Fréttablaðið - 07.02.2004, Blaðsíða 28

28 7. febrúar 2004 LAUGARDAGUR
BÓK VIKUNNAR
The Curious Incident of The Dog in The
Night-Time eftir Mark Haddon
Nýja Whitbread-verðlaunabókin
er merkileg og skemmtileg saga um
hin 15 ára gamla Christopher, sem
er með Asperger-heilkenni og sér
umhverfið á sérstakan hátt. Hann
ætlar sér að komast að því hver
drap hundinn í næsta húsi. Bók
sem hefur margt sér til ágætis, ekki
síst alveg sérstaka aðalpersónu.
Hún er líka fyndin og spennandi og
eins og flestar góðar bækur er hún
ekki alveg laus við að vera sorgleg.
Verðug verðlaunabók sem börn og
fullorðnir hljóta að hrífast af.
■ Bækur
Stalin - The Court of the Red Tsarer heitið á gríðarlega merki-
legri bók eftir Simon Sebag
Montefiore en þar er fjallað um líf
Jósefs Stalín og nánustu samstarfs-
manna hans. Höfundurinn Montef-
iore (sem hefur áður skrifað róm-
aða ævisögu Potemkins) er einung-
is 38 ára gamall en bók hans er
mikið afrek. Hann rannsakaði áður
óbirt skjöl, ræddi við afkomendur
fórnarlamba og komst yfir dag-
bækur fólks sem tengdist innsta
hring einræðisherrans. Það er ótal-
margt sem kemur fram í þessari
bók en hér er einungis staldrað við
samskipti Stalíns við skáldin.
„Ef maður vill kynnast fólkinu í
kringum sig á maður að komast að
því hvað það les,“ sagði Stalín eitt
sinn. Skáldskapur skipti Stalín
miklu máli. Hann kunni að meta
góðar bókmenntir og átti einnig
auðvelt með að skilja á milli þess
sem var vel og illa gert. Montefiore
segir að það séu engar ýkjur að
halda því fram að enginn þjóðar-
leiðtogi Rússlands, frá Katrínu
miklu til Pútíns, hafi verið jafn vel
lesinn í bókmenntum og Stalín.
Hann las allt að 500 blaðsíður á dag
og bókasafn hans taldi um 20.000
titla. Meðal höfunda í bókasafni
hans voru Wilde, Maupassant,
Steinbeck, Hemingway, Hugo,
Thackeray og Balzac. Mest dáðist
Stalín þó að verkum Zola. Á gamals
aldri sökkti hann sér ofan í verk
Goethe. Hann vitnaði iðulega í
Biblíuna, verk Chekovs og Góða
dátann Svejk og las gjarnan upp-
hátt fyrir vinahring sinn. Ein af
eftirlætisbókum hans var Síðasti
Móhikaninn og hann kom ungum
þýðanda bókarinnar á óvart með
því að heilsa honum með orð-
unum: „Stóri höfðingi heilsar
Bleiknefja“. Stalín hafði
mikla ánægju af háðsádeil-
um Mikaels Zoschenko,
jafnvel þótt þar væri gert
grín að sovéska skrifstofu-
bákninu. Hann átti til að
lesa greinar Zoschenkos
fyrir börn sín og hló stund-
um í lokin og sagði: „Hérna
mundi félagi Zoschenko
eftir leyniþjónustunni og
breytti endinum.“
Ekki rétt
orðanotkun
Stalín kunni að meta snilligáfu
en trú hans á kenningar kommún-
ismans yfirskyggði allt annað.
Listamenn voru teknir af lífi eða
sendir í Gúlagið yrði þeim á að mis-
bjóða Stalín. Maxim Gorky var
meðal náinna vina Stalíns en var
ekkert yfir sig hrifinn þegar Stalín
sagði honum að hann læsi yfir
greinar hans og gerði breytingar á
þeim fyrir birtingu. Verk Boris
Pasternak og Mikhails Bulgakov
voru annað hvort bönnuð eða vand-
lega ritskoðuð en Stalín virðist þó
hafa haft vissa samúð með skáld-
unum vegna þess að hann gerði sér
grein fyrir hæfileikum þeirra. Þeg-
ar leikrit Bulgakovs, Flótti, var
harðlega gagnrýnt fyrir vera „and-
sovéskt og hægrisinnað“ skrifaði
Stalín til leikhússtjórans: „Það
gengur ekki að kalla bókmenntir
hægrisinnaðar eða vinstrisinnaðar.
