Tíminn - 30.09.1973, Side 14

14
TÍMINN
Sunnudagur 30. september 1973
AF TÍMARITUM
— LÍFS OG LIÐNUM
Samfara vaxandi fyrirferð
dagblaða og slikra fjölmiðla á
seinni árum, hefur útgáfa
tfmarita átt slfellt örðugra
uppdráttar i landinu. Ófá eru
þau rit, sem til var stofnað af
ærnum stórhug, en siöan
lognuöust út af eftir skamma
ævi. Um sum má að visu segja
að frægð þeirra yrði meiri en
langlifi. Svo fór um Helgafell
sem Ragnar Jónsson hratt á
flot um öndverðan fimmta tug
aldarinnar. Fáein ár var það
gefið út af miklum myndar-
skap undir stjórn Magnúsar
Asgeirssonar og Tómasar
Guðmundssonar: um þær
mundir var það ugglaust
vandaðast islenzkra menn
ingarrita. Von bráða dró
mátt úr Helgafelli og
kunna ýmsar ástæður að hafa
valdið. Loks árið 1956 var
gripið til þess ráðs að endur-
reisa ritið undir nafninu Nýtt
Helgafell og lifði það svo um
þriggja ára skeið. Aldrei
öölaöist ritið á ný sina fornu
reisn og ferskleika þótt sitt-
hvað athyglisvert efni birtist
þar. Það bar feigð með sér
sem viösýnt menningarrit i
likingu viö forvera sinn: nú
var þvi mörkuö harðsnúin
hægri stefna á flokkslinu sjálf-
stæöismanna, enda voru dag-
ar vinstri stjórnarinnar i'yrri
taldir. Eigi að siður var fyrir
ýmissa hluta sakir eftirsjá að
Helgafelli þegar það hvarf
endanlega af sjónarsviðinu.
Birlingur kom út i hálfan
annan áratug, 1953-68, og var
skeleggur málsvari þeirrar
skáldakynslóðar,sem kennd er
til atómaldar. Einkum unnu
Birtingsmenn merkilegt starf
til að kynna erl. samtima-
bókmenntir. Ritið flutti einnig
ýmsar snarpar ádrepur um
dagskrármál menningarlifs-
ins, og verður ugglaust talið
eftirtektarvert heimildargagn
um bókmenntahræringar
sinnar tiðar. Siðan Birting leið
hafa yngri skáld ekki átt neitt
eiginlegt málgagn, enda er
fálm og stefnuleysi að heita
má hin rikjandi einkenni
yngstu höfundakynslóðar. Þvi
verður vart trúað að svo búið
standi langa hrið: þörfin er
brýn sem fyrr á riti i likingu
við Birting.
Um sömu mundir og ung
skáld hófu útgáfu Birtings
tóku borgaralegir rithöfundar
og stjórnmálamenn höndum
saman og stofnuðu Almenna
bókafélagið. Yfirlýstur til-
gangur þeirra var að vega upp
á móti áhrifum Máls og
menningar sem hægri mönn-
um hafði lengi verið þyrnir i
augum. Almenna bókafélagið
hóf strax útgáfu timarits,
Félagsbréfs,sem verða skyldi
málgagn borgaralegrar hug-
myndafræði til sóknar og
varnar gegn hinum róttæku
öflum. Félagsbréf kom út um
áratugsskeiö, en aldrei var
lögð nægileg rækt við það og
loks hvarf það af markaði
þegjandi og hljóðalaust.
Enfurðulegt má heita ef öflugt
útgáfufyrirtæki eins og Al-
menna bókafélagið, nú orðið
hiö stærsta i landinu, hefur
ekki bolmagn til aö halda úti
sæmilegu tlmariti. Það ber
borgaralegum rithöfundum og
menntamönnum miður gott
vitni.
Af þeim ritum, sem enn
koma út er ætlunin að fara hér
fáum orðum um fjögur, öll
löngu rótgróin, tvö ársrit og
tvö eiginleg timarit. Ekki er
ráörúm til aö gera neina út-
tekt á þessum óliku ritum, að-
eins verður drepið á nokkur
atriði.
Eina fræðilega bókmennta-
ritið I landinu er Skirnir.tima-
rit Hins islenzka bókmennta-
félags.sem kallast elzt rita á
Noröurlöndum (146. árg. kom
i fyrra). Árið 1968 tók ólafur
Jónsson við ritstjórn og jafn-
framt var ráðin sú breyting á
útgáfunni aö Skirnir skyldi
einkum helgaður islenzkri
bókmenntasögu. Um Skirni og
þessa nýskipan á útgáfu hans
hef ég áður rætt stuttlega.
