Fréttablaðið - 10.11.2005, Page 66

10. nóvember 2005 FIMMTUDAGUR46
L i n d a
Ben t sdó t t i r
O p i ð
pró f k j ö r
1 2 . n ó v
í Smá r a s k ó l a
Kosningaskrifstofa
Arnarsmára 32
sími - 822 5100
lindabents@simnet.is
BÆKUR
UMFJÖLLUN
Þegar málarar endurreisnarinnar
æfðu sig í að skipa því sem þeir sáu
rétt niður á myndflötinn horfðu
þeir stundum á hann í gegnum
stórmöskvað net; svo hægt væri
að hafa hlutföllin rétt og koma
þrívíddinni til skila. Kannski voru
hinar fornu goðsagnir, fyrir daga
eingyðistrúar og vísinda, slík
hjálparnet til að koma einhverri
skipan á þann óreiðukennda veru-
leika sem við mönnum blasti. En
hvaða erindi eiga þær við nútím-
ann?
Fyrir nokkrum árum setti
skoski bókaútgefandinn Jamie
Byng, hjá Canongate books, af stað
alþjóðlegt verkefni fjölmargra
útgefenda þar sem hver um sig
skyldi fá góðan höfund í sínu landi
til að endursegja eða vinna úr
forni goðsögn. Upphaflega hug-
myndin var sú að bækurnar yrðu
síðan gefnar út í öllum löndunum
og hvert forlag um sig myndi eign-
ast stórt úrval goðsagna í nútíma-
túlkun. Verkefnið hefur enn ekki
fengið þann alþjóðlega slagkraft
sem vonast hafði verið eftir, en er
engu að síður mjög athyglisvert
og verður gaman að fylgjast með
hvernig það þróast.
Bjartur er íslenska forlagið í
þessu alþjóðlega samstarfi og það
var vel til fundið hjá þeim að fá
Sjón til að skrifa framlag héðan
¿ nútímatúlkun goðsagna hefur
verið sterkur þráður í skáldskap
hans frá upphafi. Bráðungur var
hann ein af höfundunum í Medúsu-
hópnum, síðbúinni endurvakn-
ingu súrrealismans í Efra Breið-
holti. Hinir merkari frumherjar
súrrealismans leituðu ekki bara
í eigin dulvitund að efni, heldur
nýttu þeir sér líka myndgervingu
hennar í fornum goðsögnum, og
þann þráð tóku Sjón og félagar
upp. Í því fólst auðvitað andóf
gegn því sem þeim þótti heldur
hversdagslegt félagslegt raunsæi,
og hafði um skeið verið áberandi
í íslenskri sagnagerð, og það var
angi sama andófs að skipa ljóðinu
í öndvegi. En í þessu fólst líka sú
sannfæring að maðurinn væri
ekki kominn eins langt frá heimi
goðsagnanna og hann héldi; þær
hefðu enn þrótt til að varpa ljósi
sínu á veru okkar í heiminum.
Þegar Sjón sneri sér í vaxandi
mæli að ritun prósa, tók hann þetta
veganesti með sér; fangaði veru-
leik sinn í möskva goðsagnanna,
en vann líka úr mýtum og tákn-
um nútímans, hvort sem þau voru
sótt í rokkið eða Enid Blyton.
Verk hans eru þó ekki bara hrein
fantasía, enda fátt leiðigjarnara,
heldur hafa átök og öfgar 20. ald-
arinnar lagt þeim til sterka undir-
tóna. Þannig blandaðist seinni
heimsstyrjöldin miðaldasögninni
um goleminn, manninn sem búinn
var til úr leirklumpi, í skáldsög-
unni Augu þín sáu mig; og undir-
furðulegur húmor höfundar setti
punktið yfir i-ið.
Argóarflísin er sagnaflétta af
sömu rótum. Stofninn er sagan af
Jason og Argónátunum, áhöfninni
á skipinu Argó, sem fylgdi honum í
leitinni að gullna reyfinu, en þetta
er ein ævintýralegasta forngríska
sögnin. En ramminn er sigling
Valdimars Haraldssonar, aldraðs
Íslendings sem býr í Danmörku,
með dönsku fraktskipi árið 1949.
