Tíminn - 28.11.1976, Blaðsíða 20

Tíminn - 28.11.1976, Blaðsíða 20
20 mmm Sunnudagur 28. nóvember 1976 Sunnudagur 28. nóvember 1976 21 A NORÐANVERÐU Austurlandi eru fagrar og búsældarlegar sveitir, eins og flestir vita. Einnig er veðurfar þar notalegra mönn- um og skepnum en viðast hvar annars staðar á þessum hólma okkar. Sonarsonur ívars á Vaði Dalirnir þrir, sem ganga upp af Fljótsdalshéraði, Jökuldalur, Fljótsdalur og Skriðdalur, eru kapituli út af fyrir sig, um hvern þeirra væri hægt að skrifa langt mál. Siðast liðna hálfa öld hefur sá maður búið á Þorvaldsstöðum i Skriðdal, sem Friðrik heitir og er Jónsson. Það er hann, sem ætl- ar að ræða við lesendur Timans i dag. Friðrik segir reyndar, að það eigi að skrifa um búskap sinn i fortið en ekki nútið, þvi hann sé hættur að búa. En hvað sem þvi liður, þá á Friðrik enn heima á Þorvaldsstöðum, og það var ein- ungis fyrir sérstaka heppni, að blaðamanni Timans tókst að ná tali af honum, þegar hann var staddur i Reykjavik ekki alls fyrir löngu. — Þú hefur löngum verið kenndur við Þorvaldsstaði, Friö- rik, en þó grunar mig, að þú hafir ekki slitið barnsskóm þinum þar? — Já, það er alveg rétt, ég fæddist i Sauðhaga i Vallahreppi 8. nóvember árið 1896. Þegar ég var á þriðja ári, fluttist ég með foreldrum minum i Vikingsstaði á Völlum, og þar átti ég heima allt til ársins 1926, aö ég fluttist i Skriðdalinn. Þaö voru þvi rétt fimmtiu ár núna i vor, siöan ég fluttist þangað. Foreldrar minir voru Herborg Eyjólfsdóttir frá Litla-Sandfelli i Skriðdal og Jón Ivarsson, sonur ívars á Vaði i Skriðdal, sem lesa má um i Afreksmannasögum Sig- fúsar Sigfússonai-. Þar, er heil- mikil lesning um þennan afa minn. Hann var afburða karl- menni og lika vel gefinn til sálar- innar. Hreppstjóri Skriödælinga var hann um nokkurt skeið, en hefur liklega verið eitthvað mis- jafnlega liðinn. Einhvers staðar hef ég rekizt á ummæli, sem séra Bjarni Sveinsson, prestur i Þing- múla i Skriðdal hefur látið falla um tvar afa minn. Hann kallar hann „bölvaðan lurk”. Mér þykir ekki óliklegt, aö þessi ummæli stafi af þvi, að ívar gamli hafi á- litið, að presturinn hlyti að hafa meira gjaldþol en bændurnir á bæjunum i kring, og hann hafi þess vegna verið nokkuð kröfu- harður viö prest um greiöslu opinberra gjalda. Nafn móður minnar, Herborg, sveigir mjög snemma að móður- ætt Helga Valtýssonar rithöfund- ar. Hann harmaði það, að þetta rismikla nafn væri mikið aö hverfa út úr þessum ættlegg. Annars ætla ég ekki að fara að rekja ættir eða nöfn i ættum, það erhvorki staður né stund til þess hér. Eina fríkirkjan i islenzkri sveit — ókunnugum manni, sem ferðast um Velli, getur sýnst sveitin nokkuð þéttsetin og land- þröng. Voru ekki heldur smá bú þar, þegar þú varst að alast þar upp? — Vist var fátæktin ekki óþekkt þar á uppvaxtarárum minum, en þar voru lika margir ágætir bændur, og yfirleitt var mjög sómasamlega búið þar. Hitt er rétt, það er þéttbýlt á Tanganum, sem svo er kallaður. Inn frá Vallanesi eru bæirnir Strönd, Vikingsstaðir, Hvammur og Sauðhagi. Allir þessir bæir voru næstum eins og ein heild, þegar ég var aö alast upp, og samkomu- lag fólksins var