(Sunnudagsblað Timans 14.3.
1971) og skal ekki endurtaka
það. Ýmsar þarflegar ritsmið-
ar hafa birzt I Skirni hin sið-
ustu ár: frá fyrra ári er helzt
að telja þrjár ritgerðir um
skáldskap Halldórs Laxness i
tilefni afmælisins. Stjórn rits-
ins er þó varla nógu ströng
og sést þaö gleggst af ritdóm
um um ný skáldrit, sem að
réttu lagi ætti að vera einn
meginþáttur Skirnis. Þessar
umsagnir eru æriö gloppóttar
og sumar tæpast frambærileg-
ar I riti sem þessu. Þannig var
I siðasta árgangi ritdómur um
Rimblöð Hannesar Pétursson-
ar, sem lýsti undraverðri
grunnhyggni og formþrælkun,
sem stappaöi raunar nærri
bókmenntalegu skynleysi. —
Hvað sem segja má um mis-
tök af þessu tagi, verður
Skirnir að teljast eina ritiö,
sem aö staðaldri fjallar um Is-
lenzkar bókmenntir að fornu
og nýju og þvi vert öllum
áhugamönnum um þau efni að
fylgjast með honum.
Andvarier einnig ársrit, sem
náð hefur háum aldri: nitug-
asti og sjöundi árgangur kom i
fyrra. Andvari kallast Timarit
Bókaútgáfu Menningarsjóðs
og Hins islenzka þjóðvina-
félags. Ritstjórar: Finnbogi
Guðmundsson og Helgi
Sæmundsson. — Andvari er
nokkuð einkennilegt samtim
ingsrit og þvi trúverð
ug spegilmynd forlagsins, sem
að þvi stendur. Arið 1959 var
reynt að breyta Andvara i
almennt timarit, sem út kæmi
þrisvar á ári. Sú ætlun fór
fljótlega út um þúfur og var
endanlega frá henni horfið
fyrir fimm árum og ritið
minnkað i sitt gamla horf.
Jafnframt var bætt viö nýjum
ritstjóra!
Meginþáttur Andvara hefur
jafnan verið ævisaga einhvers
forvigismanns i islenzku þjóð-
lifi. Af slikum ritgerðum hafa
verið gerðar margar bækur
undir nafninu Merkir tslend-
ingar. Frá seinni árum er
helzt að minnast i Andvara
tveggja allrækilegra ritgerða
um stjórnmálaforing ja:
Bjarni Benediktson ritaöi um
Ólaf Thors (1966) og Þórarinn
Þórarinsson um Jónas Jóns-
son frá Hriflu (1970). Ýmsan
fróðleik er að sækja f þessar
ritgerðir, þótt vitanlega sé
ekki fullrar hlutlægni að
vænta af höfundunum. Báðir
gera sér þó allt far um að sýna
hófsemi og sanngirni i
frásögnum sinum og mati. —
Af bókmenntalegu efni i And-
vara siðustu ár er helzt að
telja tvær yfirlitsgreinar
Sveins Skorra Höskuldssonar
um islenzkan prósaskáldskap
1968-’69 (árg. 1969 og ’70) Af
einhverjum ástæðum taldi rit
stjórnin ekki rétt að halda
þessum greinaflokki áfram,
og i siðasta árgangi kemur i
staöinn fremur léttvæg grein
Helga Sæmundssonar um
ljóðabækur áranna 1969-’71:
sú» er mestan part ljóða-
tilvitnanir að viðbættum
handahófskenndum einkunn-
um. Framlag hins ritstjórans i
siöasta árgangi er þýðing á
ferðasögu til Islands eftir
dótturson Stephans G.
Stephanssonar: „Kristinn og
kona hans buðu okkur út að
borða um kvöldið, og fórum
við i Naustið, er leggur
áherzlu á hvers konar islenzka
rétti. Naustið er innréttað eins
og skip, og matur og þjónusta
eru með ágætum. Ég fékk sfld,
þrenns konar sild i forrétt, sið-
an hangikjöt og þá skyr og
kaffi, allt afbragð”. Ekki
ónýtt að Menningarsjóður
skuli dreifa slikri fræöslu
meöal lesandi manna I
landinu!
