Tíminn - 28.11.1976, Qupperneq 14

14
Sunnudagur 28. nóvember 1976
(JT ER KOMIN hjá Bókaútgáf-
unni örn & örlygur bók um 30.
marz 1949, eftir þá Baldur Guð-
laugsson og Pál Heiðar Jónsson,
en þar er fjallað um inngöngu
lslands i Atlantshafsbandalagið
og óeirðirnar á Austurvelli.
llöfundar byggja frásögn sina
á miklum fjölda skráðra og ó-
skráðra heimilda og hafa m.a.
rætt við nær 100 manns, sem
komu bcint og óbeint við sögu
þessara atburða.
Bókin er 290 blaðsiður að
stærð, en auk þess eru f henni 40
blaðsiður með ýmsum ljós-
myndum og hafa fæstar þeirra
komiö fyrir almenningssjónir
áður.
Blaðið hefur fengið leyfi út-
gefanda og höfunda til þess aö
birta hér kafla úr bókinni, og
cru þeir valdir sinn úr hvorum
hluta hennar.
„Áþeimárum, semhérerutil
umræðu, var eins og nú, þing-
sköpum samkvæmt, kosin sér-
stök utanrikismálanefnd Al-
þingis, og skyldi hún vera utan-
rikisráðuiieytinu til ráðuneytis
um utanrfkismál og þau undir
hana borin. Nokkur misbrestur
vildi þó verða á þessu, og gilti
þetta ekki hvað sizt um öryggis-
mál. Leikur ekki vafi á þvi, að
ein meginástæða fyrir þvi, að
rikisstjórnir sniðgengu utan-
rikismálanefnd að þvi er varð-
aði umræður um öryggismál,
var ótti við að fulltrúar Sósial-
istaflokksins i nefndinni gættu
ekki tilskilins trúnaðar.
Hér, sem annars staöar i
Vestur-Evrópu, var sá ótti mjög
útbreiddurá umræddu timabili,
að kommúnistar gengju erinda
Sovétrikjanna. Má sem dæmi
nefna, að norska rikisstjórnin
beitti sér fyrir breytingum á
skipulagsreglum um utanrikis-
málanefnd norska Stórþingsins
veturinn 1948-49, sem útilokuðu
kommúnista frá umræðum
nefndarinnar um öryggismál.
Visbending um áþekk viðhorf
islenzkra stjórnvalda sést
greinilega i ummælum Stefáns
Jóhanns Stefánssonar forsætis-
ráðherra á þingi 14. marz 1949.
Þá urðu umræður utan dag-
skrár um för þriggja ráðherra
til Bandarikjanna, eins og betur
verður vikið aö siðar. Einar 01-
geirsson gagnrýndi, að ákvörö-
unin um vesturförina skyldi
ekki hafa verið borin undir
utanrikismálanefnd eins og þó
væri skylt samkvæmt lögum.
Forsætisráðherra taldi enga
skyldu bera til þess að ræða við
utanrikismálanefnd, þótt rikis-
stjórnin óskaði eftir og vildi afla
sér vissra upplýsinga með
sendiferðum til erlendra rikja.
Hann bætti við, að hitt væri svo
annað mál, að rikisstjórnin
hefði ekki sérstaka tilhneigingu
til að bera ráð sin saman við þá
menn, sem tiíheyröu „þeim al-
þjóðasamtökum, hvers forustu-
menn hafa lýst þvi yfir hver i
kapp við annan, að þeir mundu
berjast gegn sinum þjóðum, ef
annars vegar séu Rússar. Við
slika flokka er i rauninni h'tið
semjandi og litið undir eigandi i
utanríkismálum yfirleitt.”
Veturinn 1948-49 var ekki mik-
ið um fundahöld i utanrikis-
málanefnd Alþingis. Hinn 3.
desember 1948 kvaddi Einar 01-
geirsson sér hljóðs utan dag-
skrár á Alþingi og kvartaði und-
an þvi, að enn væri ekki farið að
kveðja saman fund i nefndinni.
Utanríkisráðherra sagði það
ekki sitt hlutverk, heldur for-
manns að kalla nefndina sam-
an, og Ólafur Thors, sem var
formaður i nefndinni, sagði að
ástæðan fyrir þessu væri ein-
faldlega sú, að engin mál lægju
fyrirnefndinni. Hins vegar væri
Einari i lófa lagið að óska eftir
fundi i' nefndinni og myndi þá
við þvi orðið, eins og honum
væri mæta vel kunnugt um.
