Tíminn - 23.03.1975, Qupperneq 37

Sunnudagur 23. marz 1975.
TÍMINN
37
in í kjaramálum bænda
Árið 1934 liafði heimskreppan
mikla staðið I 4 ár og þjarmað
mjög að islenzku þjóðinni ekki
sízt bændastéttinni. Stofnaður
hafði verið sérstakur sjóður —
Kreppulánasjóður til að leysa
mestu vandræði bænda, en
margir þeirra urðu næstum
gjaldþrota. Siðar var stofnaður
annar slikur sjóður til að að-
stoða útvegsmenn. Ný rikis-
stjórn tók við völdum á árinu
1934 eftir Alþingiskosningar,
sem þá voru háðar og hófst hún
strax handa um öflugt viðnám
og endurreisnarstarf i efna-
hags- og atvinnulífi þjóðar-
innar. Þeirri stjórn veitti Her-
mann Jónasson forystu, þá
nýkjörinn þingmaður i fyrsta
sinn, 37 ára gamall og hafði
unnið mikinn kosningasigur.
MeðHermanni i stjórninni voru
þeir Eysteinn Jónsson 27 ára
búinn að sitja á einu þingi og
Haraldur Guðmundsson,
rúmlega fertugur, og þá búinn
að sitja á þingi i 6 ár. Þessir þrir
ungu menn fengu erfiðara verk-
efni til úrlausnar, en nokkur
önnur rikisstjórn hér á landi
hefur þurft að glíma við.
Kreppan hafði eins og áður er
sagt, geisað i 4 ár og atvinnu-
vegirnir — sem þá voru ekki
aðrir að heitið gæti, en land-
búnaður og sjávarútvegur —
voru aðframkomnir fjárhags-
lega. Við þetta bættist halli á
rikisbúskapnum og atvinnuleysi
fór vaxandi. t nóvember 1934
var t.d. tala atvinnuleysingja i
Reykjavik 719 en Ibúafjöldi
borgarinnar var þá um 30
þúsund manna. Samsvarar at-
vinnuleysingjatalan þvi, að
rúmlega 2000 manns hefðu verið
atvinnulausir i Reykjavik i
nóvember s.I.
Sjávarafli, sem hafði yfirleitt
verið mikill á fyrstu árum
kreppunnar fór nú minnkandi,
en um leið gerðist það, að
gamlir og góðir fiskmarkaðir
nærri lokuðust. Aflamagnið á
árunum 1925-1934 var að meðal-
tali á ári nokkuð yfir 59 þúsund
smálestir, en á árunum 1935-
1938 var meðaltalið aðeins 36
þús. smálestir. Útflutnings-
verðmæti saltfisks árin 1925-
1934 var að meðaltali 36,6 millj.
króna á ári, en á næstu fjórum
árum aðeins 17.0 millj. króna á
ári. A þessum árum var salt-
fiskur um það bil 3/5 hlutar alls
útflutnings Islendinga. Spánar-
markaðurinn hafði tekið við um
30 þús. smálestum á ári, en 1935
tók þessi gamli trausti
markaður ekki við nema 14 þús.
smálestum. Þessi ofanrituðu
dæmi eru tekin til að sýna við
hvaða vanda var að etja þegar
ný rikisst jórn settist að völdum
1934 og að efnahagsvandi er
ekki nýtt fyrirbæri á íslandi.
Slikan vanda má hvorki van-
meta né ofmeta. Gegnir i þvi
efni svipuðu máli'og i styrjöld,
en það er að meta vigstöðuna
rétt og berjast með sem mest-
um einhug og skipuleggja lið sitt
vel bæði til sóknar og varnar, og
baráttunni þarf einnig að haga
þannig, að sem flestir, þegnar
landsins verði hliðhollir og vel-
viljaðir.
Áður en stjórnin var mynduð
1934 gerðu flokkarnir, sem að
henni stóðu, með sér málefna-
samning. Hafði málefna-
samningur ekki áður verið
gerður hér milli stjórnarflokka.
Samningur þessi var itarlegur
og tók til margra málaflokka.