Að lokum má geta greinar
Arnórs Sigurjónssonar um
Guðfinnu Jónsdóttur frá
Hömrum er birtist samhliða
útgáfu Kristjáns Karlssonar á
ljóðum skáldkonunnar sem
kom i fyrra á vegum Almenna
bókafélagsins. Grein Arnórs
er fróðleg á ýmsa lund, þótt
hún snúist raunar langt úr hófi
fram um höfundinn sjálfan.
Andvari er undir sömu sök
seldur og önnur útgáfustarf-
semi Menningarsjóðs (en um
hana er fjallað i siðasta ár-
gangi af framkvæmdastjóra
forlagsins, Gils Guðmunds-
syni). Ekki þarf um það, að
deila að taka þarf upp miklu
ákveðnari stefnu i útgáfu for-
lagsins, og um leið langtum
strangari ritstjórn Andvara.
Timarit Máls og inenningar
(ritststjórar: Jakob Bene-
diktsson og Sigfús Daðason)
hefur fullnað þrjátiu og þrjá
árganga. Rit þetta varð brátt,
undir stjórn Kristins E.
Andréssonar, áhrifarikt
menningarmálgagn til sóknar
og varnar sósialiskri hug-
myndafræði. En samhliða þvi
að tvistringur kom upp i liði
sósialista á árum kalda
striðsins dofnáði yfir ritinu.
Þráðurinn var að visu aldrei
látinn niður falla, en I seinni
tið hefur útgáfa ritsins verið
tiltakanlega óreglubundin.
Þjóðmálaumræðan er einnig
orðin næsta daufleg, og mest
hefur f seinni tið borið á þýdd-
um langlokum: kemur hér enn
i ljós framtaksleysi islenzkra
menntamanna að rita um
fræði sin fyrir almenning. Frá
siðustu árum er þó skylt að
geta einnar frumsaminnar rit-
gerðar I Timaritinu. Það er
rækileg greinargerð Vésteins
Lúövikssonar (1970), Georg
Lúkács og hningnun raun-
sæis, þar sem lýst er viðhorf-
um eins áhrifarikasta bók-
menntagagnrýnenda marx-
ista. Þvi miður telst til undan-
tekninga að islenzkir rithöf-
undar og fræðimenn vinni slik
verk.
1 siðasta árgangi Timarits
ins er helzt að telja bók-
menntalegra ritsmiða tuttugu
ára gamla grein Kristins E.
Andréssonar um Gerplu
Halldórs Laxness: hana er
gott að fá til viðbótar hinum
langa þætti um Laxness i bók-
menntasögu Kristins. En
rækilegastar ritgerðir Tima-
ritsins um islenzkan skáld-
skap eru samdar af erlendum
fræðimönmum. Pétur Hall-
berg ritar um bók Thors
Vilhjálmssonar, Fljótt fljótt,
sagði fuglinn, og Preben M.
Sörensen um Innansveitar-
kroniku Laxness. Við lestur
þessara fróðlegu greina vakn
ar enn sú spurning hvort is-
lenzkir bókmenntafræðingar
hyggist láta erlenda menn
eina um rannsóknir islenzkra
samtímabókmennta. Sann-
leikurinn er sá, að flest,sem
rækilegast hefur verið um þau
efni ritað, er samið af útlend-
ingum.
Til þess kunna að liggja eðli-
legar ástæður að dofnað hefur
yfir þjóðmálaumræöu Tima-
ritsins. Dagblöðin hafa I vax7
andi mæli tekið að sér þa
þrætubókarlist og aðrir fjöl-
miölarsýna þessum efnum nú
meiri áhuga. A hinn bóginn
ætti tlmarit að hafa ráðrúm til
aö taka þjóðfélagsmál til
umræðu i viðara sam-
hengi og ekki sizt með menni-
legri hætti en gjarnan tiðkast
i skrifum dagblaða. Eitt rit
hefur reyndar gert tilraun til
að hasla sér völl á þvi sviði.
Formi Samvinnunnar var
gerbreytt um mitt ár 1967
þegar Sigurður A. Magnússon
tók við ritstjórn. Þetta
sextuga málgagn Sambands
islenzkra samvinnufélaga
skyldi nú verða almennt þjóð-
málarit. A þvi sex ára skeiði
sem siðan er liðið hefur
Samvinnan tekið til meðferðar
með nokkrum hætti mörg og
stór viðfangsefni: skrá um
greinaflokka i ritinu þennan
tima er birt i siðasta hefti.
