Morgunblaðið - 03.10.2005, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 3. OKTÓBER 2005 21
veldað alla umræðu um stjórnarskrána ef það
liggja fyrir vel samdir dómar sem fela í sér túlkun á
stjórnarskránni.
Drjúgur hluti minnar rannsóknar er því helgaður
því hvernig dómar að þessu leytinu eru samdir.“
Ísland ekki síðri heimavöllur en Færeyjar
Þegar Kári er spurður hvort hann ætli að setjast að
á Íslandi, tekur hann vel í það. Ísland sé ekki síðri
heimavöllur hans en Færeyjar „Það er miklu auð-
veldara að ferðast á milli þessara nágrannalanda en
áður var,“ segir hann. „Í dag er mögulegt að búa
tímabundið á hverjum stað, ég gæti t.d. hugsað mér
að kenna hér á landi um tíma og dvelja reglulega í
Færeyjum,“ segir hann. „Eins er það með fær-
eyska námsmenn, þeir geta tekið hluta námsins í
Danmörku og hluta á Íslandi. Tungumálaörð-
ugleikar eru hverfandi enda eru málin mjög lík. Það
tekur ekki nema nokkrar vikur fyrir Færeying að
koma sér inn í íslenskt lesmál. Íslenskan hljómar
reyndar skringilega í eyrum þeirra fyrsta kastið og
líklega er það gagnkvæmt hjá Íslendingum gagn-
vart færeyskunni. En munurinn liggur aðallega í
mismunandi sérhljóðaframburði. Ég held að þessar
frændþjóðir geti átt bjarta framtíð á sviði mennta-
samstarfs. Við Fróðskaparsetrið stendur til að
bjóða upp á laganám þar sem hluti námsins er tek-
inn í Danmörku eða á Íslandi. Færeyjar munu líka
geta boðið útlendingum, sem hafa tekið lögfræði-
próf, upp á meistaranám. En til þess að geta byggt
upp þessar námsbrautir verðum við að eiga sam-
starf við erlenda háskóla og þar kemur Háskóli Ís-
lands mjög sterkur inn.“
durskoðunarvald dómstóla
Morgunblaðið/Golli
„Ég gæti t.d. hugsað mér að kenna hér á landi
um tíma og dvelja reglulega í Færeyjum.“
Í SKRIFUM Staksteina Morg-
unblaðsins fyrir fáeinum dögum er
því hafnað að sömu lögmál gildi um
birtingu stolinna bréfa íslenskra
námsmanna í Austur-Þýskalandi á
sjöunda áratug síðustu aldar, í svo-
kallaðri SÍA skýrslu, annars vegar
og hins vegar um birtingu „illa
fengins“ tölvupósts, sem nú birtist
í Fréttablaðinu og
fleiri miðlum, um
samskipti manna úr
innsta valdakjarna
Sjálfstæðisflokksins.
SÍA skýrslurnar hafi
verið birtar á stríðs-
tímum: „Það var að
vísu ekki heitt stríð
heldur kalt en stríð
engu að síður. Í stríði
gilda önnur lögmál og
aðrar reglur en á frið-
artímum.“ Stak-
steinahöfundur minn-
ir síðan á
njósnastarfsemi stórveldanna hér
á landi og annars staðar á þessum
tíma og kemst að þeirri niðurstöðu
að sá tilgangur að kveða niður kúg-
un kommúnismans hafi réttlætt
birtingu bréfanna.
Að varpa ljósi á valdatengsl
kann að vera réttlætanlegt
Nú þurfa menn að fara mjög
varlega í öllum samanburð-
arfræðum. Þó má reyna að greina
ákveðin grunnviðmið. Þannig er
það staðreynd, og gildir þá einu
hvað Staksteinahöfundi finnst um
þá staðreynd, að á Íslandi eru þeir
margir sem telja að til langs tíma
hafi sterk stjórnmálaöfl teygt anga
sína um allt þjóðlífið og haft mjög
óeðlileg áhrif í samfélaginu, stýrt
miklum fjármunum og völdum á
bak við luktar dyr. Þessir þræðir
hafi meðal annars legið um Valhöll
og ritstjórnarskrifstofur Morg-
unblaðsins. Þegar nú bjóðist gögn
sem sýni hvernig þessi „innvígðu“
og „innmúruðu“ valdatengsl hafa
legið, þá sé það í senn skylda fjöl-
miðlanna og réttur þeirra að upp-
lýsa um málið. Tilgangurinn helgi
þarna meðalið. Í þessum skilningi
séu hlutaðeigendur ekki prívat-
persónur heldur valdamenn og það
sem þeir segi, og lýtur að stöðu
þeirra sem slíkra, hafi þýðingu í ís-
lensku samfélagi.
