Morgunblaðið - 04.12.2005, Blaðsíða 38

38 SUNNUDAGUR 4. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
7. desember 1975: Alltaf við
og við erum við Íslendingar
minntir á nærveru og áhuga
Sovétríkjanna á Íslandi, enda
þótt miklar vegalengdir séu á
milli þessara tveggja ríkja.
Fyrir skömmu sá flugvél
Landhelgisgæslunnar
óþekktan kafbát á sömu slóð-
um og átök hafa staðið milli
íslenskra varðskipa annars
vegar og breskra togara,
verndarskipa og freigáta hins
vegar. Fyrsta spurningin,
sem vaknaði, var að sjálf-
sögðu sú, hvort Bretar hefðu
sent kafbát til þess að auð-
velda togurum sínum ólögleg-
ar veiðar á Íslandsmiðum, en
svo var ekki! Við nánari at-
hugun kom í ljós, að hér hafði
verið á ferðinni sovéskur kaf-
bátur. Hann hvarf í hafdjúpið
um leið og hann varð flugvél-
arinnar var og hefur ekki sést
síðan. En engum þarf að
koma til hugar, að þessi sov-
éski kafbátur hafi verið að
þvælast á þessum slóðum af
tilviljun. Það er staðreynd, að
sovésk herskip, kafbátar og
flugvélar eru mjög á ferðinni í
kringum Ísland og það er
áreiðanlega engin tilviljun, að
sovéskur kafbátur sést á svip-
uðum slóðum og togarar,
varðskip og freigátur eru. Af
einhverjum ástæðum hafa
Sovétríkin áhuga á að fylgjast
með því, sem gerist í þorska-
stríði Breta og Íslendinga.
. . . . . . . . . .
1. desember 1985: Heima-
stjórn 1904, fullveldi 1918,
lýðveldi 1944, 200 mílna fisk-
veiðilandhelgi 1975. Þetta eru
söguleg ártöl, sem varða veg
þjóðarinnar til pólitísks og
efnalegs sjálfstæðis. Fullveldi
þjóðar er hins vegar hvorki
sjálfgefið né viðvarandi
ástand, að minnsta kosti ekki
án fyrirhafnar. Það er sam-
sett úr réttindum, sem verja
verður af trúmennsku. Og
réttindi verða ekki varin
nema með skyldum. Það
þjónar ekki Íslendingum, eins
og vonir stóðu og standa til, ef
þjóðin varðveitir ekki rætur
sínar, tungu sína, menningar-
arfleifð og lífsviðhorf.
Það fer vel á því að mennta-
málaráðherra boðar til ráð-
stefnu um varðveislu og efl-
ingu íslenskrar tungu í dag,
fullveldisdaginn, í Þjóðleik-
húsinu, einni af menning-
arstofnunum þjóðarinnar.
Ráðstefnan er ekki bundin
við þröngan hóp sérmenntaðs
fólks, eða afmarkaða fram-
varðarsveit móðurmálsins,
heldur er opin öllum, sem
áhuga hafa og stuðla vilja að
varðveislu og eflingu tung-
unnar.
Fyrsti desember, fullveld-
isdagurinn, hefur færst yfir á
hendur stúdenta eftir lýð-
veldisstofnun. Þjóðhátíð, sem
fyrr var bundin þessum degi,
fer nú fram 17. júní, stofndag
lýðveldisins. Það er mjög við
hæfi að stúdentar, sem fóru
fyrir þjóðinni í sjálfstæð-
isbaráttu hennar fyrr á tíð,
haldi fullveldisdaginn hátíð-
legan. Að vísu hefur þeim á
stundum, einkum þegar
þröngsýn pólitísk öfl réðu
ferð, orðið fótaskortur á hálu
svelli einhæfni í skipulagi
dagsins. Viðfangsefni stúd-
enta í dag, sem best er lýst
með kjörorði dagsins, „Öfl-
ugur háskóli – forsenda fram-
fara“, er hins vegar vel
grundað og stefnumarkandi,
bæði fyrir Háskólann og
þjóðina í heild.