Þetta eru orð sem Flokkurinn not-
ar. Í bókmenntum skaltu nota orð
eins og „stéttir, and-sovéskt, bylt-
ingarkennt eða andbyltingar-
kennt...“ Stalín kom síðan með
uppástungu að breytingu á leikrit-
inu til að skerpa pólitíska rétthugs-
un þess.
„Sagan stendur með
skáldunum“
Þegar skáldið Mandelstam orti
níðkvæði um Stalín þar sem Stalín
var meðal annars kallaður
bændamorðingi brást einræðis-
herrann hinn versti við en gerði sér
grein fyrir að andstæðingurinn var
hæfileikamikill og gaf því fyrirs-
kipun um meðferð hans: „Varðveit-
ið en einangrið“. Mandelstam var
handtekinn og dæmdur í þriggja
ára útlegð. Hinn mannúðlegi Niko-
lai Bukharin var á þeim tíma einn
nánasti vinur Stalíns en varð seinna
eitt frægasta fórnarlamb hans.
Hann lét sig málið varða, skrifaði
Stalín og minnti á að Mandelstam
væri fyrsta flokks ljóðskáld og
bætti því við að ljóðskáldin hefðu
alltaf á réttu að standa. „Sagan
stendur með skáldunum,“ sagði
Bukharin. Bukharin tók einnig
fram að Boris Pasternak hefði
þungar áhyggjur af málinu. Stalín
hringdi í Pasternak og sagði honum
að verið væri að fara yfir málið og
allt yrði í lagi. „Ef ég væri skáld og
kollegi væri í vandræðum myndi ég
gera allt til að hjálpa honum,“ sagði
Stalín. Pasternak sagðist vilja eiga
fund með Stalín og ræða við hann.
„Um hvað?“ spurði Stalín. „Lífið og
dauðann,“ svaraði Pasternak. Stalín
lagði á. Örlög Mandelstams urðu
þau að láta lífið í Gúlaginu. Seinna
þegar stungið var upp á því að
Pasternak yrði handtekinn er sagt
að Stalín hafi sagt: „Látið þann
draumóramann í friði“.
„Haltu bara áfram að skrifa“
Stalín hafði dálæti á verkum
gyðingsins Ilya Ehrenburg. Skáld-
sögu hans Falli Parísar var hafnað,
áður en höfundur hafði lokið við
hana, vegna þess að þar var að
finna árás á Þjóðverja en Stalín
hafði lagt bann við því að gerð yrði
atlaga að Hitler. Stalín hafði sam-
band við Ehrenburg og sagðist
vera hrifinn af bókinni en spurði
jafnfram hvort tilgangurinn með
henni væri að fordæma fasismann.
Ehrenburg svaraði að það yrði
erfitt fyrir sig að ráðast á fas-
ismann því hann mætti ekki einu
sinni nota það orð í bókinni. „Haltu
bara áfram að skrifa,“ sagði Stalín,
„þú og ég reynum að koma þriðja
hluta bókarinnar í gegn“.
„Hann hefur án vafa mikla
hæfileika,“ skrifaði Stalín um rit-
höfund nokkurn sem kominn var á
svartan lista leyniþjónustunnar.
„Hann er mjög dyntóttur en það er
eitt einkenni hæfileikafólks. Leyf-
um honum að skrifa það sem hann
vill þegar hann vill.“ Víst er að ör-
lög fjölmargra sovéskra lista-
manna hefðu orðið á annan veg
hefði Stalín haft þessa reglu í
heiðri alla daga.
kolla@frettabladid.is
Fyrir utan smásagnahöfund-inn Katherine Mansfield,
sem lést árið 1923, telst Janet
Frame vera þekktasti höfundur
Nýja-Sjálands. Frame lést ný-
lega úr hvítblæði, 79 ára gömul.
Hún var tvisvar orðuð við
Nóbelsverðlaunin, nú síðast í
október þegar talið var að hún
ætti vísan stuðning nefndarinn-
ar, sem valdi síðan suður-afr-
íska rithöfundinn J.M. Coetzee.
Frame var um tvítugt þegar
hún fékk alvarlegt taugaáfall
og var í kjölfarið ranglega
greind með geðhvarfasýki. Hún
dvaldi í rúm átta ár á geð-
veikrahælum þar sem henni
voru gefin um 200 raflost í
lækningaskyni. Til stóð að setja
hana í heilauppskurð sem hefði
gert hana meinlausa en andlega
sljóa. Það varð henni til happs
að fyrsta smásagnasafn hennar
The Lagoon vann einu bók-
menntaverðlaunin sem veitt
voru þar í landi og hætt var við
aðgerðina. Þessari skelfilegri
reynslu lýsti Frame í þriggja
binda endurminningum sínum
sem komu út á árunum 1982-
1985 og hlutu gríðarmikið lof.
