Fréttablaðið - 07.09.2003, Blaðsíða 17

Fréttablaðið - 07.09.2003, Blaðsíða 17
Hverjar eru helstu áherslurnarí verkinu? „Ævisaga mín er í þremur bind- um. Fyrsta bindið nefnist HALL- DÓR. Það nær frá fæðingu Halldórs hér í Reykjavík til þrítugsafmælis hans 23. apríl 1932, en þann dag kom út seinna bindi Sölku Völku. Sú bók er síðasta æskuverk hans, segir hann sjálfur. Það bindi er þroska- saga Halldórs og endar, eins og vera ber, á skemmtilegu samtali Hall- dórs og Erlends í Unuhúsi. Annað bindið nefnist KILJAN. Það nær frá vorinu 1932 til jafnlengdar 1952, þegar Halldór verður fimmtugur og er að ganga frá Gerplu til prentun- ar. Þá stendur hann á slóðum Ólafs digra í Noregi og er að hugsa um skáldið, sem hafði orðið fyrir von- brigðum með kóng sinn. Þetta bindi hefur að geyma baráttusögu skálds- ins. Hann er í senn að berjast fyrir viðurkenningu og reyna að bæta heiminn á sína vísu. Þriðja bindið heitir LAXNESS. Það er sagan um sigurgöngu hans, veitingu Nóbels- verðlaunanna og breytingu mynd- brjótsins gamla í mynd, jafnvel helgimynd.“ Hvað kemur fram í þinni bók sem hefur ekki komið fram áður? „Það ætla ég nú að leyfa les- endum að sjá fyrstum! Ég lofa að- eins einu, og það er að ég hef lagt mig fram um að þeir geti sagt að þeir hafi fengið skemmtilega og fróðlega bók með miklum upplýs- ingum. Ég vil satt að segja að mín bók kosti lesandann andvökunótt! Það kemur auðvitað fram margt óvænt í mínum þremur bókum, til dæmis um tildrögin til klaustur- vistarinnar og um Bandaríkja- ferðina í fyrsta bindi, um Rúss- landsferðir og skáldsögur Lax- ness í öðru bindi og um veitingu Nóbelsverðlaunanna og ýmis at- vik í lífi Laxness í hinu þriðja. Ég á raunar öll þrjú bindin í drögum, en hef síðustu mánuði einbeitt mér að fyrsta bindinu.“ Leitað að Laxness Liggur mikil gagnasöfnun að baki þessu verki? „Ég hef verið vakinn og sofinn í þessu verki í mörg ár, enda litu bókaverðirnir á Landsbókasafninu stundum á mig undrandi í fyrra og hittifyrra, þegar ég fór heim með bókahlaða á kvöldi og skilaði þeim daginn eftir. Þá var ég að kanna skipulega hvar Laxness kæmi fyrir í slíkum ritum og aðrir, sem honum tengjast, og veiða sögur upp úr sagnasjó. Á hann er minnst í fjölda bóka, blaða og tímaritsgreina, og um hann hafa komið út margar bækur. Ég hef síðan rannsakað gögn í skjalasöfnum í mörgum löndum. Auðvitað var drjúgast að vinna í handritadeild Þjóðarbók- hlöðunnar með góðri aðstoð hinna frábæru safnvarða þar. Skjalasöfn Erlends í Unuhúsi, Kristins E. Andréssonar, Ragnars Jónssonar í Smára, Þórbergs Þórðarsonar og margra fleiri eru fýsileg til fróð- leiks ekki síður en bréf og gögn Halldórs sjálfs. Ég hef líka fengið mjög athygl- isverð gögn í Danmörku, Svíþjóð, Þýskalandi og Bandaríkjunum og er að leggja drög að því að fá gögn frá Rússlandi og víðar. Einkaaðilar hafa bent mér á ýmislegt, og vil ég raunar hvetja þá, sem luma á ein- hvers konar fróðleik um Laxness, að hafa samband við mig. Þá hefur í marga mánuði verið að vinna með mér í fullri vinnu harðduglegur sagnfræðingur, Snorri Bergsson