Fréttablaðið - 07.09.2003, Blaðsíða 8

Það er fróðlegt að fylgjast meðsviptingum í íslensku við-
skiptalífi – og ekki síður umræð-
um um þessar breytingar. Sumir
halda því fram að straumhvörf
hafi orðið og miklar breytingar
séu fram undan. Aðrir að eigna-
tilfærslur undanfarinna daga
breyti í raun fáu og séu fremur
afleiðingar af straumhvörfum
sem urðu fyrir mörgum árum –
jafnvel nokkrum áratugum. Eins
og alltaf segir þetta meira um þá
sem leggja mat á tíðindin heldur
en tíðindin sjálf. Sumir eru þan-
nig gerðir að þeir fagna breyt-
ingum og óttast þær ekki; trúa
að þeim fylgi tækifæri og fram-
þróun. Aðrir eru varkárari og
óttast upplausn en sækja sér ör-
yggi í söguna og fortíðina. Ætli
þetta sé ekki svipað og með hálf-
fulla og hálftóma glasið. Sumir
leggja traust sitt á það í samfé-
laginu sem er að breytast en aðr-
ir á það sem helst óbreytt. Þar af
leiðandi geta allir lýst sama
ástandinu með mismunandi
hætti – jafnvel algjörlega gagn-
stæðum hætti.
En skiptir þetta mat manna
þá engu máli? Jú, örugglega fyr-
ir þá sjálfa. Fólk getur reynt það
á sjálfu sér. Gengið út í einn dag-
inn fullvisst um að hann feli í sér
ný tækifæri sem muni geta
margt gott af sér ef rétt er á
spöðunum haldið. Og gengið síð-
an út í daginn eftir með það í
huga að vernda allt sem hefur
gefist vel fyrir þeim áföllum
sem geta herjað á það. Auðvitað
er hvorug afstaðan rétt í sjálfu
sér en þær geta af sér mismun-
andi líðan. Í prívatlífi okkar er
galdurinn náttúrlega sá að halda
jafnvægi þarna á milli; læra að
meta það sem við eigum, sam-
hliða því að fagna breytingum –
treysta því að þrátt fyrir að
ókomnir dagar muni ófrávíkjan-
lega fela í sér breytingar á okk-
ar högum muni okkur farnast
ágætlega.
En það skiptir líka máli fyrir
samfélagið okkar hvort þessara
sjónarmiða er fyr-
irferðarmeira í
umræðunni; hið
bjartsýna eða hið
varkárna. Og ekki
síður að þeir sem
kjósa að halda
öðru hvoru á lofti
geti meðtekið við-
horf fulltrúa gagn-
stæðs viðhorfs.
Þetta er hins veg-
ar ekki auðvelt –
eins og sést á um-
ræðunni um nokk-
ur málefni á und-
anförnum áratug-
um. Evrópumálin eru eitt
dæmið. Svo til allir sem tjá sig
um þetta skipa sér í aðra hvora
fylkinguna og virðast verða
ónæmir fyrir sjónarmiðum
hinna. Í raun mætti stytta alla þá
umræðu niður í „já og nei“.
Sama má segja um yfirráðin yfir
óveidda fiskinum í sjónum. Og
svo til flest önnur svokölluð
stórmál samfélagsins.
Ef til vill er ég helst til of
bjartsýnn maður og of elskur að
breytingum en ég held að þenn-
an skotgrafahernað í almennri
umræðu á Íslandi megi rekja til
þess að hinir varkáru séu fleiri
og að þeir hafi í raun stjórnað
umræðunni of lengi. Óttinn við
breytingar hefur verið eitt meg-
ineinkenni íslensks samfélags
áratugum saman og þessi af-
staða er fyrir löngu orðin hluti
af íslenskum þjóðarkarakter; að
vernda fremur það sem við höf-
um en að sækja fram – jafnvel
þótt það sem við höfum sé alls
ekki gott. Jafnvel bæði vont og
illt.
