Morgunblaðið - 03.10.2005, Síða 20

20 MÁNUDAGUR 3. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ef til vill má segja að ný doktorsnáms-braut við lagadeild Háskóla Íslands,sem hóf göngu sína haustið 2004, fari ró-lega af stað því aðeins einn nemandi er
skráður. Hlýtur hann þann sérstaka sess að vera
fyrsti doktorsneminn í lögum við íslenskan háskóla.
Ekki hvað síst er áhugavert að þar er á ferðinni
Færeyingur, Kári á Rógvi að nafni, fæddur og upp-
alinn í bænum Vestmanna í Færeyjum. Hann kom
til landsins í janúar á síðasta ári og hyggst ljúka
doktorsprófinu 2008.
Í raun var það ákveðin tilviljun að Kári tók upp á
því að hefja doktorsnám á Íslandi því hann hafði
upphaflega sótt um doktorsnám við Columbia-
háskólann í New York en þar var orðið fullskipað í
12 manna deild og stjórnendur þar á bæ lögðu því
að Kára að sækja aftur um ári seinna. Um það leyti
var hann hins vegar í heimsókn á Íslandi og frétti af
nýju námsbrautinni við HÍ sem er með samstarf við
Fróðskaparsetrið í Þórshöfn í Færeyjum. Kári
hafði unnið verkefni við Columbia-háskóla og leið-
beinandi hans þar hvatti hann til að fara í dokt-
orsnámið við HÍ. Kári sló til og er nú kominn á kaf í
rannsóknarefni sitt. Hann er 31 árs að aldri og lauk
lagaprófi frá Kaupmannahafnarháskóla og meist-
araprófi frá Háskólanum í Aberdeen í Skotlandi.
Hann er giftur Jóhönnu á Rógvi, uppeldisfræðingi
sem sem hefur dvalið talsvert hérlendis.
Lagasetningar í samræmi við stjórnarskrá?
Í stuttu máli felst doktorsverkefnið í því að rann-
saka og bera saman endurskoðunarvald norrænna
dómstóla þ.e. hvernig dómstólar í Noregi, Dan-
mörku, Færeyjum og Íslandi meta hvort lagasetn-
ingar frá löggjafans hendi séu í samræmi við
stjórnarskrá landanna.
„Noregur var fyrsta Evrópuríkið til að koma á
fót endurskoðunarvaldi og heimila dómstólum til að
kveða upp úr með það hvort lagasetningar fari
gegn stjórnaskránni,“ segir Kári. „Þetta var á 19.
öldinni en Danmörk kom þessu á fót fyrir aðeins
tveimur árum. Ísland er þarna á milli og það eru
nokkrir íslenskir hæstaréttardómar sem koma við
sögu í rannsókn minni, þar á meðal hinn svonefndi
kvótadómur.“
Námið sækist vel að sögn Kára. Á námstímanum
skilar hann þremur ritgerðum, þeirri fyrstu í sept-
ember. Leiðbeinandi hans er Eiríkur Tómasson
prófessor, en hann er formaður doktorsnefndar
sem fjallar um verkefni Kára. Í henni eru Björg
Thorarensen prófessor og Róbert Spanó dósent.
Ákveðið vandamál fyrir allar þjóðir
„Ástæðan fyrir því að ég valdi þetta efni var sú að
ég vildi rannsaka málefni sem hefði gildi fyrir fleiri
en bara Færeyinga sem eru að endurskoða stjórn-
arskrá sína. Þess vegna vildi ég efna til samanburð-
arrannsóknar á því hvernig norrænar þjóðir halda
tryggð við stjórnarskrána. Þetta er ákveðið vanda-
mál sem allar þjóðir eiga sameiginlegt og í fæstum
tilvikum hefur það verið hugsað til enda hvaða aðili
ætti sérstaklega að vera til þess bær að túlka
stjórnarskrána. Ríki geta tapað dómsmálum fyrir
Evrópudómstólnum eða Mannréttindadómstól
Evrópu ef þessi atriði eru ekki í lagi og því þurfa
þau að hugsa hlutina upp á nýtt og athuga hvort
nauðsynlegt sé að heimadómstólar hugsi meira um
stjórnarskrána í þessu tilliti. Þetta leiðir hugann að
lýðræðinu í heild og sambandi fulltrúa lýðræðisins
við rétt þegnanna sem stjórnarskráin á að tryggja
þeim.“
Kári segir norræna dómstóla frábrugðna hver
öðrum þegar kemur að útskýringum á stjórn-
arskránni í uppkveðnum dómum. „Norrænu dóm-
stólarnir senda frá sér mjög stutta dóma, sér-
staklega danskir dómstólar. Í Noregi er þó meira
um að dómarar útskýri í dómum sínum skilning
sinn á stjórnarskránni. Það getur að mínu mati auð-
Kári á Rógvi doktorsnemi í lagadeild HÍ rannsakar en
„Hefur gildi fyrir
fleiri en Færeyinga“
Doktorsbraut í lögfræði við HÍ er ekki fjölmenn. Aðeins einn
nemandi er skráður og kemur hann frá frændþjóðinni Fær-
eyjum. Örlygur Steinn Sigurjónsson hitti Kára á Rógvi að máli
og spurði hann út í rannsóknina.
