Morgunblaðið - 28.06.2005, Qupperneq 29

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 28. JÚNÍ 2005 29
UMRÆÐAN
ÞEGAR Davíð Oddsson flutti
árlega skýrslu utanríkisráðherra á
Alþingi í vor fjallaði hann um nýj-
ar tillögur Kofi Ann-
ans, framkvæmda-
stjóra Sameinuðu
þjóðanna um nýskip-
an mála innan sam-
takanna. Athygli vakti
hins vegar að hann
sigldi fimlega framhjá
því að nefna titil til-
lagnanna, „In larger
freedom“.
Þetta þætti ekki
teljast til tíðinda að
öllu jöfnu en ástæðan
er að mörgu áhuga-
verð. Titillinn, „In
larger freedom“, er tilvitnun í
stofnsáttmála Sameinuðu þjóðanna
en hafi ráðherrann og hans menn
ætlað að sækja hann í hina form-
legu íslensku þýðingu á stofnsátt-
málanum, hafa þeir farið í geit-
arhús að leita ullar. Þessi sáttmáli
sem verið hefur hornsteinn ís-
lenskrar utanríkisstefnu í 60 ár
byrjar raunar ekki vel á íslensku
því stafabrengl er í fyrsta orðinu:
Þar stendur „Inngagnsorð“ í stað
„Inngangsorð“! Ekki tekur betra
við í formálanum en þar má finna
þessa þýðingu á setningunni þar
sem „In larger freedom“ kemur
fyrir: „Vér hinar Sameinuðu Þjóðir
staðráðnar í... að stuðla að fé-
lagslegum framförum og bættum
lífskjörum án frelsisskerðingar.“
Vandi óþekkta þýðandans fyrir
sextíu árum er engu að síður skilj-
anlegur því tekist hefur verið á um
skilgreiningu á frelsi
innan Sameinuðu
þjóðanna allan þennan
tíma. Hins vegar hlýt-
ur það að segja ein-
hverja sögu að á sex
áratugum hafi menn
ekki lagt til atlögu við
þennan texta, sem
þrátt fyrir allt liggur
til grundvallar býsna
mörgu jafnt í íslensku
þjóðlífi sem heiminum
öllum.
Þótt aðild að Sam-
einuðu þjóðunum hafi
verið eitt af fáum óumdeildum at-
riðum í utanríkisstefnu Íslands frá
því Ísland gekk í samtökin árs-
gömul, hefur aðildin verið sett
skör lægra en aðildin að NATO.
Hafa ber í huga að starf Sam-
einuðu þjóðanna var í raun í
mörgum veigamiklum atriðum
lamað á dögum Kalda stríðsins
þótt vissulega væru þær mik-
ilvægur vettvangur og stundum sá
eini þar sem kjarnorkuveldin töl-
uðust við. Sameinuðu þjóðirnar
fengu síðan nýtt tækifæri eftir lok
kalda stríðsins og mikil bjartsýni
ríkti um framhaldið eftir að Írakar
voru hraktir frá Kúveit undir
merkjum samtakanna 1991.
Hryðjverkaárásin á Bandaríkin
markaði svo ný þáttaskil í sögu
samtakanna og ekki síst deilurnar
um Írak í kjölfarið.
Í kjölfarið hafa öll spjót staðið á
Sameinuðu þjóðunum. En þrátt
fyrir stóryrði Bandaríkjamanna í
garð samtakanna, sneru þeir sér
til Sameinuðu þjóðanna um fram-
kvæmd kosninganna í Írak og
Bush hefur lagst gegn tillögum
stuðningsmanna sinna á Banda-
ríkjaþingi um að skera niður fram-
lög til þeirra.
Íraksmálið hefur gert heildar-
endurskoðun á Sameinuðu þjóð-
unum brýnni en ella og Kofi Ann-
an hefur brugðist við með tillögum
sínum sem kenndar eru við „Aukið
frelsi“ en endanleg afstaða til
þeirra verður tekin á heims-
leiðtogafundinum í New York í
september.
