Morgunblaðið - 22.08.2005, Qupperneq 25

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 22. ÁGÚST 2005 25
UMRÆÐAN
RÆKTUN jurta og dýra lagði
grunn að flestum þeim menningar-
samfélögum sem nú byggja jörðina.
Stöðug ræktun og kynbætur hafa
skapað samfélög þar sem lítill hluti
fólks vinnur að matvælaframleiðslu
og sífellt fleiri fá notið menningar
og efnalegra gæða.
Kynbætur eru ávallt í
náttúrulegan breyti-
leika. Fyrir margar
lífverur getur tak-
markaður breytileiki
eða litlir stofnar hægt
á kynbótum. Þess
vegna hafa menn í
sumum tilvikum leitað
leiða til að auka
breytileika, t.d. með
æxlun við tegundir
sem ekki æxlast við
náttúrulegar aðstæður
eða með geislun eða
öðrum stökk-
breytivöldum. Slíkar
aðferðir gefast oft vel
ef menn vilja losna við
efni sem gera plöntur
óhæfar til manneldis.
Frægt dæmi um slíkt
er vinna dr. Baldurs
Stefánssonar við Ma-
nitobaháskóla við að
þróa afbrigði af repju-
plöntum til að fram-
leiða matarolíu (can-
ola, skráð 1974).
Á sjöunda og átt-
unda áratug síðustu
aldar jókst færni í
vinnu með erfðaefni
lífvera. Þá voru þróaðar aðferðir til
að einangra og skilgreina einstök
gen eða erfðavísa. Jafnframt fóru
menn að þróa tækni til að flytja ein-
angruð gen inn í lífverur. Þessi
tækni gengur almennt undir nafn-
inu erfðatækni. Í upphafi höfðu vís-
indamenn áhyggjur af slíkum flutn-
ingi gena, m.a. vegna þess að notað
var sýklalyfjaónæmi sem tól við
flutningana. Þetta var ekki að ófyr-
irsynju því að á sama tíma breiddist
sýklalyfjaónæmi ört út meðal bakt-
ería, í takt við lítt hefta notkun á
sýklalyfjum bæði í mönnum og hús-
dýrum. Sem betur fer er nú leitast
við að nota sýklalyf í hófi og vís-
indamenn hafa jafnframt fundið
önnur tól til að taka við af sýkla-
lyfjaónæmi í erfðatækni. Eftir
þriggja áratuga reynslu af erfða-
tækni hafa ekki komið fram mark-
tæk vandamál við beitingu hennar.
Þess vegna hefur á yfirvegaðan hátt
smám saman verið slakað á þeim
mikla öryggisumbúnaði sem vís-
indamenn lögðu til 1975. Hins vegar
hefur ótti við tæknina lítt dvínað.
Erfðatækni hefur einkum haft
hagrænt gildi í lyfjaiðn-
aði og við greiningu og
meðferð á sjúkdómum.
Erfðatækni er mikið
notuð í ræktun örvera,
nokkuð í ræktun jurta
en lítið í ræktun dýra
og þá helst í til-
raunadýrum svo sem
músum við rannsóknir á
sjúkdómum.
Þær markvissu
breytingar á genum
sem nútíma erfðatækni
leyfir eru miklu um-
fangsminni og betur
skilgreindar en sú upp-
stokkun erfðaefnis sem
verður við hefðbundnar
kynbætur.
Notkun erfðatækni í
plöntum hefur einkum
beinst að því að verjast
skordýrum og sveppa-
sjúkdómum eða að því
að bæta næringargildi
með því að auka vítamín
eða amínósýrur. Einnig
er vel þekkt dæmið um
vörn gegn illgresiseyð-
inum „Roundup“.
Breytingin sem veldur
þoli við illgresiseyðinum
er einföld, vel skilgreind
og rýrir ekki fæðugildi plöntunnar
né gerir hana á nokkurn hátt hættu-
legri fyrir menn. Helst mætti búast
við vandamálum vegna flutnings
ónæmis yfir í illgresistegundir en þá
yrði illgresiseyðirinn fljótt ónothæf-
ur. Menn hafa þó enn ekki orðið var-
ir við slíkan vanda.
Flestar erfðabreytingar sem
menn gera á plöntum eru plöntunum
ekki til hagsbóta úti í náttúrunni,
enda hafa þær varla valgildi í því
umhverfi. Hin almenna reynsla af
kynbættum nytjaplöntum er að þær
eru býsna háðar manninum líkt og
mörg húsdýr. Þannig er ekki við því
að búast að maðurinn taki nátt-
úruöflunum fram í að þróa plöntur
sem hafa aukna hæfni úti í nátt-
úrunni. Þetta eru veigamikil rök í
umræðunni um svokallaða „slepp-
ingu“ á erfðabreyttum plöntum.