Meðal þessara mála var t.d. að
setja sérstaka yfirstjórn út-
flutnings- og innflutningsmála,
að endurbæta framfærslulög-
gjöfina og setja lög um
alþýðutryggingar, að skipu-
leggja sölu landbúnaðarafurða,
er tryggði bændum viðunanlegt
verð, og það einnig, sem
kannski vekur nokkra undrun
ýmissa manna nú, að lengja
lánstima og lækka vexti á
veðlánum landbúnaðarsins Með
öðrum orðum, að um leið og
stjórnin barðist gegn efnahags-
legu hruni, þá hóf hún einnig
sókn til bættra lffskjara fyrir
hina fátækustu i landinu. Þess
vegna má timabilið frá 1934-
1938 i stjórnmálasögu landsins
aldrei gleymast, heldur á
þangað að sækja á erfiðum tim-
um margar góðar fyrirmyndir.
Landbúnaðurinn og
Málefnasamningurinn
1934
Hér á eftir verður með fáein-
um orðum rætt um þá miklu
þýðingu, sem það hefur enn i
dag fyrir landbúnaðinn, það
sem um hann stóð i málefna-
samningi stjórnarflokkanna
1934 og hversu vel og drengilega
sá samningur var efndur þrátt
fyrir mikla erfiðleika, og sterka
stjórnarandstöðu.
Mjólkurlögin voru sett sem
bráðabirgðalög. Með þeim var
komið skipulagi á sölu mjólkur
og mjólkurvara. Tilgangurinn
með mjólkurlögunum var fyrst
og fremst sá, að draga úr rnilli-
liðakostnaði og koma á hag-
kvæmu söluskipulagi og láta
siðan það fé er þannig sparaðist
koma bæði framleiðendum og
neytendum til hagnaðar.
Verðjöfnun var komið á svo
bændur nytu sem jafnast
markaðanna fyrir afurðirnar og
verðið gæti verið svipað hvar
sem framleiðendur byggju.
Þessi lög voru þá áreiðanlega
ein hin mesta umbótalöggjöf er
sett hafði verið og reyndist ekki
siður gagnleg fyrir neytendur
en framleiðendur, enda til þess
ætluð. Mjólkurlögin og siðar af-
urðasölulögin hefðu þó ekki eins
fljótt og auðveldlega náð
tilgangi sinum og þau gerðu, ef
islenzkir bændur hefðu ekki þá
yfirleitt verið jafn traustlega
tengdir samvinnufélögum og
þeir voru. Samvinnuhreyfingin
gerði mögulegt að framkvæma
lögin og færa bændastéttinni
hagnaðinn af hinu nýja
skipulagi á afurðasölunni.
Með afurðasölulögunum
hvarf h.u.b. sá leiðinlegi þátt
ur I starfi bænda, að þeir gengju
á milli kaupmanna og neytenda
i þorpum og bæjum og byðu
búvörur sinar til sölu. Slikur
viðskiptamáti var bæði skaðleg-
ur og niðurlægjandi fyrir bænd-
ur. En fyrstá þetta er minnzt þá
verður varla hjá þvi komizt, að
geta um eina framleiðslugrein,
sem enn i dag er talsvert háð
þess háttar verzlun. Þetta er
eggjaframleiðslan. Ýmsir
eggjaframleiðendur ganga enn
á milli húsa eða hlaupa um
ganga og stiga I fjölbýlishúsum,
drepa þar á dyr ibúða og bjóða
þessa dýrmætu og viðkvæmu
framleiðsluvöru til sölu. Er
ömurlegt að sjá slika viðskipta-
hætti enn við lýði. Reynt hefur
verið oftar en einu sinni að
skipuleggja sölu og dreifingu
eggja á grundvelli fram-
leiðsluráðslaganna, en jafnan
hafa þær tilraunir strandað á
einhvers konar keppnishug
nokkurra framleiðenda, sem að
þvi er virðist hafa þótzt eiga eða
viljað einir eiga markaðinn
næst sér, og af hræðslu við að
missa af honum, hafa þeir með
ýmsum ráðum komið i veg fyrir
hinar sjálfsögðu umbætur á
þessu sviði, varðandi
sölumeðferð eggjaframleiðslu.