Annar stýrimaður um borð, Ken-
eifur að nafni, segir ferðafélögum
sínum sögu Jasonar og þá einkum
frá ævintýrum hans og manna
hans á Lemney, sem var eingöngu
byggð konum (enda höfðu þær
drepið alla karla sína af því þeir
höfðu tekið sér frillur, vegna þess
að eiginkonurnar lyktuðu svo illa,
að því er segir í hinni fornu sögn).
Smám saman finnur lesandinn að
það er ýmislegt líkt með Argóar-
förunum og þeim sem sigla með
hinu danska fraktskipi, fleira en
að á báðum skipunum er aðeins ein
kona um borð. En rammasagan er
líka veruleikatenging goðsögunn-
ar, svosem í áhrifamiklum kafla
um vinnuslys í norskri verksmiðju
sem sæfarendurnir verða vitni að;
og sá kafli geymir aftur leyndar
vísanir í goðsöguna.
Það eru líka húmorískar teng-
ingar við hugmyndaátök 20. aldar.
Þannig hefur Sjón léð Valdimar
Haraldssyni hugsjónir langafa
síns, Matthíasar Þórðarsonar (þó
ekki þjóðminjavarðar), sem skrif-
aði um fiskveiðar og menningu
í Eimreiðina 1935 og var sann-
færður um yfirburði norræna
kynstofnins, sem hann rakti til
fiskneyslu. Matthías er reyndar
líka höfundur Síldarsögu Íslands,
sem Halldór Laxness lék sér með
í Guðsgjafaþulu. Þessi norræna
della gefur höfundi kost á að flétta
norrænu söguna um Sigurð Fáfnis-
bana inn í Argóarflísina og bæta
þar einni vídd enn við goðsagna-
heim hennar.
Í stuttu máli er þetta frábær-
lega vel gert. Sagan opnast í ótal
áttir, það úir og grúir af tilvísun-
um í bókmenntir og hugmynda-
sögu, en hún er samt engin aka-
demísk æfing, heldur læsileg og
skemmtileg. Sjón beitir ýmsum
stílbrögðum sem lesandinn hefur
séð til hans áður, svo sem óvænt-
um, merkingarlausum en fyndn-
um upptalningum eða merking-
arhlöðnum smáatriðum, en sýnir
um leið vaxandi vald sitt á máli og
frásagnarhætti. Sterkari tök hans
á blæbrigðum íslenskunnar mátti
glöggt merkja í Skugga-Baldri,
og sama öryggi er yfir þessari
bók. Norðurlandameistarinn, sem
Bjartsmenn eru farnir að kalla
svo (er þá Pinter heimsmeistar-
inn?), rís undir þeim væntingum
sem jafnan fylgja virtum verð-
launum. Argóarflísinn er kannski
ekki borin uppi af jafn djúpri
siðferðilegri alvöru og Skugga-
Baldur, hún er meiri sagnaleikur,
en lesandinn getur ekki annað en
haft gaman af að sigla á þessari
kænu um sagnahafið.
Halldór Guðmundsson
Argóarflísin
Höf: Sjón
Útg: Bjartur, Reykjavík 2005
Niðurstaða: Í stuttu máli er þetta frábærlega
vel gert.
Kæna á sagnahafi
Strax í upphafi Slepptu mér aldrei
eftir Kazuo Ishiguro má lesanda
vera ljóst að í sögunni er leikið á tvo
strengi. Annars vegar er unnið með
minnið um heimavistarskólann með
tilheyrandi tedrykkju, rigningu og
boltaleikjum á grænum engjum, og
hins vegar er sögð saga sem hefur
yfir sér óraunverulegan vísinda-
skáldsögublæ sem magnast eftir því
sem líður á bókina.
Lesandi kynnist þremur börn-
um; Ruth, Tommy og Kathy sem
segir söguna í endurliti. Þau alast
upp í Hailsham-heimavistarskólan-
um, sem við fyrstu sýn virðist ósköp
venjulegur heimavistarskóli. Fljót-
lega verður þó ljóst að Hailsham er
ekki aðeins skóli heldur grundvöllur
tilveru þessara barna sem virðast
hvorki eiga foreldra né fjölskyldu og
virðast enn fremur öll hafa sérstakan
tilgang með tilvist sinni.