þannig, að engu var likara en þar væri aðeins um eitt heimili að ræða. Fólkinu á þessum bæjum var ævinlega öllu boöið í stórveizlu i Vallanesi einu sinni á ári, á afmælisdegi séra Magnúsar, og hélst svo alla þá stund sem ég man eftír. —■ Var séra Magnús ekki fyrst í Þingmúla, áður en hann kom i Vallanes? — Jú, hann vigðist að Þing- múla i Skriödal vorið 1891, en' fluttist að Vallanesi árið eftir vegna þess að þá haföi verið sam- þykkt að leggja Þingmúla og Hallormsstað niður sem prests- setur, og skyldu þessir staðir vera annexiur frá Vallanesi. A þessum forsendum flutti séra Magnús i Vallanes, en nú þótti Vallamönn- um sem á þeim væri brotinn sá réttur að fá að kjósa sér prest samkvæmt venju. En þetta tald- ist vist ekki neitt lögbrot, þvi aldrei tókst Vallamönnum að hnekkja þeirri ráðstöfun, sem gerðhafði verið. En þetta mál olli þvi, að söfnuðurinn skiptist, og til varð frikirkjusöfnuður þar i sveitinni. Þeir, sem að honum stóðu, voru miklu fleiri austan Grimsár en vestan, en nokkra á- hangendur átti frikirkjan þó uppi i Skógum. Svona stóðu þessi mál alla prestsskapartiö séra Magn- úsar i Vallanesi. Næsti prestur i Vallanesi eftir séra Magnús var séra Sigurður Þórðarson. Þá sameinaðist söfn- uðurinn aftur, en húsiö hélt áfram að standa, og það er til enn. Það þyrfti nauðsynlega að varðveita, þvi. þar mun vera um að ræða einu frikirkjuna, sem starfað hefur i sveit á Islandi. Séra Gisli Brynjólfsson skrifaði grein um þessa kirkju i sunnudagsblaö Visis 8. ágúst i sumar, og þar geta menn fundið meiri upplýsingar um þetta gamla guðshús. — Þessi trúmálaagreiningur hefur spillt friði i sveitinni? — Um tima, já, en það jafnaði sig fljótt, og alveg, eftir næstu prestaskipti. Og andstaða manna stafaði ekki af þvi að þeir væru á móti séra Magnúsi, út af fyrir sig, þeir vildu aðeins fá að kjósa prestinn sjálfir, en ekki láta yfir- völd færa sérhann. Ég veitaldrei til þess, að fundið væri aö neinum embættisverkum séra Magnúsar. En hann var ekki aðeins ágætum embættismaður, hann var lika fyrirmyndarbóndi og um margt langt á undan samtið sinni i bú- skapnum. Þgar hann var i Skrið- dal, var þar starfandi búnaöarfé- lag. Hann gekk i þaö og var fé- rJagsmaður þess þótt hann flyttist i Vallanes, og alla þá stund sem hann var þar. Hann hélt alltaf mikilli tryggð við Skriðdalinn og fólkið þar, og naut alltaf mikilla vinsælda þar. Hann áttijafnan að messa i Þingmúla i Skriðdal ann- an hvern sunnudag, og það var talið til tiðinda, ef messufall varð hjá honum þar. Það sýnir, ásamt ýmsu öðru, hve mikils Skriðdæl- ingar mátu séra Magnús, og hve gott samstarf var með honum og þeim. Félagsmálastörf og búskapur — Næst langar mig að vikja Friðrik Jónsson — Timamynd GE „Ánægjulegt og lærdómsríkt” — segir Friðrik Jónsson á Þorvaldsstöðum í Skriðdal það hafa verið að vinna með samferðamönnunum, en hann hefur unnið að félagsmálum á Austurlandi um áratuga skeið lalinu að sjálfum þér: Hvenær fluttist þú af Völlum og i Skrið- dal? — Það var vorið 1926. Ég keypti á uppboði, sem þá var haldið á Þorvaldsstööum, bæði lifandi pening og dauða muni. Vitanlega fékk ég, eins og aðrir, að vita af veröfallinu, sem