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
E
inar Olgeirsson var bylt-
ingarmaðurinn í íslenzk-
um stjórnmálum á 20. öld-
inni. Hann vildi byggja
upp sósíalískt þjóðfélag á
Íslandi. Hann var hinn
mikli foringi kommúnista
og sósíalista, áhrifamikill
ræðumaður, óumdeilanlega hugsjónamaður.
Hann barðist fyrir pólitískri sannfæringu
sinni til dauðadags, þótt við ofurefli væri að
etja.
Andstæðingar hans litu á hann sem pólitísk-
an ofstækismann, sem umhverfðist í ræðustól
og væri í beinu sambandi við Moskvu.
Í persónulegri viðkynningu var hann þægi-
legur í viðmóti og skemmtilegt að tala við
hann um pólitík. Hann hafði áhuga á ungu
fólki og áhuga á að kynnast nýju ungu fólki,
þótt ekki væru endilega skoðanabræður hans.
Þeir áttu það sameiginlegt Ólafur Thors, Ein-
ar og Jónas Jónsson frá Hriflu að þeir höfðu
augljósan áhuga á því að kynnast ungu fólki.
Nú hefur Sólveig Kristín Einarsdóttir skrif-
að ævisögu föður síns, Einars Olgeirssonar.
Það er mikill viðburður, alla vega fyrir þá,
sem muna stjórnmálabaráttuna á Íslandi um
miðbik 20. aldarinnar. Að kynnast Einari Ol-
geirssyni eins og hann kom dóttur sinni fyrir
sjónir og fá tækifæri til þess að sjá stjórn-
málabaráttu þessara ára frá sjónarhorni fjöl-
skyldu hans veitir nýja sýn á þennan umdeilda
stjórnmálamann og umhverfi hans.
Hvers vegna skrifar Sólveig þessa sögu?
Sennilega vegna þess, að hún hefur löngun til
að aðrir kynnist þeim Einari Olgeirssyni, sem
hún þekkti. Að hún vilji reyna að skapa ákveð-
ið jafnvægi í umfjöllun um hann og hlutverk
hans í íslenzkum stjórnmálum. Að hún vilji
rétta hlut hans.
Það hefur verið erfitt að vera dóttir Einars
Olgeirssonar, að vera dóttir Rússagrýlunnar
eins og hún orðar það sjálf. Börn þeirra sem
voru taldir kommúnistar voru lögð í einelti af
jafnöldrum sínum. Kommúnisti! Kommúnisti!
var hrópað á eftir þeim og vafalaust hefur
Morgunblaðið átt sinn þátt í því með pólitískri
umfjöllun sinni á þeim tíma. Það skal dregið í
efa að þessir einstaklingar muni nokkru sinni
líta Morgunblaðið réttu auga – sem er skilj-
anlegt en önnur saga.
Af öllum þessum ástæðum er mikill fengur
að bók Sólveigar um Einar Olgeirsson. Hún er
mikilvæg lesning fyrir alla þá, sem hafa áhuga
á pólitík 20. aldarinnar og baráttu borgara-
stéttarinnar og sósíalista á þeim tíma.
Það hefur hjálpað „dóttur Rússagrýlunnar“
að hún var alla tíð og er enn sannfærð um sig-
ur sósíalismans. Þeir sem hafa sterka sann-
færingu geta tekið sigrum og ósigrum með
jafnaðargeði.
Vinátta
Þegar horft var á
stjórnmálabaráttu
þessara tíma utan
frá var hún hatrömm. Átökin á milli Sjálfstæð-
ismanna og sósíalista og á milli sósíaldemó-
krata og sósíalista voru harkaleg. Átökin á
milli þessara aðila um yfirráðin yfir verkalýðs-
hreyfingunni stóðu yfir í áratugi enda réðu
þau að mörgu leyti úrslitum um þau miklu
áhrif, sem sósíalistar höfðu í íslenzku sam-
félagi á þessum tíma. Þeir beittu verkalýðs-
félögunum óspart í þeirri baráttu.