Þótt stækkun öryggisráðsins
skipti miklu máli er hún hvorki
eina né mikilvægasta verkefni
heimsleiðtogafundarins. Lykilatriði
í tillögum Kofi Annans er að þró-
un, öryggi og mannréttindi séu ná-
tengd. Framkvæmdastjórinn bend-
ir á að ef hryðjuverkaárás yrði
gerð á miðstöð fjármálalífs heims-
ins í New York, myndu milljónir
manna til viðbótar verða fátækt að
bráð í Afríku. Og útbreiðsla far-
sótta sem þrífast í gróðrarstíu fá-
tæktar myndi fyrr eða síðar ógna
Vesturlöndum.
Meira gæti ekki verið í veði:
Meira en milljarður manna býr við
örbirgð og 20 þúsund manns deyja
sökum fátæktar á hverjum degi.
Hryðjuverkamenn herja á íbúa
hvers einasta heimshluta. Gereyð-
ingarvopn eru sífellt alvarlegri ógn
við mannkynið. Meira en fjörutíu
ríki hafa búið við skelfingu styrj-
aldarátaka á undanförnum fimm
árum.
Íslendingar hafa lýst yfir stuðn-
ingi við tillögur Kofi Annans í
megindráttum. Davíð Oddsson, ut-
anríkisráðherra orðaði það þannig
í skýrslu sinni um utanríkismál
fyrir skemmstu að „niðurstöður og
tillögur Kofi Annans um öryggis-
málin staðfesta áherslur margra
vestrænna ríkja á undanförnum
árum, þar á meðal Íslands.“ Þá
sagði Davíð að það væri „fáránleg
tilhögun“ að ríki á borð við Súdan
og Kúbu veldust til setu í mann-
réttindanefndinni og bætti við:
„Tillaga framkvæmdastjóra gerir
ráð fyrir að stofnað verði nýtt
mannréttindaráð, einungis opið
þeim sem væru reiðubúnir til að
uppfylla ströngustu kröfur í þess-
um efnum... Þessi tillaga Kofi Ann-
ans nýtur eindregins stuðnings ís-
lenskra stjórnvalda og verður
vonandi að veruleika.“
Ísland hefur á undanförnum ár-
um látið sífellt meira til sín taka
innan Sameinuðu þjóðanna, svo
tekið er eftir. Framboð Íslands til
öryggisráðsins er að mörgu leyti
hápunktur þeirrar þróunar, en
einnig má nefna stóraukin framlög
til þróunarmála. Betur má þó ef
duga skal enda eru framlögin að-
eins 0,21% af vergri landsfram-
leiðslu samkvæmt fjárlaga-
frumvarpi 2005. Áætlanir eru uppi
um að auka þetta hlutfall í 0,35%
2009 en enn er langur vegur frá
því að gerðar hafi verið sannfær-
andi áætlanir um að standa við
fyrirheitin frá leiðtogafundinum
árið 2000 um að auka framlögin í
0,7% fyrir árið 2015.
Íslendingar hafa verið seinir að
átta sig á að vandi fylgir vegsemd
hverri og ein ríkasta þjóð heims –
sem þar að auki heldur ekki úti
her- verður ekki tekin alvarlega á
alþjóðavettvangi ef hún sker sig úr
í hópi frændþjóða sinna sökum ná-
nasarskapar í þróunarmálum.
Snöfurmannlegt átak sem gert
hefur verið í að auka þróun-
araðstoð á undanförnum árum gef-
ur hins vegar góðar vonir um að
Ísland nái lestinni á ferð – rétt
eins og þegar við hoppuðum um
borð í Sameinuðu þjóða vagninn
ári eftir brottför fyrir 60 árum.