cand. mag., sem aðstoðar mig við heimildasöfnun og úrvinnslu úr skjölum. Ég nýt enn fremur góðs af leiðbeiningum ýmissa gamalla fræðaþula eins og Eiríks Jónssonar kennara og fleiri. Það var líka ómetanlegt að fara á slóðir Laxness. Ég hygg, að eng- inn skilji Laxness nema hann hafi verið í klaustrinu í Clervaux, á Rauða torginu í Moskvu, á Sunset Boulevard í Los Angeles, Stóra Kóngsins götu í Kaupmannahöfn, Montgomery Street í San Francisco, Bannister Street í Winnipeg, Nýja Íslandi í Man- itoba, við Sigursúluna í Berlín, í kaffi á Hótel Adlon í Berlín, á göt- um Leipzig, Corso Umberto í Taormina og víðar, þar sem Lax- ness var og tók út þroska. Ég fór á alla þessa staði, eins og sjónvarps- áhorfendur eiga bráðlega eftir að kynnast. Ég var að leita að Lax- ness. Og eitthvað fann ég!“ Þarf ekki að skrifa dýrlinga- sögu Hver er kosturinn við að hafa ekki samþykki ættingja til verksins? „Halldór Kiljan Laxness er sameign íslensku þjóðarinnar, enda segir hann berum orðum í hinni fróðlegu samtalsbók við Ólaf Ragnarsson, sem kom út fyr- ir síðustu jól, að öll sín skjöl og gögn eigi heima á Þjóðarbókhlöð- unni. Hann og fyrri kona hans, Inga Laxness, lánuðu líka Peter Hallberg öll gögn og skjöl, sem völ var á, þegar Hallberg var fyr- ir mörgum árum að gera sína merku bókmenntafræðilegu rann- sókn á ævi og verkum Laxness. Ekkja Laxness seldi líka nýlega Gljúfrastein með öllu innbúi til ríkisins og afhenti skjöl hans við hátíðlega athöfn á Þjóðarbókhlöð- una. Þetta á því allt að vera til- tækt. Ég hef að vísu margt skjala, sem ég hef aflað mér, hér og er- lendis, en ég mun bráðlega af- henda þau öll í Þjóðarbókhlöðuna. Það á því ekki að koma að sök þótt sumir í fjölskyldu Laxness vilji ef til vill að aðrir skrifi um hann en ég. Ég held að vísu að einhver misskilningur kunni að vera þar á ferðinni. Ég er ekki að skrifa bók gegn Laxness, heldur um hann. Ég vona raunar að fjölskylda Lax- ness aðstoði mig við það sem Ari fróði brýndi fyrir okkur, að hafa það sem sannara reynist. Það er hins vegar ákveðinn kostur að þurfa ekki að skrifa neina dýrlingasögu eftir fjöl- skyldufyrirmælum, enda ætla ég ekki að gera það. Ég ætla blátt áfram að reyna að draga upp mynd af Laxness eins og hann var, en ekki eins og einhver hvíta- sunnusöfnuður í kringum hann kann að hafa ímyndað sér að hann væri. Ég treysti öðrum betur en mér til að skrifa fyrir hönd slíks safnaðar. Ég tek það fram, að orð- ið hvítasunnusöfnuður hef ég hér frá Þórbergi Þórðarsyni. Honum fannst einhver keimur af því í að- dáendahópi Halldórs.“ Hver er Laxness í þínum huga? „Snjall rithöfundur sem var sí- fellt að leita nýrra leiða í listsköp- un sinni og hafði feiknatök á mál- inu. Maður með heitar ástríður sem vildi ólmur bæta heiminn. Mikill tilfinningamaður sem kunni þó vel að leyna tilfinningum sínum á bak við grímu kaldhæðni. Ákafur fegurðardýrkandi sem var næmur fyrir og þoldi illa ljótleikann. Lífs- listamaður sem gekk alltaf vel klæddur, ók um á glæsilegum bíl- um, gisti á bestu hótelum, kunni að meta góð vín, en alltaf í hófi, og var kurteis og skemmtilegur í tali. Samræðusnillingur sem hafði lif- andi áhuga á öðru fólki, en sérstak- lega á orðum og máli.