Mér dettur alltaf i hug i sam-
bandi við þetta mál torgsala á
vörum bænda, sem enn
viðgengst i sumum löndum, og
ég hefi sjálfur séð. Fyrir fáum
árum gisti ég á hóteli, sem stóð
við eitt slikt markaðstorg i er-
lendri borg. Klukkan 6 á
morgnana voru bændur úr
nágrenni borgarinnar komnir á
torgið tilbúnir að selja vöru
sina, þegar borgarbúar komu á
fætur. Bændurnir eða konur
þeirra komu til þessa starfs
ýmist akandi á bifreiðum eða i
hestvögnum, sumir jafnvel
riðandi á ösnum með vörur
sinar hangandi utan á þessum
færleikum. Þarna ægði öllu
saman: Lifandi eða dauðum
hænsnum, eggjum, grisum,
kartöflum og margs konar
jarðávöxtum og ótal fleira.
Þegar viðskiptin svo hófust þá
mátti sjá hina marglofuðu
frjálsu samkeppni i allri sinni
dýrð. Þarna hljóp hver fram
fyrir annan að bjóða sina vöru
siðan var prúttað, rifizt og
skammazt, og að siðustu varð
svo að reiða heim aftur það sem
af gekk og ekki seldist i það
sinn. Eggjaverzlunin hér á landi
er ekki ósvipuð sliku prangi og
jafn óheppilegt verzlunarform
bæði fyrir seljendur og
kaupendur. Á sumrin er hér oft
ónógur markaður þegar fram-
leiðslan verður þá mest og þá
selja menn þessa vöru langt
undir framleiðsluverði, en fram
eftir vetri, er sjaldnast hægt að
fullnægja eftirspurn. Eggja-
framleiðsla er dýr og varan
vandmeðfarin, en enginn virðist
hafa neitt eftirlit með gæðum
vörunnar. Er eina bótin, að is-
lenzkir eggjaframleiðendur
munu yfirleitt vera strangir við
sjálfa sig um að hafa einungis á
boðstólum góða vöru, en það
réttlætir þó ekki þá viðskipta-
hætti, sem um er að ræða. Þarf
sem fyrst að gera að þvi gang-
skör að breyta til á þessu sviði,
þannig að egg hli'ti sömu sölu- og
dreifingarmeðferð eins og
mjólkur- og kjötvörur. Myndi
það hagkvæmast fyrir alla
aðila.
Afurðasölulögin
hin merkustu
Afurðasölulögin sem eru að
verulegu leyti grundvöllur
laganna um framleiðsluráð
landbúnaðrins eru einhver
merkasta löggjöf, sem hér hefur
verið sett, og þó á fram-
leiðsluráðslögunum hafi verið
og séu enn nokkrir ágallar frá
sjónarmiði bænda, þá eru kostir
þessara laga svo miklir bæði
fyrir bændastéttina og þjóðina
alla, að þau ber að hafa áfram.
Bændur eru að visu ekki
ánægðir yfir þvi, að verða einir
allra stétta að una gerðardómi
um kjör sin, ef ekki næst um þau
samkomulag milli viðsemj-
enda. Löngum hefur þó sá verið
háttur yiturra manna, að vilja
heldur leggja mál sin i gerð til
úrskurðar og hlita þvi sem góðir
menn gera um málin, heldur en
eiga i langvinnum og illvigum
deildum, sem reynsla er fyrir að
allir tapa venjulega á. Ég hygg
að Islendingar hafi orðið þjóða
fyrstir til að finna gerðardóms-
formið til úrskurðar i deilumál-
um. Eru mörg dæmi frá söguöld
um mál, sem þannig voru leyst.
Frægastur allra gerðardóma
hér á landi er úrskurður Þor-
geirs Ljósvetningagoða þegar
kristnir og heiðnir menn deildu.
Þegar kjör bænda eru ákveðin
hvort sem það er gert með
samningum eða gerðardómi, þá
hafa áður öll gögn um rekstur
búanna verið lögð fram þau er
þykja máli skipta. Hér á landi
eins og viðast annars staðar eru
deilur tiðar um kaup og kjör og
nánast orðin visindagrein, að
fást við þau mál. Allar kjara-
deilur, sem enda með verkbönn-
um eða verkföllum eru mikill
skaði fyrir þjóðarbúið og þar
með fyrir alla þegna íandsins
hvar i stétt sem þeir standa.
Friðsamleg lausn slikra mála er
þvi þjóðarnauðsyn ekki sizt
þegar þjóðin á við fjárhags-
þrengingar að búa. Fyrirmynd
um það hvernig hægt væri að
leysa slik mál má sennilega
finna i lögunum um fram-
leiðsluráð landbúnarðins og i
þeirri löngu reynslu, sem af
þeirri löggjöf er fyrir hendi.