Frá stafabrengli til öryggisráðs
Árni Snævarr fjallar um
Sameinuðu þjóðirnar ’Lykilatriði í tillögumKofi Annans er að þró-
un, öryggi og mannrétt-
indi séu nátengd.‘
Árni Snævarr
Höfundur er upplýsingafulltrúi
á Upplýsingaskrifstofu Sameinuðu
þjóðanna fyrir Vestur-Evrópu
í Brussel.
UM ALLA Evrópu hafa menn
áhyggjur af því að alþjóðamálið
enska ýti þjóðtungum sífellt meira
til hliðar í æðri menntun og vís-
indum. Enskan verður stöðugt fyr-
irferðarmeiri í flestum eða öllum
greinum vísinda sé litið á greina-
skrif, ráðstefnur, há-
skólakennslu o.s.frv.
og er komin langt með
að verða einráð í sum-
um greinum. Á aðeins
fáum árum hefur þeim
námsgreinum og
námsleiðum fjölgað
stórlega í evrópskum
háskólum þar sem að-
eins er kennt á ensku.
Þessi þróun hefur
eflaust ýmsa kosti. En
ókostirnir eru margir
og afleiðingarnar eru
mun víðtækari en virð-
ist í fljótu bragði. Þjóðtungurnar
verða ekki lengur fullgildar sem al-
hliða verkfæri og innlend hugsun,
reynsla og þekking gengisfellur.
Nemendur fara á mis við þá forgjöf
til skilningsauka að fá námsefnið út-
skýrt á því máli sem þeir skilja að
jafnaði best. Innlendur orðaforði
sérgreinanna, íðorðaforðinn, visnar
þar sem hvata skortir til nýsköp-
unar. Færni háskólakennara og
annarra sérfræðinga minnkar smám
saman til að fjalla um sérgreinar á
þjóðtungu viðkomandi lands. Sífellt
breiðara bil verður milli sérfræðinga
og almennings vegna þess að alþýð-
leg umfjöllun á þjóðtungum um sér-
greinar verður torveldari og strjálli.
Þýðendum er gert sífellt erfiðara
um vik að koma sérfræðilegu efni til
skila til almennings þar sem fyr-
irmyndum fækkar að fræðitextum
með innlendum íðorðum í texta-
samhengi. Almenningur þarf í sí-
auknum mæli að reiða sig á ensku
við fróðleiksöflun en færni í því máli
er geysilega misjöfn og eflaust víðar
en á Íslandi sem fólk ofmetur
enskukunnáttu sína.
Sérfræðingar úr ýmsum greinum
hafa margsinnis greint frá því hve
frjótt og gagnlegt þeim hefur reynst
til skilnings á viðfangsefninu að
þýða erlenda hugsun og orðafar á
eigin tungu. Sjálft þýðingar- og íð-
orðastarfið knýr sérfræðinginn til
að brjóta hugtök til mergjar og það
virkjar skapandi hugsun hans á al-
veg nýjan hátt.
Í júnímánuði var 100 manna nor-
rænt íðorðaþing í Reykjavík. Ís-
lensk málstöð skipulagði viðburðinn
en Íslensk málnefnd hefur haft for-
mennsku í norrænu íðorðasamtök-
unum Nordterm undanfarin tvö ár.
Á þinginu voru haldin
27 erindi um fræði-
legar og hagnýtar hlið-
ar íðorðastarfs. Meðal
annars var fjallað um
það hvernig íðorða-
starfsemi nýtist við að
henda reiður á þekk-
ingu og samræma hug-
takanotkun innan há-
skóla, stórfyrirtækja
og stofnana ESB. Í
Brusselyfirlýsingu evr-
ópsku íðorðasamtak-
anna EAFT frá 2002,
sem 54 stofnanir og
samtök hafa undirritað, segir m.a.
að íðorðastarfsemi gegni lykilhlut-
verki við að festa í sessi og efla
menningarlega og mállega fjöl-
breytni.