Í KJÖLFAR þess að sýslumaður
féllst á beiðni um lögbann á birtingu
einkagagna í Frétta-
blaðinu og tók gögnin í
sína vörslu, var spurt í
forundran í leiðara
Fréttablaðsins hver
glæpur blaðsins væri.
Hinn ágæti fréttarit-
stjóri þess fullyrti í við-
tali að lögbannið væri
aðför að ritfrelsi og
málfrelsi. Stjórn Blaða-
mannafélagsins tók
bakföll af hneykslan og
lýsti því yfir að „þessar
aðgerðir sýslumanns“
væru aðför að störfum
blaðamanna og tjáningarfrelsi og
varaformaður félagsins taldi ástæðu
til að benda á að fjölmörg dæmi væru
um að einkagögn hafi birst í fjöl-
miðlum „án þess að sýslumaður hafi
skipt sér af því“. – Það virðist því vera
að blaðamönnum sé ekki almennt
ljóst hvaða réttarreglur gilda í land-
inu um opinbera birtingu á einka-
gögnum fólks og hvaða takmörk-
unum tjáningarfrelsið er bundið. Er
því greinilega ekki vanþörf á að upp-
lýsa Fréttablaðið og stjórn Blaða-
mannafélagsins um það hver glæpur
Fréttablaðsins sé.
Í 73. gr. Stjórnarskrárinnar er
kveðið á um grundvallarregluna um
tjáningarfrelsið sem telst óumdeil-
anlega vera ein af undirstöðum lýð-
ræðisþjóðfélagsins. Almennt er við-
urkennt að það frelsi sé vandmeðfarið
og að meðferð þess skuli vera með
ábyrgð gagnvart öðrum mannrétt-
indum. Af þessari ástæðu er heimilt
að setja frelsinu tilteknar skorður
með lögum, meðal annars, vegna rétt-
inda eða mannorðs annarra. Eru
þannig vegin saman réttindi manna
til friðhelgi einkalífs sem vernduð eru
af 71. gr. stjórnarskrárinnar, annars
vegar og frelsi til tjáningar, hins veg-
ar. Í ljósi þessa takmarkast tjáning-
arfrelsið við það að önn-
ur mannréttindi séu
virt.
Í ýmsum lögum er
tjáningarfrelsið tak-
markað með hliðsjón af
persónuvernd manna
og friðhelgi til einkalífs.
Sú löggjöf sem snertir
birtingu einkagagnanna
í Fréttablaðinu er eink-
um eftirtalin:
Í lögum um persónu-
vernd og vinnslu per-
sónuupplýsinga nr. 77/
2000, eru ýmsar greinar
sem snerta meðferð á persónuupplýs-
ingum í þágu fréttamennsku. Í lög-
unum er m.a. kveðið á um lögmæti
vinnslu á persónulegu efni. Í lögmæt-
isskilyrðinu felst að upplýsingar sem
nota á í opinbera fréttaumfjöllun má
ekki afla með ólögmætum hætti, s.s.
að hnýsast í einkabréf, tölvupósta,
nota ólöglega hljóðupptökur og þess
háttar. Brot á lögunum varða refs-
ingu.
Í lögum nr. 81/2003 um fjarskipti
er sérstaklega kveðið á um að sá sem
fyrir tilviljun, mistök eða án sér-
stakrar heimildar tekur við sím-
skeytum, myndum eða öðrum fjar-
skiptamerkjum eða táknum eða
hlustar á símtöl megi ekki skrá neitt
slíkt hjá sér eða notfæra sér það á
nokkurn hátt. Að auki skal viðkom-
andi tilkynna sendanda um að upp-
lýsingarnar hafi ranglega borist sér
og honum skylt að gæta fyllsta trún-
aðar um innihald upplýsinganna.
Undir þetta ákvæði fellur sending á
tölvupóstum. Er lögð refsing við broti
gegn þessu ákvæði.