Einstaklingar blómstra og
dofna
Það mætti sjálfsagt búa til
einhverjar kenningar um að
rekja mætti þetta þol íslensku
þjóðarinnar fyrir ýmiss konar
ranglæti og vitleysu til einokun-
arverslunar Dana eða þeirrar
staðreyndar að valdsmenn þjóð-
arinnar á upphafsárum sjálf-
stjórnar komu flestir úr stétt
stórbænda sem höfðu smíðað sér
skothelt kerfi til að níðast á sam-
löndum sínum – en ég held að
það sé til einskis. Í lok nítjándu
aldar og í upphafi þeirrar tuttug-
ustu benti margt til að Íslending-
ar væru að vinna sig ágætlega
frá þessu niðurlægingartímabili
sínu. Það má jafnvel kalla þetta
vakningu. Þjóðfélagið fór allt á
flot; fólk fluttist þangað sem von
var um betri lífsafkomu, það
vann og menntaði sig upp um
stéttir og hér varð til á skömm-
um tíma ágætur vísir að nútíma-
legu samfélagi. Þessi tími lifir í
goðsögum enn í dag; tíminn þeg-
ar Akureyri var næstum því
heimsborg – eða Seyðisfjörður
og Bíldudalur. Upp úr þessu um-
hverfi vildi Einar Benediktsson
skjóta Íslandi inn í nútímann
með virkjunum og stóriðju og
verða ógnarríkur af. Jóhann Sig-
urjónsson vildi verða heims-
frægt leikskáld og líka Guð-
mundur Kamban. Gunnar Gunn-
arsson og Halldór Laxness
ætluðu að fá Nóbelinn í bók-
menntum. Eimskipafélagið var
stofnað, Leikfélag Reykjavíkur,
Háskólinn – margar af þeim
stofnunum og mörg þau fyrir-
tæki sem seinna urðu miðlæg í
íslensku samfélagi. Og svo fram-
veigis.
Þegar síðustu skrefin voru
stigin í sjálfstæðisbaráttu Ís-
lendinga var hins vegar eins og
þjóðin hefði þegar tekið út bjart-
sýnina. Fullveldisdagurinn 1918
var þungbúinn og dapur; þjóðin
var ekki búin að ná sér af
spænsku veikinni og kalt vegna
mikilla frosta. 17. júní 1944 var
hún síðan gegndrepa af úrhell-
inu; stríðið stóð sem hæst og þótt
þjóðin hefði efnast af því hafði
allt þjóðfélagið verið harðlæst í
haftastjórn frá því í kreppunni.
Bjartsýnin sem hafði fengið ein-
staklingana til að reyna fyrir sér
á nýjum sviðum einkenndi sam-
félagið ekki lengur. Enda var
ekkert tilefni til þess. Fram und-
an var ekkert vor í íslensku sam-
félagi. Íslensk stjórnvöld fóru
ekki að dæmi Vesturlanda og
afléttu hafta- og stríðsbúskapn-
um heldur rígbundu íslenskt
samfélag niður í hálfsovéskt
kerfi sem ekki fór undan að láta
fyrr en áttunda áratug síðustu
aldar. Og ástæða þess var ekki
manngæska stjórnvalda heldur
ákveðin mistök. Þau afléttu
ferðahöftum á þjóðinni, hún fór
til útlanda og komst að því að
þar hafði fólk það miklu betra –
öfugt við það sem þjóðinni hafði
verið sagt.
Einstaklingarnir verða til
aftur
Þegar sovétkerfið íslenska
fór að láta undan skapaðist svig-
rúm fyrir einstaklingana. Nú
þykir okkur það næstum hvers-
dagsleg tíðindi að heyra af Ís-
lendingum sem með einbeitni og
dugnaði tekst að koma draumum
sínum í framkvæmd. Í síðustu
viku var það Magnús Scheving.