Meðal verkefna Íslenskrar mál-
stöðvar er að styðja orðanefndir og
aðra sérfræðinga sem sinna orða-
forða sérgreina sinna. Undanfarin
ár hefur það einkum verið gert með
orðabanka Íslenskrar málstöðvar á
Netinu, sjá www.islenskan.is. Meg-
inhlutverk orðabankans er að safna
saman íðorðum á íslensku og fleiri
tungumálum og birta þau þannig að
nýtist sem flestum. Grunnhug-
myndin er sú að til þess að fólk geti
fjallað um sérfræðileg efni á ís-
lensku þá sé lykilatriði að innlendi
íðorðaforðinn sé sem aðgengileg-
astur sem flestum á einum stað
þannig að hægt sé að rata á íslenskt
heiti þegar á því þarf að halda – hafi
það á annað borð verið búið til. Jafn-
framt verði sérfræðingum ljósara
hvar gloppur eru í innlenda orða-
forðanum sem bæta verði úr.
Farsælast er þegar frumkvæði að
gerð íðorðasafna kemur frá sérfræð-
ingunum sjálfum eða samtökum
þeirra því að þeir þekkja sviðið best,
vita gleggst hvar úrbóta er þörf og
til hvaða einstakra fræðimanna er
heppilegast að leita um mismunandi
hugtök og heiti á viðkomandi fræða-
sviði. Á hverju ári bætast ný orða-
söfn við orðabanka Íslenskrar mál-
stöðvar og eru um 50 orðasöfn
þegar opin til uppflettingar og enn
fleiri eru í vinnslu. Íslensk málstöð
gerir samninga við höfunda orða-
safna um endurgjaldslausan aðgang
að skráningarkerfi orðabankans en
mótframlag höfunda er að málstöðin
má birta orðasöfnin í orðabankanum
á Netinu þegar þau teljast tilbúin.
Aðgangur að orðabankanum er
ókeypis og aðsókn að honum vex
hröðum skrefum. Nú er að ljúka
endurforritun á orðabankanum sem
var m.a. brýn vegna hinnar miklu
aðsóknar. Átakið naut stuðnings frá
tungutækniverkefni mennta-
málaráðuneytis. Jafnframt voru gef-
in út tvö rit til leiðbeiningar við
orðastarf, Orðmyndun og Leiðbein-
ingar um íðorðastarf.
Með rekstri orðabankans og öðr-
um stuðningi við íðorðastarf ís-
lenskra sérfræðinga reynir Íslensk
málstöð að skapa tæknilegar for-
sendur og ytri ramma til að íslensk-
ir sérfræðingar geti haldið utan um
orðaforða sérgreina sinna og gert
hann aðgengilegan öðrum fræði-
mönnum, nemendum og almenningi.
Viðtökur við orðabankanum og sí-
aukin notkun hans bendir til þess að
margir geri sér grein fyrir nauðsyn
þess að skapa, nota og halda við ís-
lenskum íðorðaforða. Ekki veitir af
því að þörfin á þessu hefur sjaldan
verið meiri en nú í hinu svokallaða
þekkingarþjóðfélagi. Vonandi verð-
ur ávallt metnaður til innlends íð-
orðastarfs innan allra þeirra sér-
sviða sem Íslendingar fást við. Af
því er ótvíræður menningarlegur og
hagnýtur ávinningur.
Íðorðastarf og þjóðtungur
Ari Páll Kristinsson fjallar
um orðabanka Íslenskrar
málstöðvar ’Meginhlutverk orða-bankans er að safna
saman íðorðum á ís-
lensku og fleiri tungu-
málum og birta þau
þannig að nýtist sem
flestum.‘
Ari Páll Kristinsson
Höfundur er forstöðumaður
Íslenskrar málstöðvar.
TÍU karlar. Tvær konur. Tveir
dagar í 19. júní þegar þess skyldi
minnst að 90 ár eru liðin frá því ís-
lenskar konur fengu
kosningarétt og kjör-
gengi.