“ Þjóðrækinn heimsborgari Hverjir voru kostir hans og hverj- ir voru gallar hans? Kostir Laxness voru að hann var duglegur og einbeittur, frum- legur og snjall. Hann var vingjarn- legur í viðmóti, að minnsta kosti fyrri hluta ævinnar, og hafði góða kímnigáfu, þótt mörg skemmtileg- ustu og áreynsluminnstu tilsvör hans og skrif hafi eflaust verið undirbúin í þaula. Hann hafði mikla köllun til að skrifa og skapa, og ef til vill var helsti galli hans að hann var reiðubúinn til að fórna býsna miklu fyrir næði og skilyrði til að skrifa. Annars ætla ég ekki að dæma Laxness í minni ævisögu, heldur láta lesendum það eftir. Ég ætla að segja frá Laxness og sýna hann, en ekki að dæma hann. Það gerir hver um sig og fyrir sig. Ég get hins vegar sagt það, að mér fundust þeir Kristján Albertsson og Sigurður Nordal kunna einna best að meta Laxness, greina á milli kosta hans og galla í skrifum sínum um hann.“ Áttu samleið með Halldóri Laxness? „Margt í skoðunum Laxness á enn erindi til okkar, til dæmis brýning hans til Íslendinga um hreinlæti og reglusemi og gagn- rýni á óhóflega sauðfjárrækt. Annað er, eins og hann sagði sjálf- ur, orðið úrelt, sérstaklega í stjórnmálaskoðunum. En Laxness var módernisti, vildi nútímann á Íslandi, og þar er ég hjartanlega sammála honum. Ísland þarf að vera opið land. Þjóðin má ekki hörfa inn í skel. Galdurinn er að vera þjóðrækinn heimsborgari.“ Arfleifð Laxness og áhrif á sam- félagið – eru þau góð eða vond? „Ég held, að áhrif Laxness hafi verið mikil á bókmenntir og menntamenn, en fremur takmörk- uð á rás viðburða á Íslandi. Flest það sem hann barðist fyrir í stjórnmálum gekk ekki eftir. En það er ekki Laxness að kenna ef hann hefur skyggt á önnur skáld, heldur þeim sjálfum. Menn verða að vaxa eftir eigin lögmálum. En það hefur eflaust verið íslenskri sósíalistahreyfingu mikill styrkur að eiga að málsvörum tvo jafn snjalla rithöf- unda og Halldór Kiljan Laxness og Þórberg Þórðar- son. Sjálfur er ég enginn sósíalisti, eins og alþjóð veit, svo að mér er þetta ekkert sérstakt fagnað- arefni. En það breytir engu um hann sem rithöf- und. Ég hef nú orðað þetta svo, að Halldór sé betri sögumaður en leið- sögumaður.“ Eftirlætisbók þín eftir Laxness? „Salka Valka er hugljúfust, Sjálf- stætt fólk sterkust, Íslandsklukkan best skrifuð, Gerpla mesta vinnuafrekið og leynir á sér.“ Sú sem þú ert síst hrifinn af? „Það er of hvellur tónn í Atómstöðinni, stundum jafnvel skrækur. Og þótt Gerska æfintýrið sé meist- aralega samið á köflum, er það ekki góð bók. Ég held raunar að Halldór Kiljan Laxness hafi deilt þessum skoðunum með mér.