Í Almennum hegningarlögum nr.
19/1940, er lögð refsing vi
maður hnýsist í bréf, skjö
eða önnur slík gögn sem h
geyma upplýsingar um ei
annars manns og hann he
yfir með brögðum, opnað
læstar hirslur eða beitt áþ
gerðum. Er sérstaklega k
að sá sem verður sér úti u
að gögnum í tölvutæku fo
sæta sömu viðurlögum. A
lögð refsing við því að ský
einkamálefnum annars m
þess að nægar ástæður sé
hendi sem réttlæti verkna
Framangreind lagaákv
skýr. Grundvöllur þeirra
73. gr. stjórnarskrárinnar
mæta skerðingu á tjáning
til verndunar rétti manna
einkalífs.
Það er óumdeilt að Fré
birti einkagögn sem það h
hendur án samþykkis eig
gagnanna. Af þeim sökum
nýting Fréttablaðsins á e
unum skýlaust brot gegn
anlýstum ákvæðum og þa
ólögmæt.
Ástæða er til þess að ge
fyrir því að fulltrúar sýslu
stormuðu ekki ótilkvaddir
frumkvæði inn á ritstjórn
blaðsins eins og lýsing su
miðla benti til að hefði ver
Hið rétta er að lögmaður
gagnanna lagði fram beið
Glæpur Fréttablaðsins
Eftir Hróbjart Jónatansson ’Er því greinilegvanþörf á að upp
Fréttablaðið og s
Blaðamannafélag
um það hver glæ
Fréttablaðsins s
Hróbjartur Jónatansson
RÍKI Í RÍKINU?
Morgunblaðið hefur á undan-förnum 5–6 árum hvatt tilþess, að íslenzku viðskipta-
lífi verði settur ákveðinn starfs-
rammi með lögum og hugsanlega
reglugerðum. Athygli hefur verið
vakin á því, að það mikla frelsi, sem
viðskiptalífið hefur öðlazt á einum og
hálfum áratug, fyrst með aðild Ís-
lands að Evrópska efnahagssvæðinu
en síðan með öðrum aðgerðum þings
og ríkisstjórna kallaði á starfsreglur,
sem settu þeim aðilum, sem starfa á
vettvangi viðskipta ákveðin tak-
mörk.
Þessar ábendingar hafa fengið
mjög takmarkaðar undirtektir. Inn-
an Sjálfstæðisflokksins hafa raddir
svonefndra frjálshyggjumanna verið
sterkar, en boðskapur þeirra hefur
verið sá að með nánast algeru frelsi
muni markaðurinn sjálfur setja um-
hverfinu nauðsynleg takmörk.
Framsóknarflokkurinn hefur held-
ur ekki verið ýkja hrifinn af lögum og
reglum til þess að setja viðskiptalíf-
inu takmörk.
Samfylkingin bregzt einna verst
við ef þessi mál bera á góma, þótt
öðru gegni um Vinstri græna.
Rök Morgunblaðsins – sem hefur
verið málsvari frjálsra viðskipta frá
stofnun blaðsins – hafa einfaldlega
verið þau, að það sé ekki hægt að láta
2–3 stórar viðskiptasamsteypur
kaupa upp Ísland allt. Þessi mál-
flutningur byggist á gömlum grunni.
Morgunblaðið barðist gegn því að
samvinnuhreyfingin, sem var gífur-
lega öflug í viðskipta- og atvinnulífi
hér á sínum tíma gæti lagt undir sig
lítil einkafyrirtæki eða rutt þeim úr
vegi.
Blaðið gagnrýndi Eimskipafélag
Íslands líka harðlega fyrir einum og
hálfum áratug, þegar félagið gerðist
umsvifamikið í kaupum á öðrum fyr-
irtækjum.
Það skiptir því engu máli, hverjir
hafa átt hlut að máli; í öllum tilvikum
hefur málflutningur Morgunblaðsins
verið sá, að einhver einn eða ein-
hverjir tveir megi ekki verða svo
stórir í viðskiptalífinu, að þeir ryðji
öllum öðrum úr vegi. Það má því
segja, að Morgunblaðið hafi í þessum
efnum tekið að sér það hlutverk, að
vera málsvari lítilla og meðalstórra
fyrirtækja í samkeppni þeirra við
stórar fyrirtækjasamsteypur, sem
allar hneigjast til þess að koma sér
upp einokunarstöðu, hverjir svo sem
kunna að stjórna þeim hverju sinni.