Lesendur fylgjast með örlög-
um Kathy, Ruth og Tom sem lifa í
aflokuðu og vernduðu umhverfi en
dreymir samt drauma um framtíð
sína. En framtíð þeirra hefur verið
ákveðin fyrir þau og spurningarnar
sem vakna hjá lesanda eru áleitnar
hugleiðingar um val einstaklingsins,
möguleika vísinda og erfðafræði og
réttmæti þess að ljúga þegar sann-
leikurinn er allra sagna sárastur.
Með því að sameina tvö sígild
form; hefðbundna skóla- og æsku-
sögu og vísindaskáldsögu, skapar
Ishiguro ákveðinn sprengikraft sem
drífur söguna áfram þannig að í
henni fara saman spenna og um leið
tregablandin frásögn þess sem lítur
til baka og sér hlutina í ljósi reynslu
og visku. En það eru ekki aðeins þessi
tvö form sem renna saman í sögunni
heldur er einnig teflt saman gildum
gamalla og nýrra tíma. Öryggi, fjöl-
skyldutengsl og hlýja takast á við
harðan heim tækni og skilvirkni.
Form og efni haldast hér í hendur
með góðum árangri.
Aðalpersónurnar þrjár verða
ljóslifandi í hugum lesenda en auka-
persónur eru fremur eins og skugga-
myndir, hvort sem um er að ræða
önnur börn eða þá sem eldri eru.
Þó standa þrjár gæslukonur upp úr;
ungfrú Emily, Madame og ungfrú
Lucy sem allar virðast hafa efast á
einhverjum tímapunkti um tilgang
Hailsham-skólans og örlög nemenda
hans. En lesandi situr eftir með þá
óþægilegu tilfinningu að efi manna
risti ekki djúpt þegar málið snýst um
örlög annarra en þeirra sjálfra.
Frágangur á bókinni er með ágæt-
um. Þýðing Elísu Bjargar Þorsteins-
dóttur er vönduð. Orðin hlynnir og
gjafari (e. carer og donor) skapa frá
upphafi ákveðinn óraunveruleikablæ
sem getur virkað truflandi í fyrstu
en gengur upp þegar frásögnin renn-
ur áfram. Og fyrst og fremst er hér
komin áleitin saga þar sem fengist
er við grundvallarspurningu: Hvað
er það sem gerir okkur mennsk? Og
hver er þess umkominn að dæma
mennskuna? Katrín Jakobsdóttir
Sár sannleikur
Slepptu mér aldrei
Höf: Kazuo Ishiguro
Þýð: Elísa Björg Þorsteinsdóttir
Útg: Bjartur
Niðurstaða: Öryggi, fjölskyldutengsl og hlýja
takast á við harðan heim tækni og skilvirkni.
Form og efni haldast hér í hendur með góðum
árangri.
BÆKUR
UMFJÖLLUN
SJÓN
BÆKUR
UMFJÖLLUN
Það er engin hætta á að þeir sem
kunna að meta íslenskar saka-
málasögur muni fara í jólakött-
inn þetta árið. Allir helstu reyf-
arahöfundar landsins eru með
bækur í þessu flóði og það er
varla pláss til þess hér að telja öll
þessi ósköp upp.
Árni Þórarinsson lætur sig
ekki vanta og kemur nú með
fjórðu skáldsöguna, Tími nornar-
innar, um blaðamanninn Einar
á Síðdegisblaðinu. Einar er ekki
aðeins með gott fréttanef heldur
er honum einkar lagið að þvælast
inn í sakamál og brjóta þau til
mergjar með innsýn og reynslu
blaðamannsins að vopni.
Persóna Einars er í raun
dæmigerð fyrir einkaspæjara
harðsoðnu hefðarinnar sem þeir
Dashiell Hammett og Raymond
Chandler gerðu að alvöru bók-
menntagrein um miðbik síðustu
aldar. Þó að íslenskur veruleiki
sé fyrir löngu farinn að standa
undir sannfærandi glæpasögu-
þráðum rúmar hann ekki einka-
spæjara með góðu móti. Breyt-
ir engu þótt eftirspurnin eftir
sjálfstætt starfandi einkaspæj-
urum í Reykjavík hljóti að fara
vaxandi á næstu árum. Þangað
til er blaðamaður alls ekkert
galinn staðgengill einkaspæjara
í íslenskum skáldsögum. Störfin
eru að mörgu leyti áþekk þó að
íslenskir blaðamenn séu fæstir
jafn flekklausir, hjartahreinir og
réttsýnir og Philip Marlowe.