Helstu drifkraftar í yfirstand-
andi breytingum í íslensku við-
skiptalífi eru Björgólfsfeðgar
sem sækja afl sitt einstaklega
velheppnaðra bjórviðskipta í
Rússlandi. Björk Guðmundsdótt-
ur flutti íslenskt pönkpopp til út-
landa og varð þekktasta kenni-
leiti Íslands – tók líklega við af
miðaldafrægð eldfjallsins
Heklu. Það er óhugsandi að
nokkuð af þessu fólki hefði get-
að blómstrað innan hins hálf-
sovéska kerfis á Íslandi og eng-
inn leið að afurðir þeirra hefðu
orðið til innan miðstýrðs við-
skipta- og menningarlífs þess.
Sá af þessum sem reyndi fyrir
sér innan Gamla-Íslands brenndi
sig rækilega á því að fara þvert
á viðurkenndar línur þess – sem
frægt er orðið.
Auðvitað voru dæmi þess í
Gamla-Íslandi að einstaklingar
brutu sig frá íþyngjand reglum
og náðu frama erlendis. Albert
Guðmundsson spilaði fótbolta,
Erró málaði og Helgi Tómasson
dansaði sig burt. Þeir fáu sem
sneru aftur rákust hins vegar
flestir á veggi. Ekkert
fyrstudeildarlið í fótbolta taldi
sig hins vegar nokkuð geta lært
af Alberti þegar hann kom heim
og hann fór að þjálfa Fimleikafé-
lag Hafnarfjarðar. Og þar sem
hann sótti stöðu sína í íslensku
samfélagi út fyrir kerfið var
hann dæmdur til hálfgerðrar út-
legðar – meira að segja innan
þess stjórnmálaflokks sem hann
kaus að starfa í.
Dæmin um glæsilegt einka-
framtak eru hins vegar miklu
fleiri af undanförnum árum – lík-
lega fleiri en allt frá því á upp-
hafsárum síðustu aldar. Og það
eru þessir einstaklingar sem eru
að breyta Íslandi. Ekki aðeins fá-
einir menn og konur heldur stór
hópur fólks sem aftur hefur
fengið trú á að hægt sé að breyta
ýmsu; að samfélagið sé rígbund-
ið og fyrir fram ákveðið. Það er
því kominn tími til að Íslending-
ar endurskoði sjálfsmynd þjóð-
arinnar og hugmyndir sínar um
hvað felst í því að tilheyra þess-
ari þjóð. Megnið af síðustu öld
var sjálfsmyndin bundin við
varðveislu þess sem fyrir var –
og skipti þá stundum ekki máli
hvort það gagnaðist okkur eða
ekki. Við skynjuðum okkur sem
veik og getulítil í stórum og ógn-
andi heimi. Þetta var kjörin
sjálfsmynd fyrir þjóð sem bjó
við einangrun, vond lífsgæði og
skerta möguleika á að bjarga
sér. En hún á ekki lengur við.
Og ekki heldur sú varúð og sá
ótti við breytingar sem hefur
legið yfir allri umræðu í sam-
félagi allt of lengi.
Að lesa milli lína er kúnst. Lítilfrétt um að í sakleysislegum dálki
hér í blaðinu sem heitir „Óskalagið“,
þar sem Össur Skarphéðinsson nefnir
til sögunnar: London Calling og Vegir
liggja til allra átta, felist dulin skila-
boð, leiða hugann að þessu. Mönnum
þótti með ólíkindum að Össur hlusti á
Clash og fóru því að lesa í titil laganna.
