Tíminn - 04.10.1973, Síða 14

14
TtMINN
Fimmtudagur 4. október 1973
HÚN VAR ÁSTFANGIN
AF D.H. LAWRENCE
t desember 1923 í veizlu aö Cafe
Royal, bauö D.H. Lawrence hópi
af vinum, aöailega málurum og
rithöfundum, aö koma meö
honum tii Nýju Mexfkó og stofna
þar samfélag meö einföldum lifn-
aöarháttum.
Flestir veizlugestirnir sögöust
myndu koma með honum, en
þegar fram liðu stundir, var að-
eins ein ákveðin.Það var Dorothy
Brett. Hún sigldi með Lawrence
og Friedu eiginkonu hans af stað
5. marz 1924, og þau komu til
Nýju Mexíkó snemma í april.
Dorothy hefur búið þar siðan.
Ég fór nýlega gegnum Santa
Fe, sem er um 80 mílur frá heim-
ili Dorothy Brett. Ég hringdi til
hennar og spurði, hvort ég mætti
koma i heimsókn. Ég fann hana i
einnar hæðar húsi. 1 austri risa
Sangre de Cristo fjöllin, prýdd
nýföllnum snjó. Veðrið er bjart en
heldur kalt, en landið hérna
liggurum 7000fetyfir sjávarmál.
að konum. „Lytton Strachey var
ekki manngerð við mitt hæfi”,
sagöi Dorothy Brett. „Hann var
háðskur og dálitið grimmur.
Hvar var ég þegar hún framdi
sjálfsmorð? Ég hlýt að hafa verið
hér. Hversvegna hún gerði það?
Sumir segja að það hafi verið
vegna þess að allir voru með
hugann við striðið, en enginn við
listina”.
Umgekkst listafólk
Hópurinn, sem Dorothy um-
gekkst, hittist um helgar i
Garsington, þar sem Lady
Ottoline Morrell hafði opið hús
fyrir rithöfunda og málara. A
virkum dögum hittust þau hvert
heima hjá öðru i London. „Ég átti
hús i Hampstead, Pond Street”,
sagði Dorothy. „Ég hélt veizlur
minar á fimmtudögum. Þangað
komu þau öll Carrington, Mark,
Murry, Katherine, Kot og
Lawrence”. Mark var málarinn
Lawrence veiddum i Hondo. Það
er hægt að veiða fisk frá Hondo til
Rio Grande. Ég er dálitið hrædd
við Rio Grande. Þar er mjög
bratt. Lawrence öskraði alltaf
upp, að hann væri að missa jafn-
vægið, svo ég varð að veiða meö
annarri hendi og halda Lawrence
með hinni”.
„Ég var mjög hrifin af fisk-
veiðum. Ef Lawrence vildi ekki
koma með mér fór ég ein, og var
allan daginn. Þegar ég nálgaðist
búgarðinn gaf ég merki um að
setja ætti upp steikarpönnuna.
Það var sannarlega stórkostlegur
kvöldmatur”.
Dorothy Brett var einnig mikil
hestamanneskja. „Maður varð að
kunna að sitja hest til að komast
leiðar sinnar. Vegirnir voru allir
ein forarleðja á þéssum tima. Við
Lawrence riðum til Arroyo Secco
til að ná I matarbirgðir og hann
var mjög hreykin af að við
brutum aldrei egg á hestunum
honum”. Var hún hrifin af honum
á likamlegan hátt?.
„Nei ekki á þann hátt”. Það var
meira en aðdáun. Ég held að allir
hafi hrifizt af honum, sem
kynntust honum vel, jafnt karlar
sem konur. Hann var mikilmenni.
