án átaka.
„Empowerment“ – sjálfsefling –
er jafnrétti í víðasta skilningi. Ein-
staklingurinn upplifir að hann hafi
áhrif og sé þátttakandi í samfélaginu.
Með þátttöku í raunverulegum verk-
efnum lærir hann að horfa gagn-
rýnum augum á þjónustu. Það hefur
áhrif á tilfinningar, hugsanir og at-
ferli. Fyrsta skref sjálfseflingar er að
bjóða fólki að taka þátt og alltaf er
val um leiðir og hugmyndafræði.
Markmiðið með þátttökunni er að
læra að nýta styrkleika til að komast
yfir eigin hindranir eða þær sem í
vegi standa í umhverfinu. Þátttakan
miðar að því að auka sjálfstraust og
sjálfvirðingu. Einstaklingurinn hefur
rétt á að ákveða í hverju hann tekur
þátt, hve lengi og með hverjum, án
þess að eiga á hættu að verða útilok-
aður frá aðstoð. Þetta fyrsta skref
sjálfseflingar getur jöfnum höndum
farið fram með hefðbundnum og
óhefðbundnum aðferðum, innan sem
utan stofnana, eða í starfi með sjálfs-
hjálparhópum. Finna verður leið til
þess að jafnan verði í boði raunveru-
legt val svo leita megi annað ef þjón-
usta stendur ekki undir væntingum.
Núverandi aðstæður hvetja þá sem
veita þjónustuna aðeins til að gera
þeim til hæfis sem deila úr ríkiskass-
anum en ekki þeim sem nota hana.
Næsta skref sjálfseflingar fyrir þá
sem hafa áhuga er að taka þátt í
starfi sem hefur áhrif á málaflokk-
inn, t.d. aðstoða fólk sem styttra er
komið í bataferlinu, uppfræða al-
menning um geð-
sjúkdóma, þrýsta á hið
opinbera með úrbætur í
ákveðnum málum eða
gera tillögur um laga-
breytingar. Þegar not-
endur eða aðstand-
endur eru orðnir
öruggir í hópastarfi og
vita á hverju ákvarð-
anatökur byggjast geta
þeir tekið næsta skerf
sem er þátttaka í
stefnumótun eða þróun
þjónustu í samvinnu við
stjórnmálamenn, full-
trúa faghópa, notenda-
samtök, fulltrúa úr atvinnulífinu,
skólunum og við hinn almenna borg-
ara.
Markmið hefðbundinnar geðheil-
brigðisþjónustu er ekki að auka
áhrif, deila ábyrgð né völdum með
geðsjúkum eða aðstandendum
þeirra. Sérfræðingar í geð-
sjúkdómaflokkunarkerfinu hafa
völdin, ákveða hvar þörfin sé, styrk-
leikann og hvaða úrlausnir skuli
velja. Geðsjúkdómaflokkunarkerfið
á fyllilega rétt á sér í bráðaveik-
indum og við áföll og slys. Ástæða
þess að hverfa þarf frá stofnanaþjón-
ustu er að hún hefur ómeðvitað gert
fólk háð kerfinu þar sem það er
hindrað í að taka þátt í raunveruleg-
um verkum sem skipta það máli.
Flest atriði sem lúta að stofnana-
menningunni virðast í sjálfu sér rétt
og saklaus, en á heildina hindra þau
fólk í að eflast. Útgangspunkturinn
er góður, starfsfólk vill gera gott og
hjálpa.
Árangursmælingar hefðbundinna
aðferða og sjálfeflingar eru gjör-
ólíkar. Hin hefðbundna mælir t.d.
hve margir fá ákveðna greiningu,
sjúkdómseinkenni og fjölda með-
ferða. Árangursmælingar sjálfsefl-
ingar eru viðhorf og upplifun skjól-
stæðinga. Skoðaðir eru þættir eins
og sjálfsákvörðunarréttur, val, hvað
virki, áhrif, jafnrétti og þátttaka í
samfélaginu. Það er engin tölfræði til
sem mælir t.d. færni fagfólks til að
efla fólk í samákvörðunartöku eða á
hvern hátt hópur hefur haft áhrif á
kerfið.
Heilbrigðisráðherrar Evrópu
skrifuðu undir vegvísa þar sem fram
kemur að lykilþættir geðræktar
þurfi að speglast í stefnumótun heil-
brigðisáætlana og í mennta- og at-
vinnumálum. Grunnur geðræktar er
sjálfsefling (empowerment) þar sem
sjálfstraust og sjálfsvirðing eru und-
anfari breytinga. Ef hugmynda-
fræðin að baki ákvarðanatöku í geð-
heilbrigðismálum er ekki skoðuð þá
er hætta á að sú hugmyndafræði sem
ríkt hefur inni á stofnunum verði
flutt hrá út í samfélagsþjónustuna.
Fjölgað yrði sambýlum sem kæmu í
stað vistunar á sjúkrastofnunum;
minni einingar en með sömu menn-
ingu og er inni á stofnununum. Í stað
þess að fá þjónustu inni á sjúkrahúsi
fær viðkomandi hana heima eða í
gegnum heilsugæsluna og þá með
óbreyttum aðferðum.
Kæru ráðamenn, það væri óskandi
að lausnin fælist eingöngu í meiri
fjárútlátum, aukinni fjölbreytni og
samfélagsnálgun. Svo er ekki og því
verður, ef betri árangur á að nást í
þessum málaflokki, að skoða hug-
myndafræðina að baki þjónustunni.
Það verður tæpast hjá því komist að
setja ný lög og reglugerðir sem efla
áhrif geðsjúkra og aðstandenda
þeirra og flétta aðferðir sjálfsefl-
ingar í þjónustuna.