Ekki er þetta þó skýrara en svo,
að það hlýtur að viðurkennast, að
hér erum við á gráu svæði. Það á
vissulega við í því máli sem nú ríð-
ur húsum á Íslandi, Baugsmálinu
sem svo er nefnt. Réttlætingin fyr-
ir birtingu gagna í því máli hlýtur
að lúta að því hvort um sé að ræða
umfjöllun um stjórnmálatengsl
sem mikilvægt sé að draga fram í
dagsljósið. En jafnvel þótt menn
kynnu að komast að þeirri nið-
urstöðu að í þessu máli væri ekki á
ferðinni pólitísk spilling – að máls-
sóknin á hendur Baugi væri ekki
vegna stjórnmálahagsmuna –
sjálfum þykir mér það varla geti
talist vera siðferðilega saknæmt að
aðstoða mann við að leita réttar
síns í dómskerfinu, einsog reyndar
Tryggvi Jónsson Baugsmaður
lagði til sjálfur í einum af tölvu-
póstunum sem birtir hafa verið –
þá segir engu að síður orðalagið í
orðsendingum ritstjóra Morg-
unblaðsins og öll umgjörðin sitt
um þau reglubræðralegu tengsl
sem eru greinileg á milli æðstu
manna Sjálfstæðisflokksins og öfl-
ugasta miðilsins á íslenskum
blaðamarkaði. Færa má rök fyrir
því að umfjöllun um þessi tengsl,
studd dæmum, geti verið réttlæt-
anleg. Ef við tækjum
þá grjóthörðu línu að
aldrei megi birta
skjöl sem vafasamt
er hvernig aflað er,
þá höfnum við Wa-
tergate og Íraks-
uppljóstrunum. Þeg-
ar svo út fyrir þessi
mörk kemur, þegar
sleppir hinni póli-
tísku skírskotun er
mín sannfæring og
afdráttarlausa af-
staða sú, að frið-
helgin eigi að gilda.
Þegar um persónuleg mál er að
ræða, að ekki sé minnst á þau sem
byggð eru á getgátum, þá eiga að
gilda allt önnur sjónarmið. Þetta
vildi ég segja um þær grundvall-
arreglur – prinsippin – sem ég tel
að eigi að gilda, hvað sem líður
stærðargráðu málsins.
Á þessu er að sjálfsögðu einnig
önnur hlið sem lýtur að afstöðu
Baugsmanna. Þegar þeim þykja
það vera ofsóknir að grennslast sé
fyrir um skattamál þeirra, og þeir
krefjast afsagnar þeirra sem leyfa
sér að rannsaka þau mál, þá er að
því að hyggja að þótt menn verði
umsvifamiklir í efnahagslífinu
verða þeir ekki þar með hafnir yfir
lög og rétt. Þvert á móti er það
fullkomlega eðlilegt að möguleg
brot þeirra á landslögum, rétt eins
og annarra þegna þjóðfélagsins,
stór eða smá, komi til rannsóknar
og sakfellingar ef fyrir því eru
ástæður. Fráleitt er að gera þá
tortryggilega sem stuðla að slíku
eða hafa slíka rannsókn með hönd-
um.
Of sjaldan tilburðir til
fréttamennsku á dýptina
Hvort íslenskir fjölmiðlar eru í
réttum farvegi er svo allt önnur
saga. Á undanförnum árum hafa
átt sér stað geysilegar tilfærslur
fjármuna í íslensku samfélagi þar
sem einstaklingar og hópar, sem
standa í skjóli helstu ráðamanna
þjóðarinnar, hafa hagnast um
milljarðatugi. Þessi tilflutningur á
almannaeignum til pólitískra skjól-
stæðinga ráðamanna kalla á rann-
sókn sem enn hefur lítið farið fyrir
í íslenskum fjölmiðlum með heið-
arlegum undantekningum þó.