Hann var mjög skarpskyggn á
konur. Hann neyddi aldrei návist
sinni upp á þær. Af manni, sem
skrifaði á þann hátt, sem hann
gerði, var hann sérstaklega hóg-
vær. Hann var ekki uppá-
þrengjandi”. Ég spurði, hvort
hann hefði ekki þrengt sér upp á
milli Friedu og fyrrverandi eigin-
manns hennar. Frieda var fædd
von Richthofen og giftist enskum
prófessor og eignaðist með
honum þrjú börn. Hún hljópst á
brott með Lawrence, eftir að
hann skrifaði henni eftir fyrsta
fundinn þeirra: „Þú ert dásam-
legasta konan i öllu Englandi”.
Dorothy Brett sagði: „Ég veit
litið um þetta timabil. Þegar
enn, er hún var stödd á Italiu.
Siðan sneri hún aftur til Nýju
Mexikó og hóf það starf, sem hún
vinnur enn við, að mála. Eftir
dauða Lawrence i Suður-Frakk-
landi 1930 kom Frieda til Nýju
Mexikó, og um tima bjuggu þær
Dorothy saman á búgarðinum.
„Einhver varð að búa með
Friedu, verzla fyrir hana og fara
það sem þurfti á hesti. Frieda bjó
til góðan mat, en hún gat ekki náð
hestum. Frieda var mjög nöldur-
Söm og gat verið óþolandi við
mig”.
Vítahringur þriggja
kvenna
Ég spurði hana, hvort henni
heföi verið illa við Friedu. „Við
vorum góðar vinkonur eftir að
Lawrence dó”, sagði hún. „Þegar
hann var á lifi, var þetta vita-
hringur þriggja kvenna. Það varu
ég, Mabel og Frieda — og svo
Lawrence. En þegar hann dó, var
vandamálið úr sögunni”. Frieda
dó árið 1956 og Mabel árið 1962
„Ég sakna Friedu ennþá svolitið,
og Mabel lika”, sagði Dorothy.
Hús Dorothy Brett er 10 milur
frá búgarði Lawrence. „Frieda
gaf mér landskika og ég byggði
hús með nokkrum Indiánum.
Indiánarnir eru duglegir við að
byggja hús og eru indælis fólk. Ég
hef hér allt sem ég þarf, vinnu-
stofuna mina, baðherbergi og
svefnherbergi”. Allt fram á
seinasta ár ók hún sjálf bil, og er
dálitið ergileg yfir að hún skuli
nú þurfa að biðja aðra um að
verzla fyrir sig. Það var orðið
dimmt. Dorothy sagði mér hvar
„Þér er kalt á höndunum”,
sagði Dorothy Brett og leiddi mig
gegnum stóran sal, sem i voru
nokkur ófullgerð málverk. Hún
leiddi mig inn I vistlega stofu, en
á veggjum hennar voru tvær
litlar myndir. önnur var af
Lawrence sem ungum manni, hin
af honum miðaldra.
„Nú skalt þú setjast hér. Þú
kemst að raun um að þessi stóll er
reglulega þægilegur. Er þér nógu
hlýtt?”. Hún bætti i eldstóna og
sagði: „Ég verð að fá mið-
stöövarhitun”. Hún áminnti
hundinn sinn hógværlega, er hann
gerði fullmikinn hávaða, og
spuröi siðan. „Hvað langar þig til
að vita?”.
Heyrnardauf í 64 ár.
Dorothy Brett er 89 ára og and-
litið er rúnum rist, en þó ákveöið.
Ennþá mótar fyrir fallegu ungu
konunni, sem Aldous Huxley
skrifaði til: „Ef ég væri firna
rikur munaðarseggur, myndi ég
klæða hjákonur minar frá toppi
til táar I ikornafeldi...”
Hún var méð varalit, I rósóttri
mussu, bláum buxum og meö
hring á hverjum fingri. Hún hafði
heyrnartæki i vinstra eyra. Mér
varö að orði að það væri óvenju-
legt að hitta heyrnarlausa mann-
eskju, sem talaði svo skýrt. „Ég
missti heyrnina, þegar ég var 25
ára”, sagði Dorothy. „Stundum
heyri ég samt ágætlega. Ég var
vön að geta lesiö orðin af vörum
flestra, en Lawrence hafði þann
siö aö bita i yfirskeggið, og það
fór fyrir munninn. Skilurðu hvað
ég á við? Kannski stafaði
heyrnarleysi mitt af sálfræðilegri
mótspyrnu gegn fólki. Ég var
mjög þvinguð fyrr á árum”.