Breyttar áherslur í
geðheilbrigðisþjónustu
Elín Ebba Ásmundsdóttir
fjallar um vandamál
geðfatlaðra ’Það verður tæpast hjáþví komist að setja ný
lög og reglugerðir sem
efla áhrif geðsjúkra og
aðstandenda þeirra og
flétta aðferðir sjálfsefl-
ingar í þjónustuna.‘
Elín Ebba
Ásmundsdóttir
Höfundur er forstöðuiðjuþjálfi geð-
sviðs LHS og lektor við HA.
BRÉF TIL BLAÐSINS
Morgunblaðið Kringlunni 1 103 Reykjavík  Bréf til blaðsins | mbl.is
ÉG LAS nýlega leiðara (skoðun)
Fréttablaðsins frá 4. febrúar. Þar er
fjallað um grein Kára Stefánssonar frá
því um síðustu helgi þar sem hann
skrifar nokkurs-
konar palladóm
um grein Hall-
gríms Helgasonar
frá því um áramót-
in. Leiðarahöf-
undur Fb er ekki
sáttur við þau
sjónarmið sem
koma fram hjá
Kára í grein hans
og segir meðal
annars í pistli sín-
um: „Með því að segja að þörf sé á lög-
um um fjölmiðla svo þeir geti ekki
þjónað þröngum hagsmunum fárra
lætur Kári liggja að því að íslensk
blaðamannastétt meti meira hags-
muni þeirra sem eiga fjölmiðlana en
eigin principp.“ Þetta er gróf móðgun
sem ekki er hægt að sitja undir. Leið-
arahöfundur Fréttablaðsins mótmælir
því sem sagt harðlega að blaðamenn
vinni eftir öðrum sjónarmiðum en eig-
in blaðamannasjálfstæði. Gott og vel.
Ekki ætla ég að halda öðru fram en
þetta sé rétt hjá leiðarahöfundinum að
óreyndu. Hvað er þá verið að fara? Ég
hef um rúmlega eins árs skeið reynt
að vekja athygli á ýmsum atriðum
varðandi kjör og starfsskilyrði blað-
bera Fréttablaðsins, meðal annars
með greinum í Morgunblaðinu. Miðað
við þau viðbrögð sem ég hef fengið við
þessum greinum þá virðist margir
fleiri vera á svipaðri skoðun og ég að
víða sé pottur brotinn í samskiptum
Fréttablaðsins og blaðbera blaðsins.
Símhringingar, samtöl á förnum vegi,
tölvupóstar og kveðjur á jólakortum
frá bæði kunnugu og mér alókunnugu
fólki hafa styrkt mig í þeirri skoðun að
hér sé um að ræða mál sem full ástæða
sé til að halda gangandi. En ein er þó
sú stétt sem virðist ekki hafa tekið eft-
ir þessari umræðu. Það eru blaða-
menn. Einn fréttamaður sjónvarpsins
fjallaði þó um stöðu blaðbera Frétta-
blaðsins í nóvember 2003 og kann ég
honum þakkir fyrir. Ég veit hinsvegar
að það voru honum ekki allir jafn
þakklátir. Síðan þá hefur enginn
blaðamaður séð ástæðu til að fjalla um
að blaðberar Fréttablaðsins og DV
vinna án formlegs kjarasamnings,
vinnuveitandinn ákveður kaup og kjör
þeirra einhliða, fjölskyldur blaðbera
verða í einhverjum tilvikum að vinna
hluta af vinnu þeirra kauplaust til að
þeir séu ekki reknir úr starfi, blaðber-
ar voru til skamms tíma ráðnir til
starfa langt undir þeim aldursmörkum
sem landslög leyfa, vinnuálag ákveður
vinnuveitandi einhliða og öryggis-
málum hefur ekki verið veitt nauðsyn-
leg athygli. Nú síðast er búið að breyta
verklýsingu blaðbera á þann veg að
þeir heita nú póstberar og skulu til við-
bótar dagblöðum og miklu magni aug-
lýsingabæklinga bera út bréfapóst til
einstaklinga á ákveðin heimilisföng.
Þeim er þannig til viðbótar við blaða-
útburðinn ætlað að lesa heimilisföng á
bréfum saman við oft illa merkt heim-
ilisföng húsa í niðamyrkri. Ég hef þá
trú þar til annað kemur í ljós að ef
þessi lýsing á aðstæðum einnar starfs-
stéttar væri um vinnuumhverfi Kín-
verja við Kárahnjúka væri máli þeirra
oftsinnis slegið upp sem forsíðufrétt í
Fréttablaðinu. Nú geri ég ráð fyrir
þangað til annað kemur í ljós að blaða-
menn hafi í mörg horn að líta og því
hafi ekki gefist tími til að sinna málum
blaðbera, sem þeir eiga þó ekki síður
að þakka lifibrauð sitt en öðrum. Blað-
berar vinna reyndar vinnu sína það
snemma á morgnana að annað fólk er
yfirleitt ekki komið á fætur svo það er
skiljanlegt að þeir gleymist í dagsins
önn. Ég dreg þetta hins vegar fram
hér sem dæmi um gott verkefni til
ábendingar fyrir leiðarahöfund
Fréttablaðsins að vinna að í þeim til-
gangi að sanna fyrir Kára Stefánssyni
að blaðamenn láti einungis blaða-
mannasjálfstæði sitt ráða för í vali við-
fangsefna. Ég tek undir það með leið-
arahöfundinum að það er gróf móðgun
að halda ákveðnum hlutum fram ef
hægt er að færa sönnur á hið gagn-
stæða.
GUNNLAUGUR JÚLÍUSSON,
Rauðagerði 36, 108 Reykjavík
Til varnar blaðamönnum
Frá Gunnlaugi Júlíussyni:
Gunnlaugur
Júlíusson