Miklar breytingar hafa orðið á
ræktun nytjaplantna undanfarna
áratugi og er gjarnan talað um
„græna byltingu“. Mörg yrki hafa
verið fengin með flóknum æxlunum
margbreytilegra plantna og með
stökkbreytingum af manna völdum.
Þessi yrki eru notuð vegna marg-
víslegra kosta í stórfelldri ræktun.
Auknu stríðeldi og matvælavinnslu
hefur fylgt aukin notkun á ýmiss
konar efnum sem geta haft áhrif á
afurðir eða neytendur. Þetta hefur
kallað á eftirlit og aðhald. Ágæt leið
til að komast hjá óæskilegum auka-
efnum og tryggja jafnframt gæði
matvæla er lífræn ræktun.
Ótti manna við erfðatækni kemur
m.a. fram í því að yrki sem hafa ver-
ið útbúin með erfðatækni fást ekki
vottuð í lífrænni ræktun. Á þeim og
mörgum hefðbundnum kynbættum
yrkjum er þó enginn eðlismunur.
Breytingar sem hafa verið gerðar
með erfðatækni eru þó mun betur
skilgreindar heldur en kynbætur
gerðar með flóknum æxlunum eða
stökkbreytingum. Lífræn ræktun á
plöntum sem hefur verið erfðabreytt
markvisst með aðferðum erfðatækni
er góð leið til framleiðslu heilsu-
samlegra afurða og mun væntanlega
aukast í framtíðinni.
Fróðleiksfúsum lesendum skal
bent á bókina „Líf af lífi. Gen, erfðir
og erfðatækni“ eftir Guðmund Egg-
ertsson. Bókin kemur út hjá bóka-
forlaginu Bjarti í þessum mánuði.
Erfðatækni og ræktun
Ólafur S. Andrésson fjallar um
erfðatækni
Ólafur S. Andrésson
’Lífræn ræktuná plöntum sem
hefur verið
erfðabreytt
markvisst með
aðferðum erfða-
tækni er góð
leið til fram-
leiðslu heilsu-
samlegra af-
urða …‘ Höfundur er prófessor í erfðafræðivið Háskóla Íslands.
Í SÍÐASTLIÐINNI viku hefur
því gjarnan verið slegið upp að
Vinstri græn hafi slitið samstarfi um
R-listann fyrir næstu borgarstjórn-
arkosningar, og er engu líkara en að
flokkurinn beri einn
ábyrgð á því. Á mið-
vikudag sendi Sam-
fylkingin frá sér álykt-
un þar sem ákvörðun
Vg er sögð hafa bundið
enda á samstarfið, og
gerir þannig tilraun til
að firra sig allri
ábyrgð á samstarfs-
slitunum.
Þeir sem hafa fylgst
með því samningaferli
sem lauk nýverið vita
hins vegar að einu til-
lögurnar sem Sam-
fylkingin hefur talið
sig geta sætt sig við
fela í sér ójafnræði
milli flokkanna
þriggja. Þær ganga út
á að Samfylkingin fái
fleiri fulltrúa en báðir
hinir flokkarnir og auk
þess borgarstjóraefn-
ið. Sú tillaga sem fé-
lagafundur Vg í
Reykjavík hafnaði í
fyrradag fól í sér að sá
flokkur sem fengi flest
atkvæði í opnu próf-
kjöri fengi fjóra fulltrúa af átta (sem
er fjöldinn í minnsta hugsanlega
meirihluta í borgarstjórn). Að auki
fengi sá flokkur borgarstjóraefnið,
þar sem það yrði sá einstaki fram-
bjóðandi sem fengi flest atkvæði.
Þetta er ekki sérlega einföld og
auðskilin tillaga. Í reynd mun hún þó
fela í sér að Samfylkingin, vegna
fjölda flokksfélaga, fái fjóra fulltrúa
af átta, þar með talið efsta sætið,
baráttusætið og borgarstjóraefnið.
Þannig yrðu hinir flokkarnir tveir
aðeins taglhnýtingar ofvaxinnar
Samfylkingar.
Það versta við þessa tillögu Sam-
fylkingar er í sjálfu sér ekki að Vg
og Framsókn fái ekki að koma sín-
um mönnum að, heldur það að í
krafti þess að vera með helmings-
vægi innan R-listans gæti Samfylk-
ingin ráðið för hvað varðar sjálf mál-
efnin. Þar með væri endanlega tapað
það jafnræði sem lagt var upp með
frá byrjun að ætti að gilda milli
flokkanna. Auk þess er það e.t.v.
ekki sérlega heillandi tilhugsun fyrir
kjósanda Vinstri
grænna (og Fram-
sóknar) að kjósa slíkan
R-lista og vera þar með
fyrst og fremst að
greiða Samfylkingunni
atkvæði sitt.