Þegar við bættist kalda stríðið og deilurnar
um varnarsamninginn var orðin til allt að því
banvæn blanda. Smátt og smátt færðust póli-
tísk átök þessara aðila yfir á vettvang kalda
stríðsins og við það dýpkuðu deilurnar. Sósíal-
istar litu á andstæðinga sína sem leppa
Bandaríkjamanna. Andstæðingar þeirra töldu
að þeim væri stjórnað frá Moskvu. Forystu-
menn sósíalista voru reglulegir gestir í sov-
ézka sendiráðinu við Túngötu. Hvað fór þar
fram? Andstæðingar komu þar sjaldan og
sumir aldrei fyrr en Sovétríkin voru fallin.
Í ljósi þessa er frásögn Sólveigar af því,
sem gerðist eftir að faðir hennar hafði verið
fluttur í fangelsi til Bretlands á stríðsárunum
sérstök. Móðir hennar hafði áhyggjur af af-
komu þeirra. Sólveig segir:
„Á þessum tíma var kaup þingmanna lágt,
15 krónur á dag, og var aðeins greitt yfir
þingtímann. Fylgdu engin sérréttindi eins og
frír sími eða annað þess háttar. Hugsaði móðir
mín með sér að hún yrði að fara og gerast
ráðskona einhvers staðar uppi í sveit og taka
barnið með sér. En þá hringdi Ólafur Thors.
Sagði að mamma skyldi ekki hafa áhyggjur af
peningum. Hann skyldi sjá til þess að hún
fengi greitt þingfararkaup Einars meðan hann
væri í burtu. Hún spurði þá Ólaf strax:
„Og hvað þá með Rússagullið, Ólafur?“
En Ólafur bara hló og svaraði um hæl:
„Ja, það er nú bara í Morgunblaðinu, Sig-
ríður mín!“
Ólafur vissi vel, að Rússagrýlan var mesta
vitleysa og sagði eitt sinn orðrétt við föður
minn:
„Helvítis vitleysa er þessi Rússagrýla, en
andskoti er hún skæð í áróðrinum!“
„Ja, það segirðu satt,“ svaraði Einar þá.“
Það sem er sérstakt og óvenjulegt við þessa
frásögn er tvennt:
Í fyrsta lagi að hún sýnir, að þrátt fyrir gíf-
urlega hörð pólitísk átök á milli þessara
manna og flokka ríkti persónuleg vinátta á
milli þeirra.
Og í öðru lagi að vinátta Einars Olgeirs-
sonar og Ólafs Thors á sér lengri sögu en frá
myndun nýsköpunarstjórnarinnar, sem kemur
mörgum áreiðanlega á óvart.
Í sögu Sólveigar Einarsdóttur um föður
sinn vitnar hún oft í ævibók, sem faðir hennar
skrifaði um hana frá því að hún fæddist og
fram á unglingsár. Þessi ævibók er merkileg
ekki sízt vegna þess, að þar fjallar Einar um
dóttur sína og lýsir tilfinningum sínum til
hennar en blandar inn í þá frásögn umræðum
um pólitíska atburði líðandi stundar, bæði
heima fyrir og úti í hinum stóra heimi.
Og þar er m.a. að finna þessa frásögn af lífi
Sólveigar á leikskóla:
„Í leikskólanum eignaðist hún tvo góða vini,
Halldór son Lárusar Blöndals (hér er átt við
Halldór Blöndal, alþingismann; innskot Mbl.)
og Benedikt, son Sveins Benediktssonar (hér
er átt við Benedikt Sveinsson, fyrrum stjórn-
arformann Sjóvár-Almennra; innskot Mbl.).