Þrem'.dögum siðar, eða 6.
desember var siðan haldinn
fundur i nefndinni og annar 13.
desember. A hvorugum fundin-
um komu öryggis- og varnar-
mál eða gerð Norður-Atlants-
hafssáttmála til umræðu.
Þriðji fundur nefndarinnar
var svo haldinn 2. febrúar 1949.
A fundinum kvaddi Einar 01-
geirsson sér hljóðs og kvaðst
vilja spyrja „hvort rikisstjórnin
hefði fengið tilmæli frá stjórn
Bandarikjanna um þátttöku i
hinu mjög umtalaða Atlants-
hafsbandalagi og hvort rikis-
stjórninni þættiekki tilefni til að
láta fara fram athugun á þvi,
hvaða afstöðu Island ætti að
taka til þessa máls”. Bjarni
Benediktsson svaraði og sagði
samkvæmt fundargerð, að
„rikisstjórninni hefði ekki bor-
izt boð um slika þátttöku. Hins
vegar hefði stjórnin fengið
nokkra vitneskju um þá samn-
inga, sem fram fara vestan hafs
um málið, en ekki svo mikla, að
stjórnin gæti tekið afstöðu til
málsins. Hins vegar taldi ráð-
herrann réttathugað hjá Einari
Olgeirssyni, að flokkarnir hug-
leiddu hvaða afstöðu þeir ættu
að taka til þessa máls. Stjórnin
vissi að efni til ekki annað eða
meira um málþetta en það, sem
blaðafréttir hefðu sagt, en menn
gætu athugað og gert upp við
sig, hvort þeir gætu principielt
verið við þvi búnir að taka af-
stöðu til þessa bandalags. Ráð-
herrann taldi, að að athuguðu
máli, mætti tala um, hvort
senda ætti menn vestur um haf
til að fá nánari upplýsingar um
þau samtöl, sem þar fara fram.
Hann kvaðst einnig geta sagt
frá þvi i þessum hóp, að hann
hefði rætt við menn i nýafstað-
inni Noregsför sinni, og hefðu
þeir ekki virzt vita meira um
bandalagið en menn hér á landi,
og yfirleittvissu menn ekki ann-
að en það, sem blöðin haf a skrif-
að, og hefðu ekki tekið neina af-
stöðu til málsins.”
Einar Olgeirsson sagði, að sér
skildist að rikisstjórnin væri að
búast við að fá tilmæli um þátt-
töku og sagðist álita, að ef
stjórnin byggist við slikum til-
mælum, þyrfti hún að fara að
gera undirbúningsráðstafanir.
„Við vitum ekki hve mikinn
tima vér fáum til að athuga
málið. Afgreiðslu þess gæti orð-
ið flýtt og þyrfti þvi undirbún-
ingurinn að vera góður, svo
frekar væri hægt að átta sig á
skömmum tima,” sagði Einar
Olgeirsson. Utanrikism ála-
nefnd þyrfti að fá að fylgjast
með öllu, sem hægt væri að fá
upplýsingar um.
A þessum fundi utanrikis-
málanefndar uröu einnig nokkr-
ar umræður um hlutleysi Is-
lands, og gildi hlutleysisyfirlýs-
ingarinnar frá 1918. Einar 01-
geirsson kvaðst álita, að ekki
væri hægt að fella hlutleysis-
yfirlýsinguna niður nema með
annarri yfirlýsingu og kvaðst
ganga út frá þvi, að hún væri
enn i gildi, þar sem engin slik
yfirlýsing eða ákvörðun af hálfu
þjóðarinnar hefði verið tekin.
Bjarni Benediktsson, ólafur
Thors og Stefán Jóhann Stefáns-
son töldu á hinn bóginn, að hlut-
leysisyfirlýsingin og hlutleysið
sjálft væri úr gildi fallið fyrir
margvislegar aðgerðir siðustu
ára, t.a.m. gerð herverndar-
samningsins við Bandarikin
1941, a.m.k. eftir að Bandarikin
hófu þátttöku i striðinu og með
inngöngu iSameinuðu þjóðirnar
1946.
Ekki verður af gögnum ráðið,
að fundað hafi verið i utan-
rikismálanefnd á ný fyrr en að
kvöldi 29. marz 1949 og þá á
mjög stuttum fundi.”
Við hverju var búizt?