Það hefði því ekki átt
að koma neinum á óvart
þegar Vg hafnaði tillög-
unni. Samfylkingin
hafnaði hins vegar
ítrekað tillögum Vg og
Framsóknar sem sem
miðuðust að jafnræði
milli flokkanna, jafnvel
þannig að Samfylkingin
fengi þó borg-
arstjóraefni. Munurinn
á tillögunum tveimur er
því sá að sú sem Sam-
fylkingin hafnaði ítrek-
að á samningafundum
fól ekki í sér grundvall-
arbreytingu og augljóst
ójafnræði milli flokk-
anna. Samkvæmt þeirri
tillögu hefðu allir aðilar
jafna samningsstöðu
hvað varðar málefni og
áherslur.
Það er því afar einkennilegt að líta
ekki svo á að Samfylkingin hafi,
vegna krafna sinna um tvöfalt meira
vægi en hinir flokkarnir tveir, verið
völd að því að upp úr R-lista-
samstarfinu slitnaði. Þeir sem eiga
sökina á samstarfsslitum R-listans
eru ekki þeir sem hafna óaðgengi-
legum afarkosti, heldur þeir sem
setja þá. Þess vegna slitu Vinstri
græn ekki samstarfinu um R-listann
á mánudaginn, heldur bentu þau ein-
faldlega á að samstarfið hafði þegar
slitnað. Og það var fyrst og fremst
Samfylkingin, með óraunhæfar kröf-
ur um sæti á lista, sem bar þar
ábyrgðina.
Samstarfsslit
Samfylkingar
Finnur Dellsén fjallar um sam-
starfsslit VG og R-listans
Finnur Dellsén
’Þeir sem eigasökina á sam-
starfsslitum
R-listans eru
ekki þeir sem
hafna óaðgengi-
legum afarkosti,
heldur þeir
sem setja þá. ‘
Höfundur er félagi í UVG.
ALLT frá 1962 hefur verið
stundað efnisnám úr Faxaflóa og
innfjörðum hans, Hvalfirði og
Kollafirði. Samkvæmt skýrslu
Náttúruverndarráðs frá 1995 hef-
ur efnisnámið numið
500.000–900.000
rúmmetrum á ári
áratuginn áður en
skýrslan var gerð og
að sögn fram-
kvæmdastjóra Björg-
unar hf., sem leyfi
hefur haft til efnis-
námsins, hefur
magnið aukist í ár-
anna rás. Hann vill
þó ekki upplýsa ná-
kvæmlega hve mikið
það er. Sú afstaða er
umhugsunarverð og
segir sína sögu. Efnistakan hefur
staðið yfir í 43 ár. Hér verður
miðað við þar til það verður leið-
rétt, að á þeim tíma hafi magnið
numið 43–45 milljónum rúmmetra.
Undanfarnar vikur hafa mál
sem snerta þessa efnistöku verið
ofarlega á baugi. Annars vegar
eru þeir sem telja að óheft efn-
istaka og breytt öldulengd, en svo
er bilið milli öldutoppa nefnt, valdi
umtalsverðu tjóni með óafturkall-
anlegu rofi og landbroti á sjáv-
arbökkum. Hins vegar er forstjóri
Björgunar hf. sem segir efnistök-
una ekkert skaða strendurnar, þar
sé almættið eitt að verki. For-
stöðumaður tæknimála Faxaflóa-
hafna virðist telja að ástandið sé
eðlilegt og segir að hér sé aðeins
„um venjubundinn ágang sjávar
að ræða“. Ef þessi fullyrðing for-
stöðumannsins væri
rétt og slíkur ágangur
sjávar hefði t.d. mætt
ströndum Viðeyjar allt
frá landnámi mætti
ætla, miðað við land-
brot síðustu ára, að
eyjan væri að tals-
verðu leyti horfin í
hafið og ekki er ólík-
legt að Engey, Akurey
og Kjalarnes hefðu
lotið svipuðum örlög-
um.
Í athyglisverðri
grein sem Gestur
Gunnarsson tæknifræðingur ritar
í Mbl. 12. þ.m. og hann nefnir Al-
mættið, greinir hann frá því að
strandfræði (coastal engineering)
sé orðin þróuð vísindagrein sem
Íslendingar hafi í raun á valdi
sínu. Vísindagreinin snúist m.a.
um það hvernig öldur myndast á
yfirborði sjávar og berist upp að
ströndinni. Til séu tölvuforrit sem
teikna upp ölduferla miðað við
dýpi „og ætti að vera einfalt fyrir
fyrirtæki eins og Björgun að
kaupa eitt slíkt til þess að sjá hvar
hægt er að dæla án þess að skaða
nágrannann.“
Nú mun liggja hjá Skipulags-
stofnun umsókn um að efn-
istökuleyfi Björgunar hf. sé fram-
lengt. Af því tilefni vil ég koma
þeirri ósk á framfæri við Skipu-
lagsstofnun og Iðnaðarráðuneytið
að umbeðið leyfi verði aðeins veitt
til skamms tíma, t.d. 3ja eða 5 ára,
en að á því tímabili verði þessi
mál rannsökuð til hlítar, þ.m.t.