Þessum málflutningi Morgun-
blaðsins hefur verið fálega tekið af
flestum stjórnmálaflokkum. Nú má
velta því fyrir sér, hvort staðan sé að
breytast innan Sjálfstæðisflokksins
og hvort ungir menn þar séu að byrja
að átta sig á því að frelsi markaðarins
eru takmörk sett. Ekki er ósennilegt
að vaxandi skilningur sé á hinu sama
innan bæði Framsóknarflokksins og
Vinstri grænna. Hið sama á því mið-
ur ekki við um Samfylkinguna. Ólík-
legt er að Samfylkingin undir forystu
Ingibjargar Sólrúnar Gísladóttur
taki þennan pól í hæðina, þótt erfitt
sé að skilja hvers vegna. Rætur
flokksins liggja í hinni sósíal-
demókratísku stjórnmálahreyfingu á
Íslandi á 20. öldinni og ekki hefði
þurft að hvetja forystumenn þeirra
flokka til dáða til slíkra verka á sín-
um tíma. En núverandi formaður
Samfylkingarinnar sér þessa stöðu
öðrum augum og ekki fráleitt að
segja, að hún sé að verða einn helzti
málsvari stóru fyrirtækjasam-
steypnanna á Íslandi.
Á tímabili mátti velta því fyrir sér,
að dómgreind Samfylkingarinnar í
þessum efnum hefði eitthvað truflazt
vegna þess, að forystumönnum
flokksins gekk illa að fást við Davíð
Oddsson á vettvangi stjórnmálanna
og persóna hans virtist vera einhvers
konar viðmið, sem allar pólitískar
ákvarðanir þeirra byggðust á en nú
þegar Davíð Oddsson er að hverfa af
vettvangi stjórnmálanna hefði mátt
ætla að breyting yrði á en svo virðist
ekki vera.
Það er augljós hætta á því, að ein-
hverjar þessara samsteypna fari að
líta á sig sem ríki í ríkinu og séu jafn-
vel byrjaðar á því. Að þeim leyfist
það, sem öðrum leyfist ekki. Að þær
séu jafnvel hafnar yfir lög sem ná til
samborgara þeirra.
Hættan er sú, þegar slíkur hugs-
unarháttur skýtur upp kollinum í
viðskiptalífinu, sem hefur mikið fjár-
magn til umráða, að það hafi áhrif á
stjórnmálamenn og stjórnmála-
flokka. Að þessir aðilar þori einfald-
lega ekki að setja fram skoðanir sín-
ar af ótta við að viðskiptasam-
steypurnar beiti sér gegn þeim í
prófkjörum eða í kosningum, hvort
sem er til sveitarstjórna eða þings.
Skýrt dæmi er um þetta frá Bret-
landi. Þar hefur fjölmiðlakóngurinn
Rupert Murdoch notið sérstakrar
verndar ríkisstjórnar Tony Blair
vegna þess að fjölmiðlar Murdochs
veita Blair sérstaka vernd. Af þess-
um sökum er hætta á því að einstakir
aðilar viðskiptalífsins fari að hafa
spillandi áhrif á hið lýðræðislega
stjórnkerfi í landinu.
Á síðasta ári urðu miklar umræður
um löggjöf um eignarhald á fjölmiðl-
um. Sú saga verður ekki rakin hér.
Hins vegar er spurning, hvort for-
sendur geti verið að skapast fyrir
því, að setja ákveðnari löggjöf um
eignarhald á fjölmiðlum en sam-
komulag varð um í fjölmiðlanefnd-
inni svonefndu fyrr á þessu ári.
Framvinda mála á vettvangi fjöl-
miðla ætti a.m.k. að verða þingmönn-
um alvarlegt umhugsunarefni.
Margt bendir til að víðtæk sam-
staða ætti að geta náðst á Alþingi á
milli Sjálfstæðisflokks, Framsóknar-
flokks, Vinstri grænna og hugsan-
lega Frjálslynda flokksins um
ákveðnari löggjöf en sett var fyrr á
þessu ári um viðskiptalífið almennt
og um eignarhald á fjölmiðlum sér-
staklega. Það liggur orðið svo ljóst
fyrir hvað er að gerast í kringum
okkur í krafti peninga, að stjórn-
málamenn geta ekki látið, sem þeir
sjái það ekki og verði þess ekki varir.
Þeir eru lýðræðislega kjörnir fulltrú-
ar fólksins í landinu. Þeir verða að
hafa kjark til þess að koma í veg fyrir
að ein eða fleiri viðskiptasamsteypur
verði ríki í ríkinu og ráði hér öllu í
krafti fjármuna en lýðræðislegar
stofnanir lýðveldisins verði á hliðar-
línu. Getur verið að þá skorti kjark?