þá dundi yfir, ég held mér sé óhætt að segja, aö ég hafi komizt sóma- samlega frá þeim hlutum eins og öðrum viðskiptamálum minum. Ég hef alltaf getað staðið við skuldbindingár minar, og hef aldrei látið afskrifa neinar skuld- ir um mina daga. — Varst þú ckki alltaf með all- stórt bú á Þorvaldsstöðum? — Þegar ég fór frá Vikings- stöðum, seldi ég nokkuð af búi minu þar, og það bjargaði mér frá þvi að lenda i greiðsluþroti, eða að minnsta kosti fjárhags- legri kreppu vegna þess bagga, sem ég batt mér um leið og ég kom i Þorvaldsstaði. Ég hef aldrei haft þaö sem menn kalla stórt bú, þvi sannleikurinn er sá, að timi minn fór fljótt að miklu leyti i önnur störf en búskap, svo ég sá mér eiginlega ekki fært að reka stórbú. — Þú hefur snemma dregizt inn I félagsmál? — Já, og satt aö segja var hug- ur minn miklu meira á þvi sviði en við búskapinn. A öðru ári minu á Þorvaldsstöðum var ég kosinn i hreppsnefnd Skriðdalshrepps og i henni sat ég full fjörutiu ár, þar af þrjátiu ár sem oddviti. Þar fyrir utan starfaði ég i búnaðarfélagi sveitarinnar og eitthvaö mun ég hafa komið við sögu i flestum nefndum, sem starfandi voru i heimahögum minum. — Varst þú ekki lika lcngi i stjórn Kaupfélags Héraðsbúa? — Ég var kosinn i stjórn kaup- félagsins árið 1945. Þá var Björn Hallsson á Rangá formaður fé- lagsstjórnar, en Páll Her- mannsson varaformaður. Seinna varð ég formaður kaupfélags- stjórnarinnar, og var það sjö sið- ustu árin, sem ég sat i stjórninni. — Komst þú ekki mikið við sögu sauðfjárveikivarna á Aust- urlandi. — Þegar garnaveikin kom til sögunnar fyrir austan, olli hún flestum bændum mjög þungum búsifjum. Sumir urðu nærri þvi bústofnslausir. Svo að þeir, sem ekki hafa kynnzt þessu af eigin raun, sjái, hvað hér var um að ræða, get ég nefnt það, aö þess voru dæmi að tala slátraöra dilka hjá Kaupfélagi Héraðsbúa færi niður i fimmtán þúsund dilka, en hins vegar hafði hámarkiö áöur ■ ■ 31 r« mm iXJÉI li ma mm L 'MÍ - , - .* ■" ** ' Gamia ibúðarhúsið á Þorvaldsstöðum. Viðbygginguna til vinstri (meö dekkra þaki en gamla húsið), reisti Friðrik, þegar hann hóf búskap á jörðinni. verið fimmtiu þúsund dilkar. Að visu eru þetta „endarnir”, há- mark óg lágmark, meðaltalið er einhvers staðar þar á milli, en munurinn á fimmtán og fimmtiu er svo gifurlegur, að flestum ætti að vera ljóst, hvilikt gifurlegt af- hroð bændur guldu á þessum ár- um. Auðvitað voru gerðar margvis- legar ráðstafanir, bæöi af hálfu hins opinbera og heimamanna. Meðal annars var stofnaður bú- stofnsleigusjóður með þátttöku hreppanna og kaupfélagsins. Sjóðurinn leigði bændum ær, sem þeir gátu svo eignazt með hag- kvæmum greiðslukjörum, en annars sé ég ekki ástæðu til þess að lýsa fyrirkomulagi bústofns- leigusjóðsins hér, þvi það hefur áður verið gert, meðal annars hér i blaðinu i viðtali viö Helga heit- ia Gislason frá Hrappsstöðum, núna siðast liðið sumar. — Reynduð þið ekki að girða af ákveðin svæði til varnar, eins og viða hefur verið reynt? — Jú, það var byrjað á girð- ingu ofan frá Héraði og niður til Eskifjarðar. En þegar girðingin var komin svo aö segja alla leið, var ljóst, að veikin var báðum megin hennar