Í áranna rás hafa stöku sinnum
verið tilburðir til að varpa ljósi á
það sem gerst hefur. Þetta gerði
Fréttablaðið vel og myndarlega
ekki alls fyrir löngu í tengslum við
bankasöluna (-ránið) og stöku
sinnum hafa birst í Morgunblaðinu
ítarlegar úttektir á fjármálageir-
anum og átökunum sem þar eiga
sér stað. Þó hefur það undantekn-
ingarlítið verið svo á þeim bæ, að
þegar komið er nærri innsta valda-
kjarna landsins hefur málum ekki
verið fylgt eftir af festu. Hér hefði
ég viljað sjá miklu staðfastari og
úthaldsmeiri rannsóknarfrétta-
mennsku þótt ástæða sé til að
ítreka að ekki megi alhæfa um of.
Ég held að margir hljóti að vera
mér sammála um að nauðsyn hefði
verið á mun dýpri og vandaðri um-
ræðu um kosti þess og galla að um-
bylta þjóðfélaginu eins og gert hef-
ur verið með þeim afleiðingum að
dregið hefur úr vægi lýðræðisins
en vald auðsins eflt að því marki að
það er orðið nær allsráðandi í land-
inu. Þessi þróun snertir sjálfan
grundvöll samfélagsins og má
furðu gegna andvaraleysi fjölmiðla
hvað hana varðar. Þessi umræða
er pólitísk í eðli sínu.
Svo er hitt, að í þessu umhverfi
hefur þrifist sviksemi, svo sem
skattaundanskot og má minna á að
sumir æðstu stjórnendur fjármála-
lífsins hafa látið hafa það eftir sér
að þeim finnist „skiljanlegt“ og
„eðlilegt“ að efnafólk haldi með
auð sinn úr landi og komi honum
fyrir í svokölluðum skattap-
aradísum. Þetta hefur verið sagt,
m.a. í viðhafnarviðtölum í Morg-
unblaðinu án þess að ástæða hafi
þótt að fylgja því eftir. Hér hefði
þurft miklu meira aðhald af hálfu
fjölmiðla og að sjálfsögðu einnig
yfirvalda auk þess sem þörf er á
öflugu aðhaldi í löggjöf. Um síðast-
nefnda þáttinn hefur Morg-
unblaðið fjallað á kröftugan hátt í
tímans rás. En um hina þættina
síður. Nú þegar umræðan um yf-
irborðið – hin persónulegu tengsl –
blossar upp, er vert að minnast
þess hve skort hefur á gagnrýna
umræðu á dýptina.
Tryggva þáttur Gíslasonar
Ýmsir athyglisverðir fletir hafa
komið upp í Baugsmálinu. Þar má
nefna ábendingar Tryggva Gísla-
sonar, fyrrum skólameistara á Ak-
ureyri, í blaðagrein í Morg-
unblaðinu þar sem hann talar um
mikilvægi óháðs fjölmiðils, Rík-
isútvarpsins, fjölmiðils sem menn
eigi að geta treyst að vilji segja
satt. Tryggvi Gíslason kallar eftir
stuðningi almannasamtaka og vís-
ar þar sérstaklega í samtök launa-
fólks. Hann spyr: „Eigum við ekki
að stofna frjálsan fjölmiðil fólksins
í landinu eða hvað með Rík-
isútvarpið? Er ekki Ríkisútvarpið
orðið eina sameign fólksins í land-
inu … eða á að gera Ríkisútvarpið
að peningaþúfu frjálsrar sam-
keppni og frjálsrar lygi?“ Þarna er
ég sammála Tryggva, sem sótti um
starf útvarpsstjóra og ég held að
hefði átt minn stuðning, allavega
fyrr á tíð þegar ég fylgdist með
kraftmiklu menningarstarfi norð-
lenska skólameistarans. Sem fé-
lagi í Hollvinasamtökum RÚV tók
ég þátt í að styðja hann sem fyrsta
formann samtakanna. Síðar kom á
daginn að við vorum á öndverðum
meiði varðandi möguleg rekstr-
arform Ríkisútvarpsins. Tryggvi
taldi vel koma til greina að gera
Ríkisútvarpið að hlutafélagi en ég
leit svo á að þar með væri stigið
fyrsta skrefið í að gera RÚV að
„peningaþúfu frjálsrar sam-
keppni“, svo vísað sé í mergjað
orðalag Tryggva í umræddri
Morgunblaðsgrein. Ekki veit ég
hvort honum hefur snúist hugur.