Faðir hennar var Viscount
Esher, sem hafði mörgum
skyldum að gegna við hirðina.
Fyrstu minningar Dorothy voru
danstimar með barnabörnum
Viktoriu drottningar. Yngri
systir hennar, Sylvia, giftist Sir
Charles Brooke, siðasta hvita
prinsinum af Sarawak. Bróðir
hennar Maurice kvæntist leikkon-
unni Zenu Dare árið 1911. „Já við
vorum ákaflega þvinguð. Ég
teiknaði allt frá þvi að ég var
fimm ára, en foreldrar minir tóku
það ekki alvarlega. En um tvitugt
fór ég burtu til að læra hjá Slade?
Bezta vinkonan framdi
sjálfsmorð
Hjá Slade og siðar var Dorothy
I miklum kunningsskap við Doru
Carrington. Hvorugri likaði fyrra
nafn hinnar, svo þær kölluðu hvor
aðra einfaldlega Brett og
Carrington. Carrington bjó i 17 ár
með Lytton Strachey aðalmann-
inum i „Bloomsbury hópnum”,
og hún skaut sig þegar hann dó.
Strachey var kynvilltur, og
Carrington geðjaðist yfirleitt ekki
okkar. Hann átti svartan hest
kallaðan Aaron, en hann var ekki
sérlega ganggóður, ef þú skilur
hvað ég á við. Hann var hrifnari
af hestinum minum, Prinsi”.
Varð að hvisla
Lawrence veiddi fisk, var á
hestbaki eða vann á búgarðinum
á kvöldin.
„Á morgnana skrifaði hann
undir tré. Þegar maturinn var
tilbúinn, átti ég að sækja hann.
Fyrsta skiptið stökk hann upp I
loftiö þegar ég talaði til hans,
hann var svo niðursokkinn i
skriftirnar, og hann sagði að
þannig mætti ég ekki fara að
aftur. Ég varð þvi að hvisla”. Ég
baö Dorothy um að lýsa
Lawrence eins og hún myndi
hann frá þessum árum. „Það er
svo erfitt að búa til mynd af
manneskju”, sagði hún. „Hann
var alltaf I skóm með þunnum
sólum, vildi finna jörðina. Á bú-
garðinum var hann oft berfættur,
og var i stuttbuxum og skyrtu.
Hann hafði fallegan yfirsvip, en
klunnalegt nef, og fingur hans
voru stuttir og sverir. Þegar hann
var I útreiðartúr horfði hann
alltaf á blómin, litlu villtu
blómin."
Platónisk ást.
Ég spurði hana hvort hún hefði
verið ástfangin af Lawrence. ,.A
vissan hátt var ég ástfangin af
hann hitti Friedu var hann aðeins
skólastrákur. Ég held ekki að
hann hafi þrengt sér upp á hana.
Kannski að hún hafi þrengt sér
upp á hann. Auðvitað átti Frieda
mjög þurrpumpulegan enskan
eiginmann. Og hún var eitthvað.
Stór, myndarleg, þýzk kona. Hún
var ráðrik kona og stjórnaði
öllum. Sá eini sem hún gat ekki
stjórnað var Lawrence. Þau
rifust stundum heiftarlega. Þau
áttu engin börn. Þáu ákváðu það
sjálf. Þegar hann giftist Friedu,
sagði hann að hún yrði að velja
milli hans og barna. En hann var
alltaf góður við litil börn, þegar
hann hitti þau”. Lawrence,
Frieda og Dorothy Brett yfirgáfu
búgarðinn I október 1924 og fóru
til suðurhluta Mexikó.