„Hingað til hefur aðeins kom-
ið fram, að þeir, sem fyrir hin-
um mikla liðssafnaði stóðu,
bjuggust við átökum, og að „Al-
þingi yrði hindrað i störfum”.
En á hvaða hátt töldu menn, að
það yrði reynt? Þeirri spurn-
ingu var beint til ýmissa
manna, og verða hér á eftir til-
færð svör nokkurra þeirra:
Barði Friðriksson hæstarétt-
arlögmaður var einn þeirra,
sem kvaddir voru i liðið fyrir
framan þinghúsið og var kom-
inn „á sinn stað” um klukkan
1.30 e.h.:
„Maður hugleiddi það náttúr-
lega, og maður vissi, að þeir
ætluðu sér að gera aðsúg að
þinginu og þingmönnum, og
maður var búinn að heyra, að
þeir ætluðu sér að lumbra á for-
sætisráðherra sérstaklega (! ]
Við ætluðum að reyna að passa,
að þeir kæmust ekki inn i þingið
—við vorum ákveðnir i þvi...,.”.
Raunar varaldrei „lumbrað á
forsætisráðherra” i þeirri
merkingu, sem hér er notuð, og
enginn þeirra, sem rættvar við,
minnist þess að hafa heyrt um
slikt.
Eyjólfur Konráð Jónsson
komst svo að orði:
„Við trúðum þvi alveg, að
þetta væri alvörustund I lifi
þjóðarinnar, og það gæti hvað
sem var gerzt — við trúðum þvi,
að þeir mundu reyna að hindra
störf Alþingis, sem þýddi vitan-
lega byltingarástand — og ég
held, að það sé ekki nokkur vafi
á þvi, að hefðu þeir haft mátt til,
hefðu þeir áreiðanlega gert til-
raun til þess að ráðast inn i hús-
ið — það átti að koma i veg fyrir
að þetta yrði samþykkt og við
tókum það bókstaflega....”
Már Jóhannsson skrifstofu-
stjóri Sjálfstæðisflokksins:
„Ég get ekki imyndað mér
annað en að þeir hafi ætlað sér
með góðu eða illu að hindra
þetta — en að þeir hafi planlagt
það i einstökum atriðum er ég
ekki viss um....”
Svar Asgeirs Péturssonar
sýslumanns var á þessa leið:
„Ég var einn þeirra, sem
kannski var það friðsamur og
þá um leið vantrúaður á það, að
islendingargengjuaf göflunum,
en ég reiknaði alltaf með þvi að
það gætu orðið óspektir, slags-
mál, grjótkastog þess háttar og
ennfremur með þeim mögu-
leika, að þetta gæti þróazt i ann-
að og verra. Þarna voru þús-
undirmanna, og það gat svo illa
farið, að þinghúsið yrði lostið
höggi og þá i sliku upplausnará-
standi gæti landið hreinlega
orðið stjórnlaust. Við höfðum
ekkert vald til þess að halda
uppi lögum i landinu og höfum
það tæpast enn. Við gerðum
okkur grein fyrir þvi þá, að
þetta væri hættan. t minum
huga, var einnig óttinn við það,
að þetta gæti magnazt upp I ein-
hvers konar byltingarástand —
jafnvel valdarán...”
Mundi þá verða þarna hópur
manna, sem bundizt hefði sam-
tökum um einhverjar aðgerð-
ir?:
„Sjálfur var ég sannfærður
um það, að sá sami hópur, sem
hafði sýnt sig kvöldið áður við
Sjálfstæðishúsið, hann mundi
koma og einnig vegna þess, að
Þjóðviljinn hafði hvatt fólk til
þess að veitast að þinghúsinu og
ennfremursá égi Þjóðviljanum
að verið var að kenna fólki að
varast táragas (Leturbr. höf.).
Af öllu þessu leiddi, að hver
sæmilega skynsamur maður
hlaut að draga þá ályktun, að
það ætti að efna til árásar á Al-
þingi og með þvi hugarfari kom
ég þarna niðureftir...”
En hvert taldi Asgeir að
mundi verða takmarkið?:
„Ótti minn var sá, að þessir
ofbeldismenn hefðu i reynd ekki
það takmark, hvorki 30. marz
né neinn annan dag að taka
völdin, en hins vegar var ég
þeirrar skoðunar, að sú stað-
reynd, að mennimirvoru marg-
ir og að hressilegt lið, sem væri
sæmilega skipulagt og ofstækis-
fullt, gæti stigmagnað ákveðna