og þar með var sú framkvæmd unnin fyrir gýg. Meginverkefni mitt var að koma bólusetningarforminu á. Margir voru fyrst i staö tregir til þess að taka upp þá nýbreytni, þótt nú telji aliir bólusetningu sjálfsagðanhlut. Ég hafði umsjón með bólusetningu i fjölmörg ár, og hélt þvi áfram þangað til fyrir fáum árum. Ég held þaö hafi ver- ið 1972, sem ég hætti endanlega. Þá fluttist þessi starfsemi yfir á dýralæknana, eins og lika sjálf- sagt var, þegar þeir voru orðnir til staðar. Þetta er orðið allt öðru visi og miklu þægilegra viðfangs á allan hátt en áður. Duglegt fólk, — góðir þjóðfélagsþegnar — Er ekki eingöngu búið við sauðfé i uppsveitum Fijótsdals- héraðs? — Ekki er það nú svo hjá okkur i Skriðdal. Þegar ég kom þangað, var þar eingöngu sauðfjárbú- skapur, en nú er búskapurinn orð- inn blandaður og mjólkurfram- leiðsla mikil, jafnvel á innstu bæjum. Ég veit ekki betur en Skriðdalshreppur sé talinn fram- leiða mesta mjólk til mjólkurbús- ins á Egilsstöðum af öllum hrepp- um á Fljótsdalshéraði. — Eigið þið samt ekki dýrindis afréttog sauðfjárhaga, allan árs- ins hring? — Ekki segi ég það nú, að viö eigum neinar úrvalsafréttir, en yfirleitt er fé vænt og margt tvi- lembt, enda er farið að gera svo vel við það. Hjá okkur er sömu sögu að segja og i öðrum sveitum, að ræktun hefur stóraukizt. I þvi * efni skerum við okkur reyndar dálitið úr. öðrum megin árinnar voru áður ógrónir, grófir aurar, en nú eru þeir allir að verða aö grænum og fallegum túnum. Þar hafa tugir hektara veriðgræddir upp. I upphafi gekkst búnaðarfé- lagið fyrir þessum framkvæmd- um og það hefur yfirumsjón með þeim enn. Þeir bændur, sem búa við knöppust heyskaparskilyrði á jörðum sinum, hafa fengið að heyja „á aurunum” — f félags- reitnum, en auk þess hafa einstaka bændur ræktað þar fyrir sig. Og hér er um fleira að ræöa en nytsemissjónarmiðið eitt. Flestum þykir mikil prýði aö hin- um nýju, viðlendu túnum, þótt hitt beri að viðurkenna, að aur- arnir áttu lika sina fegurð, áður en ræktunin kom til sögunnar. Þar voru löngum falleg litbrigði, og til voru þeir náttúruskoðaðar — og ekki af verri endanum — sem þóttu aurarnir jafnan fagurt svæði. — Er Skriðdalur eins veöursæll og hinir dalirnir, sem ganga upp af Fljótsdalshéraði? — Þaðheldég varla. Fljótsdal- ur er þeirra veðursælastur, þaö fer ekkert á milli mála, enda hefur það alltaf verið máí allra kunnugra manna. Hins vegar hefur efnaleg afkoma manna ekki verið verri i Skriðdal en i öðrum nálægum sveitum. Það er eins og fólkiðhafi samið sig að aðstæðum þar, það vissi, að annað hvort var að duga eða hafa sig á brott, og niðurstaðan hefur orðið sú, aö þar býr duglegt og áhugasamt fólk, — góðir þjóðfélagsþegnar. — Skriö- dalur liggur miklu hærra yfir sjó en Fljótsdalur. Þar er norð-aust- anátt að jafnaði versta áttin, en . auk þess geta komið þar feikilega vond sunnanveður, þegar vindur stendur upp úr Breiðdal og döl- unum þar sunnan við. — Hann getur orðið hvass úr skörðunum þarna á milli. — Er ekki skammt á milli Skriðdals og Breiðdals? — Jú, það er ekki nema tveggja til þriggja tima akstur úr Skrið- dal á Breiðdalsvik. Breiðdals- heiöi er stutt, og