Hitt veit ég að Tryggvi telur sig
þess umkominn að lýsa því yfir að
ég hafi ekki áhuga á sannleikanum.
Í grein sinni um heiðarleika og
mikilvægi þess að fara rétt með
segir hann í ákalli sínu til verka-
lýðshreyfingarinnar: „Hvar eru
samtök fólksins í landinu, ASÍ,
BHM, BSRB (sem að vísu verða að
losa sig við formanninn, gamla út-
varpsfréttamanninn Ögmund Jón-
asson, sem löngu er hættur að
reyna að segja satt). Geta samtök
fólksins í landinu ekki spornað
gegn „heimskunni“ þ.e. röngum
upplýsingum …“
Sjaldnast réttlætir
tilgangurinn meðalið
Ekki veit ég hvað vakir fyrir
Tryggva Gíslasyni með því að stað-
hæfa að ég hirði ekki um sann-
leiksgildið. Tryggvi hlýtur að finna
orðum sínum stað vilji hann láta
taka sig alvarlega. Kannski er ein-
hver tilgangur með þessum skrif-
um sem ég þekki ekki. Menn sem í
reynd praktísera formúluna um að
tilgangurinn helgi meðalið, sem
mér þykir Tryggvi gera, þvert á
eigin boðorð, hljóta að verða að
gera grein fyrir því hvað fyrir
þeim vakir, hvort sem tilgangur
þeirra er að kveða niður ógn-
arstjórn kommúnista, svo við höld-
um okkur við tilvitnaða Stak-
steinaformúlu, eða að grafa undan
trúverðugleika formanns í sam-
tökum launafólks.
Í mínum huga réttlætir tilgang-
urinn sjaldnast meðalið. Það sem á
við í íslenska dómskerfinu og í ís-
lensku fangelsi á líka að gilda í
spænskum dómssal þar sem réttað
er í máli meintra hryðjuverka-
manna, Abu Ghraib fangelsinu í
Írak eða Guantanamóherfangelsi
Bandaríkjamanna á Kúbu. Rétt-
arríki er nefnilega réttarríki, alltaf
og undir öllum kringumstæðum.
Líka á stríðstímum. Það á einnig
við um friðhelgi einkalífsins. Hana
á að virða alltaf og undir öllum
kringumstæðum. Líka í stríðinu
um Baug. Það er einmitt þarna
sem DV með slúðurfréttamennsku
hefur farið gróflega yfir strikið í
árásum á ritstjóra Morgunblaðs-
ins, Styrmi Gunnarsson. Fjöl-
miðlar sem leggja upp úr því að
níða niður fólk og dylgja um það,
úr öllum tengslum við pólitíska og
samfélagslega skírskotun, eiga
engan rétt á sér. Slíkt er ekki að-
eins tilræði við fréttamennsku
heldur einnig við siðað lýðræð-
isþjóðfélag.
Helgar tilgangurinn meðalið?
Eftir Ögmund Jónasson
’… þegar sleppirhinni pólitísku skír-
skotun er mín sann-
færing og afdrátt-
arlausa afstaða sú, að
friðhelgin eigi að
gilda.‘
Ögmundur Jónasson
Höfundur er alþingismaður og
formaður BSRB.
ið því að
öl, dagbækur
hafa að
inkamál
efur komist
bréf eða
þekkum að-
kveðið á um
um aðgang
ormi skuli
Að auki er
ýrt sé frá
manns án
éu fyrir
aðinn.
væði eru
er í heimild
r um lög-
garfrelsinu
a til friðhelgi
éttablaðið
hafði fengið í
ganda
m var hag-
einkagögn-
fram-
ar af leiðandi
era grein
umanns
r og að eigin
n Frétta-
mra fjöl-
rið raunin.