Bændur hafa auðvitað ekki
alltaf verið ánægðir með þá
niðurstöðu, sem þeir hafa orðið
að hlýta, en samt hefur þeim
tekizt að halda atvinnuvegi sin-
um i þvi horfi, að hann hefur
getað tileinkað sér flestar eða
allar tækninýjungar á sinu
sviði.
Kjaramálin eru viðkvæm og
vissulega vandmeðfarin, og eft-
ir þvi sem starfsgreinar verða
fleiri þá er vandinn meiri.
Bændum hefurtekizt þrátt fyrir
að starfsgrein þeirra er flókin
nú orðið, að gera kjaramál sin
tiltölulega einföld. Þá aðferð
þarf að hafa i huga fyrir aðra
starfshópa i landinu og ekki
ættu þeir, sem vilja láta bænda-
stéttina hlita gerðardómi, að
vera á móti sliku þrautaráði
fyrir aðrar stéttir, þegar til úr-
slita dregur og ekki nást
samningar. Ófriður, fram-
leiðslustöðvun og vinnutap
gegnir öllum verst, og er af þvi
margföld reynsla bæði hér á
landi og annars staðar.
Bændur i
fararbroddi
Bændastéttin á Islandi hefur
verið I fararbroddi fyrir öðrum
stéttum um að leysa málefni sfn
með félagslegum hætti.
Búnaðárfélagsskapurinn og
samvinnufélögin ásamt Stéttar-
sambandinu hafa verið hennar
vigi i sókn og vörn, og
Framsóknarflokkurinn á
Alþingi staðið vörð um land-
búnaðinn og komið þar fram
fyrir hann þeim málum, sem
farsælust hafa reynst, eins og
afurðasölulögunum, sem eru nú
að meginstofni búin að standa i
40 ár. Sú lagasetning kostaði
mikla og harða baráttu á
Alþingi 93 ræður voru haldnar
þar um mjólkurlögin margar
mjög langar. Hermann Jónas-
son forsætis- og landbúnaðar-
raðherra hélt 20 ræður bæði til
að skýra málið og svara and
stæðingum þess. Um helmingur
þingmanna talaði i þessu máli,
sem var fyrir Alþingi i 64 daga.
Umræðurnar i neðri deild ná
yfir 84 dálka i þingtiðindum.
Þjóðin þyrfti að þekkja vel
sögu þeirrar þróunar, sem orðið
hefur i kjaramálum bænda og
þau áhrif, sem sú þróun hefur
haft fyrir þjóðlifið i heild. Ég
hygg, að ef vel væri skoðað , þá
kæmi I ljós, að mikið gætu aðrar
stéttir lært af þvi hvernig bænd-
ur hafa leyst sin mál, og hversu
góðri samvinnu þeir hafa oft
náð við löggjafarvaldið til að
tryggja atvinnuvegi sinum
viðunandi skilyrði. Þetta hefur
náðst af þvi, að bændur hafa
ekki krafizt af þjóðfélagi sinu
meira en það var fært um að
veita og þvi var hagur að veita.
Þessa leið munu bændur
væntanlega fara áfram. og er
vonandi að aðrar stéttir i
landinu læri af fordæmi þeirra.
Þá mun flestum vel vegna,
stéttastrið smáhjaðna, lifskjör
jafnast og vinnufriður sjaldnar
rofna.
Agúst Þorvaldsson.
Heimilis
ánægjan
eykst
með
Tímanum
□sv
® SHOD» IIOl
HVER ER
SINNAR
ÆFU SMIÐUR
0 SAMVINNUBANKINN
5-MANNA, FJÖGURRA DYRA. VÉL 53 HESTÖFL.
BENSlNEYÐSLA 7.7 LlTRAR Á 100 KM.
FJÖGURRA HRAÐA ALSAMHÆFÐUR GÍRKASSI.
GÓLFSKIPTING. VIÐBRAGÐ 20 SEK. I 100 KM. Á KLST.
VERÐ MEÐ SÖLUSKATTI KR. 582.000,00
VERÐ TIL ÖRYRKJA KR. 418.000,00
TÉKKNESKA BIFREIÐA UMBOÐIÐ Á ISLAND/ H/E
AUBBREKKU 44-6 SÍMI 42600 KÓPAV0GI