Á þjóðhátíðardag-
inn 17. júní voru tíu
karlar og tvær konur
sæmdar riddarakrossi
hinnar íslensku
fálkaorðu. Í orðunefnd
sitja fimm karlmenn
sem aðalmenn, ein
kona er í varanefnd.
Nefndarmenn eru allir
komnir yfir miðjan
aldur og þekkja vel
þjóðarsöguna. Það
verður því að líta svo á
að mat orðunefndar á
framlagi kvenna til
félags-, mannréttinda-
og menningarmála sl.
níutíu ár hafi birst
með skýrum hætti 17.
júní.
Íslenskar konur fá
fast að því falleinkunn
orðunefndar á níræð-
isafmæli kosningarétt-
arins.
Orðunefnd úr
takt við almenning
Það er ljóst að mörgum konum er
misboðið núna. Forystukonur hafa
kvartað undan 16,6 % viðurkenning-
unni og finnst hún vera ótrúlegt van-
mat á framlagi kvenna til samfé-
lagsins. Í raun er hún beinlínis
niðurlægjandi þegar hugsað er til
þeirra tímamóta sem við stöndum á.
Konur eiga ekki að láta sér þetta
lynda.
Íslenskt þjóðfélag er helminga-
félag karla og kvenna.
Íslenskt þjóðfélag á jafn mikið
undir því komið að konur og karlar
leggi því til líf sitt og krafta.
Íslensku þjóðfélagi ber því að
virða og þakka framlag kvenna til
jafns við framlag karla.
Ég trúi því að þannig líti meiri-
hluti þjóðarinnar í raun á málið og
orðunefnd sé úr takt við íslenskan
almenning sem hún er fulltrúi fyrir.
19. júní-orða
Sú verkaviðurkenning sem felst í
því að sæma einstakling orðu er
flestum þeim sem fá all-
nokkurs virði. Í henni
felst hvatning til frekari
dáða og í útvarpsviðtali
17. júní lýsti glaður
orðuþegi henni sem
notalegu klappi á bakið.
Það að fá enga orðu
og ekkert klapp á bakið
getur líka orðið hvatn-
ing til dáða ef sá ein-
staklingur eða hópur
sem er vanmetinn er
sjálfur nægilega sann-
færður um gildi sitt og
verka sinna. Reiðin sem
leiðir af vanmatinu er afl
sem unnt er að virkja.
Íslenskar konur ættu
að virkja þetta afl nú á
níutíu ára afmæli kosn-
ingaréttar síns og
stofna eigin orðu, 19.
júní-orðuna.
Þannig má auka
tákngildi dagsins um
leið og konur veita kyn-
systrum sínum holla
hvatningu og verð-
skuldaða viðurkenningu fyrir marg-
vísleg störf og afrek. Karlar sem
lagt hafa mikið af mörkum í þágu
kvenna og jafnréttis kæmu einnig til
greina sem orðuþegar.
Ég skora á þau fjölmörgu kvenna-
samtök sem virk eru í landinu að
taka höndum saman og stofna orðu
sem minnir á þennan mikilvæga dag
í baráttusögu kvenna.
Árið 2005 er margfalt merkisár í
sögu lands og þjóðar. 30 ár verða í
haust liðin frá Kvennafríinu mikla
24. okóber 1975. 25 ár eru liðin frá
því að Vigdís Finnbogadóttir var
kosin forseti fyrst kvenna í heim-
inum í lýðræðislegum kosningum
1980.
Afmælisárið 2005 er kjörið ár til
að stofna kvennaorðu.
Sæmum konur 19. júní-orðu.
Konur stofni
19. júní-orðu
Steinunn Jóhannesdóttir fjallar
um nýlega orðuveitingu
Steinunn
Jóhannesdóttir
’Íslenskar kon-ur fá fast að því
falleinkunn
orðunefndar á
níræðisafmæli
kosningarétt-
arins.‘
Höfundur er rithöfundur.