Blaðamaðurinn Einar er samt
fínn fyrir sinn hatt og sögur Árna
um hann eru undir greinilegum
áhrifum Chandlers og félaga.
Einar hefur líka, hingað til, verið
fyllibytta eins og allir alvöru
spæjarar. Hann hefur hins vegar
tekið sig tak í Tíma nornarinnar
og er edrú. Fyrir utan bindindið
er helsta breytingin á högum Ein-
ars sú að hann hefur verið send-
ur í útlegð til Akureyrar þar sem
hann á að efla fréttaflutning Síð-
degisblaðsins frá Norðurlandi.
Þetta kemur sér vel þar sem
Einar er varla búinn að koma sér
fyrir á nýja staðnum þegar hann
er farinn að rannsaka tvö dular-
full dauðsföll.
Eiginkona viðskiptajöfurs frá
Akureyri lætur lífið eftir að hún
fellur útbyrðis í flúðasiglingu.
Einar er fyrstur með fréttina og í
kjölfarið leitar öldruð móðir kon-
unnar til hans og segir honum að
hún hafi verið myrt. Lögreglan
trúir þeirri gömlu ekki og því
snýr hún sér til blaðamannsins.
Skömmu seinna finnst ungur
menntaskólanemi myrtur en
Einar hafði skömmu áður tekið
við hann viðtal vegna fyrirhug-
aðrar frumsýningar mennta-
skólaleikfélagsins á Galdra-
Lofti. Ungi maðurinn sem þjáðist
af ofurmenniskomplexum og
virtist líta á sig sem óskabarn
Nietzsches og átti að leika aðal-
hlutverkið, sjálfan Galdra-Loft.
Eftirgrennslan Einars í báðum
málunum dregur hann æ dýpra
ofan í skuggaveröld ofbeldis og
fíkniefnaviðskipta fyrir norðan
og okkar maður má hafa sig allan
við til að halda líkamlegri og and-
legri heilsu. Tími nornarinnar er
þokkalegur reyfari og Árni skrif-
ar lipran og læsilegan texta. Hann
nær hins vegar ekki alveg töffinu
sem bandarískar fyrirmyndir
hans gerðu að sérstöku stílbragði
og sakamálin og lausnin á þeim
eru ekkert sérstaklega spenn-
andi. Allt rúllar þetta samt eins
og vel smurð vél og manni leiðist
ekkert í félagsskap Einars.
Blaðamaðurinn er viðkunnan-
legur gaur og stendur sig vel sem
spæjari þótt hann hangi edrú.
Það er líka ágætis tilbreyting að
aðalpersónan sé ekki rannsókna-
lögreglumaður en slíkir hafa lagt
undir sig nánast allt íslenska
reyfaralandslagið. Það eru helst
Einar og lögfræðingurinn Stella
Blómkvist sem eru fulltrúar
gömlu einkaspæjaranna. Lög-
reglan er hálf getulaus í bókun-
um um þau og það kemur í hlut
þessara sterku og úrræðagóðu
einstaklinga að leiða mál sem eru
löggunni ofviða til lykta.
Það er kannski tilætlunarsemi
í mér sem hörðum Chandlerista að
fara fram á meiri kraft, skarpari
stíl og snerpu en í hefðbundnum
löggusögum en það vantar aðeins
upp á þetta hjá Árna. Þegar menn
kjósa að skrifa í skugga harð-
soðnu hefðarinnar þarf nefnilega
helst að vera með þotueldsneyti á
varatanknum. Þórarinn Þórarinsson
Blaðamaður og
einkaspæjari
TÍMI NORNARINNAR
Höf: Árni Þórarinsson
Útg: JPV.
Niðurstaða: Tími nornarinnar er þokkalegur
reyfari og Árni skrifar lipran og læsilegan
texta. Hann nær hins vegar ekki alveg töffinu
sem bandarískar fyrirmyndir hans gerðu að
sérstöku stílbragði.