“ Finnst þér óþægilegt að annar sé að skrifa söguna um leið og þú? „Alls ekki. Það situr nú síst á mér að vera á móti sam- keppni. Á sama tíma og ég mun leggja mig sjálfan allan fram óska ég öllum þeim sem vilja skrifa um Halldór Kiljan Lax- ness velfarnaðar og tek sérstaklega fram að ég er reiðubúinn til að aðstoða þá eftir föngum með því efni sem ég hef dregið saman og á í fórum mínum. En ef einhverjum tekst að drepa áhugann á verkum Laxness með þjóðinni þá er það þeim sem kikna í hnjáliðunum við að horfa á hann og taka til við að syngja hástöfum hósíanna, hósí- anna, hallelúja. Öll sú mærð sem var í kringum Laxness á 100 ára afmælinu varð því miður til þess að þjóðin fór að geispa. Ég ætla hins vegar að vekja áhuga hennar aftur á þessum mikla og marg- brotna snillingi. Og þjóðin hættir að geispa þegar hún les bækur mínar. Því held ég að ég geti lof- að.“ Áætlaður útgáfudagur bókarinnar? „Fyrsta bindið á að koma út um miðjan nóvember í ár. Það verður eitthvað um 500-600 blaðsíður, fullar af fróðleik og skemmtileg- um sögum. Annað bindið, Kiljan, kemur út haustið 2004 og þriðja bindið, Laxness, haustið 2005, en þá vill einmitt svo til að 50 ára verða liðin frá því að Laxness fékk Nóbelsverðlaunin.“ kolla@frettabladid.i 17SUNNUDAGUR 7. september 2003 skrifa ævisögu Halldórs Laxness. Víst er að skáldið mun ekki birtast mönnum eins í bókum þeirra tveggja. Fréttablaðsins um efni bóka þeirra. Þeir fengu sömu spurningarnar. Svörin eru hins vegar ákaflega ólík. HANNES HÓLMSTEINN GISSURARSON „...það hefur eflaust verið íslenskri sósí- alistahreyfingu mikill styrkur að eiga að málsvörum tvo jafn snjalla rithöfunda og Halldór Kiljan Laxness og Þórberg Þórðar- son. Sjálfur er ég enginn sósíalisti, eins og alþjóð veit, svo að mér er þetta ekkert sér- stakt fagnaðarefni. En það breytir engu um hann sem rithöfund. Ég hef nú orðað þetta svo, að Halldór sé betri sögumaður en leiðsögumaður.“ Skrifa ekki gegn Laxness Hannes Hólmsteinn Gissurarson skrifar ævisögu skáldsins í þremur bindum. Fjölskylda skáldsins hefur lýst því yfir að hún samþykki ekki skrif hans, en hann lætur það ekki á sig fá og segir Laxness vera sameign íslensku þjóðarinnar. HANNES UM LAXNESS „Kostir Laxness voru að hann var dug- legur og einbeittur, frumlegur og snjall. Hann var vingjarnlegur í viðmóti, að minnsta kosti fyrri hluta ævinnar, og hafði góða kímnigáfu, þótt mörg skemmtilegustu og áreynsluminnstu til- svör hans og skrif hafi eflaust verið und- irbúin í þaula. Hann hafði mikla köllun til að skrifa og skapa, og ef til vill var helsti galli hans að hann var reiðubúinn til að fórna býsna miklu fyrir næði og skilyrði til að skrifa. Annars ætla ég ekki að dæma Laxness í minni ævisögu, heldur láta lesendum það eftir.“ Ef einhverjum tekst að drepa áhugann á verkum Laxness með þjóð- inni þá er það þeim sem kikna í hnjáliðunum við að horfa á hann og taka til við að syngja hástöfum hósí- anna, hósíanna, hallelúja. Öll sú mærð sem var í kring- um Laxness á 100 ára af- mælinu varð því miður til þess að þjóðin fór að geispa. Ég ætla hins vegar að vekja áhuga hennar aftur á þess- um mikla og margbrotna snillingi. Og þjóðin hættir að geispa þegar hún les bækur mínar. Því held ég að ég geti lofað. ,,

x

Fréttablaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Fréttablaðið
https://timarit.is/publication/108

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.