Jane Campion gerði kvikmynd
eftir þeim árið 1990, An Angel
at My Table. Sjálf hafði Frame
andstyggð á hugmyndinni um
að hún væri geðveik og að verk
hennar væru sköpun brjálaðs
snillings eins og sumir vildu
halda fram.
Frame var afar einræn og
gekk eitt sinn út af bókmennta-
hátíð þar sem
hún var heiðurs-
gestur vegna
þess að ræðu-
maður bað menn
að klappa fyrir
henni. Hún skrif-
aði skáldsögur
og smásögur og
orti ljóð en mest
áberandi um-
f j ö l l u n a r e f n i
hennar var geð-
veiki og dauði og
fólk sem stendur
utangarðs. ■
■ Bókatíðindi
Metsölulisti Bókabúða
Máls og menningar,
Eymundssonar og Pennans
ALLAR BÆKUR
1. Öxin og jörðin -
tilboðsverð. Ólafur
Gunnarsson
2. Lífshættir fugla - út-
sölubók. David Atten-
borough
3. Einhvers konar ég -
útsölubók. Þráinn
Bertelsson
4. Einkalíf plantna - útsölubók. David
Attenborough
5. Bókin um viskuna og kærleikann -
útsölubók. Dalai Lama
6. Sonja de Zorrilla - útsölubók.
Reynir Traustason
7. Listin að lifa, listin að deyja -
útsölubók. Óttar Guðmundsson
8. Kaldaljós - kilja. Vigdís Grímsdóttir
9. Maður að nafni Dave - útsölubók.
Dave Pelzer
10. Samræður við Guð - útsölubók.
Neale Donald Walsch
SKÁLDVERK
- INNBUNDNAR BÆKUR
1. Öxin og jörðin -
tilboðsverð. Ólafur
Gunnarsson
2. Í leit að glötuðum
tíma - útsölubók.
Marcel Proust
3. Blóðakur - útsölu-
bók. Ólafur Gunnarsson
4. Sannar sögur - út-
sölubók. Guðbergur Bergsson
5. Endurfundir - útsölubók. Mary
Higgins Clark
6. Vetrarferð - útsölubók. Ólafur Gunn-
arsson
7. Heimsins heimskasti pabbi
- útsölubók. Mikael Torfason
8. Samúel - útsölubók. Mikael Torfason
9. Himinninn hrynur - útsölubók.
Sidney Sheldon
10. Plateró og ég - útsölubók. Juan
Ramón Jiménez
SKÁLDVERK - KILJUR
1. Kaldaljós. Vigdís
Grímsdóttir
2. Brennu-Njáls saga
með skýringum. Mál og
menning
3. Mýrin. Arnaldur
Indriðason
4. Ár hérans. Arto Paasilinna
5. Óvinafagnaður. Einar Kárason
6. Dauðarósir. Arnaldur Indriðason
7. Synir duftsins. Arnaldur Indriðason
8. Flateyjargátan. Viktor Arnar Ingólfs-
son
9. Röddin. Arnaldur Indriðason
10. Sjálfstætt fólk. Halldór Laxnes
LISTINN ER GERÐUR ÚT FRÁ SÖLU DAGANA 28. 01. - 03.
02. 2004 Í BÓKABÚÐUM MÁLS OG MENNINGAR, EY-
MUNDSSONAR OG PENNANUM.
JANET FRAME
Hún var tvisvar orðuð
við Nóbelsverðlaunin.
Janet Frame látin
STALIN - THE COURT
OF THE RED TSAR
Bók Simons Sebag Montefiore hefur vakið
mikla athygli og hlotið lof gagnrýnenda.
JÓSEF STALÍN
Einræðisherrann grimmi hafði unun af bókmenntum, las allt að 500 blaðsíður á dag og
bókasafn hans taldi um 20.000 titla.
Hann átti til að lesa
greinar Zoschenkos
fyrir börn sín og hló stund-
um í lokin og sagði: „Hérna
mundi félagi Zoschenko eftir
leyniþjónustunni og breytti
endinum.“
,,
Einræðisherrann Stalín var ákaflega bókhneigður. Í nýlegri bók um Stalín má lesa ýmislegt
forvitnilegt um samskipti einræðisherrans og skáldanna í Sovétríkjunum.
Stalín og skáldin