áhrif efnistökunnar á lífríki sjávar,
og lögum breytt um jarðefnatöku
af sjávarbotni þar sem tillit er
tekið til lífríkisins og tryggður sé
strandréttur jarðeigenda og al-
mennings. Slík lagasetning er
löngu tímabær.
Netlög landareignar sem liggur
að sjó teljast 115 metrar mælt út
frá stórstraumsfjörumáli. Leyfi til
efnistöku úr sjó munu nú miðast
við að hún fari ekki fram nær
landi en nemur þessum 115 metr-
um. Það sætir furðu að viðmið í
lögum sem fyrst og fremst lúta að
veiðiréttindum séu lögð til grund-
vallar efnistöku af sjávarbotni því
að hér er um tvo óskylda þætti að
ræða nema hvað það varðar að
efnistakan kann að eyðileggja þau
fiskveiðihlunnindi sem jörðunum
hafa fylgt og ætti auðvitað að hafa
áhrif á lagasetninguna. Þá sætir
það raunar einnig furðu að slík
viðmiðun eigi sér stað hjá þjóð
sem gerir tilkall til hlutdeildar í
réttindum langt út frá eigin
ströndum en tekur hins vegar
ekkert tillit til sambærilegra at-
riða hjá íslenskum landeigendum.
Grein þessi er ekki skrifuð
vegna illvilja í garð þess fyr-
irtækis sem stundað hefur efn-
istöku í Faxaflóa. Þar eru dugn-
aðarmenn að verki þótt hvorki ég
né margir aðrir séu sáttir við hvar
þeir beita orku sinni. Greinin er
skrifuð vegna væntumþykju á
landinu og gæðum þess og þeirrar
ábyrgðar sem hver kynslóð ber
gagnvart þeirri sem á eftir kemur.
Efnistakan hefur á undanförnum
árum valdið verulegum skemmd-
um á ströndum. Mörg umhverfis-
slysin hafa orðið hér á landi sök-
um fáfræði og tillitsleysis. Má þar
t.d. minna á eyðileggingu Rauð-
hólanna á sínum tíma vegna flug-
vallargerðar í Reykjavík, og lúðu-
og rauðsprettumiðanna í Faxaflóa
vegna efnistöku til sementsgerðar,
en um það fjallar Tryggvi Ófeigs-
son, sá landsþekkti sjósóknari, í
æviminningum sínum. Þar kemst
Tryggvi m.a. svo að orði varðandi
efnistökuna: „Það er vonandi, að
með aukinni friðun komi lúðan
upp aftur, en það er ekki nóg að
friða fyrir veiðum, ef sandbotninn
er fluttur upp á land.“ Mörg fleiri
dæmi um umhverfisslys af manna-
völdum væri hægt að nefna.
Framkvæmdastjóri Björgunar hf.
segir að efnistaka á sjávarbotni
valdi ekki sjónmengun og væri
efnið ekki tekið úr sjó yrði að taka
það af melum og úr fjöllum í ná-
grenni höfuðborgarsvæðisins.
Fullyrðing framkvæmdastjórans
er ekki rétt. Sjávarefnistakan
veldur sjónmengun og umstals-
verðum skemmdum á strönd
landsins og enginn veit um óaftur-
kræfar afleiðingar þessa mikla
efnisnáms á vistkerfi sjávarins.
Hvað efnisnám af melum og fjöll-
um áhrærir þá er áreiðanlega
hægt að stunda slíkt án þess að
það valdi mikilli sjónmengun og
auðveldara að gera sér grein fyrir
afleiðingunum en þegar efninu er
dælt af sjávarbotni. Efnistaka á
landi krefst einungis að til hennar
sé gengið með fyrirfram skipu-
lögðum hætti og með henni sé
fylgst. Með slíkum vinnubrögðum
er minni hætta á óafturkræfum
umhverfisslysum.
Lagasetning er tímabær og nauðsynleg
Örlygur Hálfdánarson
fjallar um efnistöku úr sjó
og áhrif hennar á
landið og lífríki sjávar
’Sjávarefnistakanveldur sjónmengun
og umtalsverðum
skemmdum á
strönd landsins.‘
Örlygur Hálfdánarson
Höfundur er bókaútgefandi og
ritstjóri.
Rakarastofan
Klapparstíg
S: 551 3010
Hair play frá
Rakarastofan
Klapparstíg