eiganda
ðni um lög-
bann á grundvelli laga nr. 31/1990 um
kyrrsetningu og lögbann. En skilyrði
lögbanns er að gert sé sennilegt að
aðgerðir gerðarþolans brjóti eða
muni brjóta gegn rétti gerðarbeið-
anda sem ekki verði bættur með
greiðslu skaðabóta. Embætti sýslu-
manns féllst á að skilyrði til lögbanns
væru til staðar og á kröfur gerð-
arbeiðanda um að byrja gerðina í
húsakynnum Fréttablaðsins og taka
gögnin úr vörslu blaðsins til varð-
veislu. Fóru tveir sýslufulltrúar á
staðinn ásamt lögmanni gerðarbeið-
anda og aðstoðarmanni hans enda
lögbannið rekið að frumkvæði og á
ábyrgð gerðarbeiðanda. Taka
gagnanna fór þannig fram að skorað
var á forsvarsmenn gerðarþola að af-
henda gögnin sem þeir og gerðu fús-
lega hafandi áður fengið ráðrúm til
þess að ná í gögnin og fullvissa sig um
að þau bæru þess engin merki hvaðan
þau væru fengin. Réttur Fréttablaðs-
ins til leyndar um heimildarmenn var
því virtur í hvívetna.
Það er því mikill misskilningur hjá
Fréttablaðinu og stjórn Blaðamanna-
félagsins að lögbannið sé aðför að
tjáningarfrelsinu eða rétti blaða-
manna til leyndar um sínar heimildir.
Lögbannið er fyrst og fremst aðgerð
til þess að stöðva síendurtekin brot á
grundvallarmannréttindum eiganda
þeirra gagna sem Fréttablaðið birti
með ólögmætum hætti. Er ekki nær
fyrir Fréttablaðið og Blaðamanna-
félagið að íhuga á hvaða leið blaða-
mennska Fréttablaðsins sé, svo ég
tali nú ekki um æsifréttamiðilinn DV,
og hvort ekki sé ástæða til að staldra
við og íhuga það skilyrði tjáning-
arfrelsisins að umgangast það af
ábyrgð og virðingu fyrir öðrum
mannréttindum, eins og friðhelgi
einkalífsins.
ga ekki
plýsa
stjórn
gsins
æpur
é.‘
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.
SÍÐUSTU daga höfum við orðið
vitni að því, að Fréttablaðið hefur
verið að birta gögn úr tölvupósti,
sem stolið var frá góðum borgara
þessa lands, Jónínu Benedikts-
dóttur. Engum hefur dulist, hvað
ritstjóra blaðsins, Kára Jónassyni,
eða eigendum þess, gekk til, enda
situr Jónína meidd eftir.
Ekkert er eðlilegra en að Jónína
skuli leita réttar síns og óska lög-
banns við því, að einkabréfum
hennar sé áfram flett á síðum
Fréttablaðsins. Krafa hennar er,
að friðhelgi einkalífs hennar skuli
virt eins og annarra borgara þessa
lands.
En þá bregður
svo við, að stjórn
Blaðamannafélags
Íslands kemur sam-
an og mótmælir því,
að Jónína Bene-
diktsdóttir skuli
leita réttar síns og
sýslumaðurinn í
Reykjavík bregðast
við beiðni hennar
lögum samkvæmt.
Jóhann Hlíðar
Harðarson er vara-
formaður Blaða-
mannafélags Íslands. Í Frétta-
blaðinu í gær eru þessi ummæli
höfð eftir honum: „Ég held það
séu afar fáir, ef nokkrir, blaða-
menn á Íslandi sem
er ekki misboðið við
þessa gjörð sýslu-
manns, einfaldlega
vegna þess að það er
verið að vega að
störfum okkar, ís-
lenskum fjölmiðlum
og tjáningarfrelsinu.“
Ég er gamall
blaðamaður og mér
er misboðið, ef þessi
ummæli Jóhanns
Hlíðar Harðarsonar
endurspegla viðhorf
míns gamla félags, Blaðamanna-
félags Íslands. Blaðamönnum ber
að fara að lögum í störfum sínum.
Tjáningarfrelsi og friðhelgi einka-
lífs eru ekki andstæður, heldur
tvær greinar af sama meiði. Ekk-
ert frelsi fær staðist til lengdar ef
því er beitt hömlulaust.
Nú blöskrar gömlum blaðamanni
Eftir Halldór Blöndal ’... mér er misboðið, efþessi ummæli Jóhanns
Hlíðar Harðarsonar
endurspegla viðhorf
míns gamla félags,
Blaðamannafélags Ís-
lands.‘
Halldór Blöndal
Höfundur er gamall blaðamaður og
ritstjóri.