Ein á búgarðinum
Dorothy sneri ein aftur i
febrúar, eftir ósætti við Friedu.
Læknir sagði Lawrence, að hann
hefði berkla og i april sneri
Lawrence aftur til Nýju-Mexikó i
von um að þurrt loftslagið þar
gæti læknað hann. „Þegar hann
kom aftur” sagði Dorothy, „var
hann náfölur og veikindalegur.
En innan mánaðar var hann
skárri. Ég er viss um, að ef hann
hefði verið kyrr, þá væri hann
ennþá á lifi. En eins og margir
listamenn vildi hann flakka um.
Það var slæmt”. Lawrence og
Frieda fóru aftur til Evrópu 1925.
Dorothy Brett sá hann einu sinni
kveikjarinn var, og meðan ég
fálmaði eftir honum, rak ég mig i
bitann milli vinnustofunnar og
setustofunnar. „Ég verð að láta
hækka þetta”, sagði hún.
,,Hér eru allir vinir
minir”.
Ég spurði hana hvers vegna
hún hefði ekki snúið aftur til Eng-
lands. „Ég fór þangað fyrir átta
árum, og það rigndi allan timann,
sem ég dvaldi þar. En það er ekki
hægt að snúa aftur. Fólkið þitt er
farið. Þú ert öllum gleymdur. Það
er allt I lagi að koma i heimsókn
en ekki að dvelja langdvölum.
Hér eru allir vinir minir, og hér á
ég heima”.
Hún býr ein, en John
Manchester, sem hefur umboð
fyrir málverkin hennar, býr I
húsi nálægt. „Ég hef sima, og það
er stórfint. Ef ég sé einhvern
gægjast inn um gluggann, hringi
ég i lögregluna, og hún er komin
á svipstundu. Stundum er það
drukkinn Indiáni, en Indiánar
gera engum neitt”.
,,Á sumrin koma hipparnir
hingað og sitja i skugganum
undir húsveggnum minum. Þeir
eru ágætir, og ég hef átt
skemmtilegar samræður við þá”.
Þegar ég reis á fætur, rak ég
mig aftur i bjálkann. „Einn góðan
veðurdag verð ég að fá einhvern
til að gera við þetta”, sagði
Dorothy Brett.
Þýtt og endursagt gbk
Dorothy Brett i vinnustofu sinni.
Mark Gertler. Murry var gagn-
rýnandinn John Middleton
Murry, sem siðar kvæntist smá-
sagnahöfundinum Katherine
Mansfield, Kot var þýðandin
Samuel Koteliansky, rússneskur
Gyöingur.
Gertler, Kot og Murry voru
meöal gesta i Cafe Royal
veizlunni, þegar Lawrence bauð
þeim með sér til Nýju Mexikó.
Lawrence hafði verið I Nýju
Mexikó árið áður i boði Mabel
Dodge Luhan, sem var rik
amerisk kona, mjög hlynnt lista-
mönnum. Hún var fjórgift,
seinast Indiána. Hún gaf Friedu
Lawrence búgarð, og að launum
gaf Lawrence henni handrit af
einni af skáldsögum sinum.
Nýtt samfélag
Samfélagið i Nýju Mexikó átti
að „skapa nýtt lif meðal okkar”,
eins og Lawrence sagði vinum
sinum. Samkomulagið, sem
Dorothy gerði við Friedu og
Lawrence var i þvi fólgið, að hún
átti að búa með þeim á búgarð-
inum i sex mánaða reynslutima.
Hún átti að hjálpa við almenn
störf og vélrita fyrir Lawrence.
Búgarðurinn var afskekktur og
frumstæður.
„En ég var alin upp I sveit.
Faðir minn átti yndislegan stað i
Skotlandi, i Callander. Þar lærði
ég að veiða fisk. Ég er ennþá góð
við það, ef ég hef nóga krafta. En
það er dálítið þreytandi. Við