S^m kunnugt er hefur ritið
þann hátt á að helga hvert
hefti að verulegu leyti
ákveðnu umræðuefni og fær til
nokkra menn aö reifa það frá
ýmsum sjónarhornum.
Einkennilega oft hefur sú
umræða, sem Samvinnan
stofnar þannig til fjaraö út
jafnharðan, og bendir það til
þess aö ekki sé rétt að henni
staðið af hálfu ritsins. Að
likindum þarf að taka efnið
fastari tökum, afmarka það og
búa I hendur höfundum betur
en gert hefur verið. Hér
kemur fyrir ekki þótt sömu
efni séu tekin til meðferðar æ
ofan i æ: slik klifun verður
einatt þreytandi en varpar
engu nýju ljósi á málið.
Gleggsta dæmi þess er skrafið
um „stöðu kvenna i þjóð-
félaginu” sem Samvinnan
hefur þrásinnis sett af stað. Út
yfir tekur i þriðja hefti þessa
árgangs, þar sem nokkrir
menn (karlar og konur) eru
fengnir til að kveða upp raka-
litla áfellisdóma yfir bók
nokkurri sem þýzk kona
samdi i auglýsingaskyni og
flytur þá skoðun að raunar sé
það konan sem undiroki karl-
manninn. Flestir greina-
höfundar nota tækifærið til að
átelja ritið fyrir að taka svo
ómerkilega bók til umræðu, —
og ritst jórinn fellst á að það sé
réttmætt! Hvaða tilgangi á
slikur skripaleikur að þjóna?
Þvi miður setja gifuryrði og
marklausir sleggjudómar of
mikinn svip á málflutning
Samvinnunnar. Þeir sem slika
Iþrótt stunda eiga hæga leið
fram á vettvang ritsins, — og
ritstjórinn tekur jafnan sjálfur
I þann streng með forystu-
greinum sinum. í síðasta hefti
getur til að mynda að lita
klausu eins og þessa (i grein
um „fagurfræðilegt skran”,
höfundur Arni Larsson):
„Skáldin (hér mun átt við öll
islenzk samtimaskáld) virðast
ekki þurfa að hafa fyrir þvi að
skoða viðfangsefnin eigin
augum. Þau láta sér nægja að
horfa upp i nösina á afa sinum
og sáldra kringum sig rot-
varnarefnum ef nályktin er
oröin of sterk”. Er gaspur eins
og þetta samboðið alvarlegu
timariti?
Of linleg ritstjórn Samvinn-
unnar birtist þó gleggst á sið
um þeim sem lagðar eru undir
skáldskapartilburði ungra
ljóðasmiða. Dæmi um þá lág-
kúru,sem ritið greiðir þannig
veg fyrir almenningssjónir
yrðu seint talin: hver sem vill
getur sjálfur flett þvi upp. Það
má furðu gegna,að ritstjórinn,
sem er maður sérfróður um
bókmenntir, skuli engar lág-
markskröfur gera i þessum
efnum, að séö verði. Ef til vill
telur hann þaö greiðasemi við
ljóðasmiði þessa að birta
framleiðslu þeirra, en mér er
nær að halda að þvi sé öfugt
farið.
Þótt þannig megi sitthvaö
að Samvinnunni finna verður I
lengstu lög að vænta þess að
unnt reynist að halda ritinu
úti. En ekki spáir góðu að
áskrifendum skuli hafa
fækkað á liðnu ári, að sögn rit-
stjórans. Sú tilraun sem Sam-
vinnan hefur gert með viðtæka
þjóðfélagsumræðu á þrátt
fyrir allt skilið athygli og
stuðning. Ritstjórinn hefur nú
boðað greinaflokka um ýmsa
þætti islenzkrar menningar i
tilefni þjóðhátiðarársins. Von-
andi leiða þeir eitthvað for-
vitnilegt I ljós.
----0-----
Hér var ekki ætlunin að
draga neinar almennar álykt-
anir af lestri þeirra fjögurra
timarita sem talin hafa verið.
Útgáfa þeirra er vitanlega
sömu öröugleikum bundin og
önnur þess háttar starfsemi i
landinu, — verður að heyja
harða samkeppni við dægur-
miðla, útvarp, sjónvarp, dag-
blöð. En víst er að enginn
annar vettvangur getur komið
i stað vandaðs timarits. Það
hefur menningar- og fræðslu-
hlutverki að gegna sem ekki
verður rækt til fullnústu með
öðrum hætti.
Gunnar Stefánsson.
#