Liggur fiskur undir steini? Og sjá:
Greina má djúpsálarfræðilega þanka
stjórnmálaleiðtogans í vali hans. Ann-
að laganna vísar til hans sjálfs, vegir
hans liggja til allra átta, en Ingibjörg
Sólrún er á leið til Lundúna í nám. Það
var og. Yndislega eyjan mín er óska-
lag Geirs Jóns Þórissonar yfirlög-
regluþjóns. Túlkunarmöguleikar eru
að Geir Jón sé að undirstrika hversu
góður lögregluþjónn hann er – honum
er umhugað um sitt land, sitt fólk –
sannkallaður þjónn fólksins. Guði sé
lof fyrir Geir Jón. Bona Sera, Georgia
on my Mind og I Remember You segir
sjálfur Björgvin Halldórsson. Þarna
er einhver tregi. Er Bó að kveðja? Er
hann í meik-hugleiðingum? Á leið til
Georgia? Vegas handan hornsins líkt
og hjá kónginum í denn, sem hefur
löngum verið fyrirmynd hafnfirsku
poppstörnunnar. Það á eftir að koma í
ljós. Hins vegar virðist liggja í augum
uppi að Misty sem Jónas Jónasson út-
varpsmaður nefnir til sögunnar vísar
rakleiðis til einkunnarorða hans:
„Passaðu þig á myrkrinu!“ Og Bridge
over Troubled Water Bjarna Arasonar
vísar til þeirra erfiðleika sem hann
hefur þurft að yfirstíga. Þá er ekki
djúpt á skilaboðum markaðsmannsins
Einars Bárðarsonar þegar hann nefnir
Meet me at the Midnight. Drífa sig á
allt það sem ég er að plögga! Og ekki
er hann Pétur Pétursson kynningar-
fulltrúi djúpur þegar hann nefnir Bo-
hemian like You, sjálft Vodafone-lagið.
Dóri Braga í Vinum Dóra nefnir að
sjálfsögðu With a Little Help from My
Friends. Promises með Clapton er
óskalag Atla Eðvaldssonar. Brotin lof-
orð með Bubba hefði kannski verið
beinskeyttara. Eggert Magnússon
sveik hann kannski ekki, heldur ís-
lenska þjóðin. En Fréttablaðið ætlar
sér ekki þá dul að ráða í val hins dular-
fulla Óttarrs Proppé sem velur:
Kambodsja er fri með einhverjum
norskum hippum. ■
Sunnudagsbréf
GUNNAR SMÁRI EGILSSON
■ skrifar um sjálfsmynd þjóðarinnar og
breytingar í samfélaginu.
8 7. september 2003 SUNNUDAGUR
Útgáfufélag: Frétt ehf.
Ritstjóri: Gunnar Smári Egilsson
Fréttastjóri: Sigurjón M. Egilsson
Ritstjórnarfulltrúar: Reynir Traustason
og Steinunn Stefánsdóttir
Auglýsingastjóri: Þórmundur Bergsson
Ritstjórn, auglýsingar og dreifing:
Suðurgötu 10, 101 Reykjavík
Aðalsími: 515 75 00
Símbréf á fréttadeild: 515 75 06
Rafpóstur: ritstjorn@frettabladid.is
Rafpóstur auglýsingadeildar:
auglysingar@frettabladid.is
Setning og umbrot: Frétt ehf.
Prentvinnsla: Ísafoldarprentsmiðja ehf.
Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuð-
borgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er
hægt að fá blaðið í völdum verslunum á lands-
byggðinni. Fyrirtæki geta fengið blaðið gegn greiðslu
sendingarkostnaðar; kr. 1.100 á mánuði.
Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni
blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum
án endurgjalds.
ISSN 1670-3871
Dulin skilaboð
■
Þegar sovét-
kerfið íslenska
fór að láta und-
an skapaðist
svigrúm fyrir
einstaklingana.
Nú þykir okkur
það næstum
hversdagsleg
tíðindi að heyra
af Íslendingum
sem með ein-
beitni og dugn-
aði tekst að
koma draumum
sínum í fram-
kvæmd.
Smáa letrið
Barna- og fjölskyldumyndir
Fermingarmyndir
Stúdentamyndir
Brúðarmyndir
Passamyndir
Kristján Sigurðsson,
ljósmyndari
Hverfisgötu 105,
s. 562 1166 og 587 8044
Tími einstaklinganna
kominn aftur