„Benni og Halldór, það eru vinir mínir,“
sagði Sólveig. Og ekki vantaði hrifninguna hjá
þeim af henni: „Það er lítil stúlka í skólanum
með gullhár, sem aldrei hrekkir neinn!“ sagði
Bjarni borgarstjóri pabba hennar, að þeir
segðu heima hjá sér.“
Þessi litla saga sýnir, að þrátt fyrir að
Bjarni Benediktsson yrði fyrir harðari árásum
sósíalista en nokkur annar íslenzkur stjórn-
málamaður, var sá persónulegi þráður á milli
þeirra Bjarna og Einars, sem leiddi til samtals
þeirra í milli af þessu tagi.
Að einhverju leyti er skýringin á þessum
tengslum Einars og Bjarna sú sem fram kem-
ur í eftirfarandi frásögn Sólveigar:
„Við þetta má bæta að meðan foreldrar
mínir bjuggu á Skólavörðustígnum var Bjarni
Benediktsson nágranni þeirra og Kristjana,
eiginkona Lárusar Blöndals, vinkona mömmu,
var systir Bjarna.“
Hér er átt við Kristjönu móður Halldórs
Blöndals, sem var ógleymanlega kona öllum
þeim, sem henni kynntust.
Þessar frásagnir af persónulegri vináttu
milli Einars Olgeirssonar og hörðustu póli-
tískra andstæðinga hans voru teknar upp í
frétt í Morgunblaðinu fyrir nokkrum dögum í
tilefni af útkomu bókar Sólveigar. Af því til-
efni sagði Svanfríður Jónasdóttir, fyrrum al-
þingismaður Samfylkingar, í grein í Blaðinu
sl. fimmtudag, þar sem hún hafði ýmislegt við
Morgunblaðið að athuga:
„Ég hefði samt ekki vakið máls á þessari
staðreynd um hlutdrægnina, ef fréttaskrifin
undanfarið hefðu ekki verið þannig, að það er
útsíðufrétt í Mogga í fyrradag hve Ólafur
Thors var góður maður og þar vitnað í frásögn
Sólveigar Einarsdóttur í bók hennar um föður
sinn, Einar Olgeirsson. Þá þykir það jafn-
framt útsíðufréttaefni í Mogga að vinir Sól-
veigar voru af Engeyjarættinni. Ekki þykir
Mogga fleira fréttnæmt úr þeirri bók; a.m.k.
ekki útsíðuefni. Þetta er náttúrlega svo barna-
legt að maður næstum fer hjá sér.“
Svanfríður ætti að hugsa dýpra.
Íslenzkt þjóðfélag í dag einkennist því mið-
ur af hatri á milli pólitískra andstæðinga og í
sumum tilvikum á milli pólitískra samherja
eins og Svanfríður þekkir betur en margir
aðrir og illskeyttum átökum um allt annað en
grundvallarmál. Raunar má ganga svo langt
að segja, að í samfélagi okkar nú um stundir
sé andrúmsloftið eitrað.
Morgunblaðið birti ofangreindar frásagnir í
frétt á baksíðu á dögunum til þess að vekja at-
hygli fólks á því, að pólitískir andstæðingar
geti verið persónulegir vinir. Og því miður er
svo komið í þjóðfélagi okkar að það er ríkt til-
efni til að vekja athygli á svona einföldum
sannleika.
Í bók Sólveigar er vitnað í viðtal, sem
Morgunblaðið átti við Jón Böðvarsson hinn 30.
apríl árið 2000. Þar sagði Jón: „Öðru sinni
ATHYGLISVERÐUR
ÁGREININGUR
Það er kominn upp athyglisverðurágreiningur á milli helztu for-ystumanna ríkisstjórnarinnar
og greiningardeilda bankanna. Þeir
Halldór Ásgrímsson, forsætisráðherra
og Geir H. Haarde, utanríkisráðherra,
lýstu báðir þeirri skoðun í Morgun-
blaðinu í gær, að 0,25% stýrivaxta-
hækkun Seðlabankans væri til marks
um stefnubreytingu af hálfu bankans
og eru þá væntanlega að vísa til þess, að
búast megi við að tímabili stýrivaxta-
hækkana sé að ljúka.
Umsagnir talsmanna greiningar-
deilda bankanna eru á allt annan veg.
Að sumu leyti er önugur tónn í þeim í
garð Seðlabankans eins og sjá má í um-
sögn greiningardeildar Kaupþings
banka en að öðru leyti sýnast talsmenn
þeirra vera nokkuð sammála um þá
túlkun, að ekki sé um stefnubreytingu
að ræða.
Sennilega er það rétt hjá utanríkis-
ráðherra að Seðlabankinn hafi komið
bönkunum á óvart.
Ef það er rétt hjá ráðherrunum, að
um stefnubreytingu sé að ræða hjá
Seðlabanka má gera ráð fyrir, að gengi
krónunnar fari að síga á næstu mán-
uðum og vafalaust er markmið Seðla-
bankans að sú aðlögun verði hæg og
komi ekki illa við.
Það er alveg ljóst, að sumar atvinnu-
greinar eru komnar í mjög erfiða stöðu
vegna styrks krónunnar. Það á ekki sízt
við um sjávarútveginn og alveg sér-
staklega lítil fyrirtæki í sjávarútvegi,
sem hafa ekki sömu burði og stærri fyr-
irtæki. Það á einnig við um ferðaþjón-
ustu og alveg ljóst, að lítil fyrirtæki í
þeirri atvinnugrein eru í hættu stödd.
Uppsagnir hjá Hjartavernd, sem til-
kynntar voru á dögunum segja sína
sögu en þær má nánast eingöngu rekja
til sterkrar stöðu krónunnar.
En af hverju taka bankarnir þessari
stefnubreytingu – ef um stefnubreyt-
ingu er að ræða, sem telja verður lík-
legt – svo þunglega?
Það er auðvitað ljóst, að fari gengið
að síga hefur það neikvæð áhrif á stöðu
þeirra, sem hafa tekið stór lán í er-
lendri mynt til framkvæmda eða ann-
arra fjárfestinga. En væntanlega hafa
bankarnir tryggt sína stöðu.
Á blaðamannafundi í fyrradag um
ákvörðun Seðlabankans sagði Davíð
Oddsson, formaður bankastjórnar,
m.a.:
„Enn er mikið ójafnvægi í þjóðarbú-
skapnum. Þjóðhagsspáin, sem kynnt er
í þessu hefti Peningamála bendir eins
og áður til þess að framleiðsluspenna
verði það mikil á næstu tveimur árum,
að verðbólga verði að óbreyttu töluvert
yfir markmiði Seðlabankans, þrátt fyr-
ir að gengishækkun krónunnar vegi
þar á móti á komandi mánuðum. Að því
gefnu að gengi krónunnar haldist
áfram hátt eru verðbólguhorfurnar lít-
ið eitt betri en í september.“
Talið er að viðskiptahallinn á þessu
ári nemi um 15,5% af landsframleiðslu.
Davíð Oddsson sagði á blaðamanna-
fundinum, að alþjóðleg reynsla sýndi að
slíku ójafnvægi fylgdi fljótlega annað
hvort eða hvort tveggja, gengislækkun
eða samdráttur innlendrar eftirspurn-
ar, sem mundi leiða til nýs jafnvægis.
Hann bætti því við að á næstu miss-
erum mundi Seðlabankinn þurfa að
haga peningastefnunni þannig, að að-
lögun gengisins leiddi ekki til meiri
verðbólgu en samræmdist verðbólgu-
markmiðum og sagði:
„Til þess mun þurfa strangt aðhald
svo lengi sem veruleg framleiðslu-
spenna og spenna á vinnumarkaði
valda þrýstingi á verðlag. Vaxtamunur
við útlönd þarf jafnframt að vera næg-
ur til að stuðla að hægfara aðlögun
gengisins.“
Þessi ummæli benda til þess að það
geti orðið tíðindasamt á vettvangi
Seðlabankans á næstu mánuðum og
misserum.