vegurinn góöur. — Gengur fé ekki saman, ykk- ar suður og þeirra norður? — Það er miklu meira um að fé sunnan að komi norður. Það eru svo mikil brögð að þessu, aö við óttumst, að afréttirnar kunni að verða ofsetnar af þeim sökum. — En heiðalöndin eru ekki of- setin enn sem komið er? — Nei, það held ég sé óhætt að segja, en hins vegar getur vel far- ið svo, ef svo heldur fram sem horfir, að aðkomufé leiti þangað bæði að norðan og sunnan. Fé úr Fljótsdal sækir þangað i siaukn- um mæli, og sunnanfé sömuleiðis. Gætihaftóheppi- legar afleiðingar — Eru hreindýrin ekki líka far- in að gerast nærgöngul á heiðum og jafnvel i heimalöndum lika? — Jú, það ber talsvert á þeim, einkum þegar harönar á dalnum inn til landsins. Margir kvarta um að þau spilli högum og girð- ingum. En siðast liðinn vetur var svo mildur, að litið var um hrein- dýr úti i byggð. Þaö hefur oröið mikil breyting á hreindýrunum á siðari árum, nú eru þau orðin gæf og róleg, ólikt þvi sem var áöur. Þau hafa vanizt manninum og sannfærztum, að þeim stafi engin hætta af honum, enda er það svo, ? * ' MHPbw* 4 . 'T j "V ", '' ' $ » Lf* ■jg' ■ ■ > -'v. ’ . * > . . . iurHi Glaður, seinasti gæðingur Friðriks á Þorvaldsstööum. að enginn skiptir sér neittaf dýr- unum, nema á hinum ákveöna veiðitima. — Gangnamenn veröa lika oft varir við hreindýr, eink- um eftir að farið er aö snjóa inni á afréttunum. Fyrstég minntist á afréttimar, er rétt að ég láti þaö fljóta með, að nú eru göngur orðnar meö allt öðrum hætti en áður. NU er búið að gera jeppaslóðir inn á afréttir og menn fluttir þangað inneftir, en siðan smala þeir gangandi til byggða á einum degi. Aður var farið á hestum og þá fóru þrir dagar i hverja göngu. Fyrsta daginn var farið i leitarmanna- kofa, daginn eftir var smalað innan við og gist aðra nótt i kofan- um, og þriöja daginn var smalað út i sveit, til réttar. Meö þessu nýja lagi sparast auðvitað timi, en samt er ég ekki viss um að ný- breytnin sé að öllu leyti til bóta. Auðvitaö má kalla það sam- göngubótað hafa nokkurn veginn bilfæra slóð um heiðarnar, en hætter við.aði þá slóð getislæðzt eitt og annað, sem maður kærir sig ekkertum. Ég fyrir mitt leyti erekkihrifinnafþvi,aðþannig sé verið að auðvelda þeim leikinn, sem kynnu að vilja laumast inn i heiði til þess að skjóta þar rjúpur og jafnvel hreindýr i óleyfi. — Er gott rjúpnaland þarna? — Sú var tiðin, að fjöllin með- fram Skriðdalnum voru annáluö fyrir rjúpnasæld, en nú á siðari árum sést þar varla rjúpa. Fann hann dauðann nálgast, eða.......? — Þér hefur auðvitaö þótt meira gaman að fara i göngur á gæðingi þinum en að skrönglast fyrst á jeppa og vera svo gang- andi, þegar bilnum sleppir? — Ef satt skal segja, þá var ég aldrei mikill gangnamaöur. Hins vegar átti ég bæði fallega og góða hesta — og það meira að segja mjög góða. — Hver var þeirra beztur? — Siðasti hesturinn, sem ég átti, hét Glaður. Hann var felldur áriö 1974, og var þá orðinn þrjátiu og tveggja vetra gamall. Ég hygg, að þegar á allt er litið — aö öllu samanlögðu — hafi hann ver- iðþeirra beztur. Hann var Urvals- gaeðingur. — Þú hefur kannski verið meö sama marki brenndur og fieiri góðir menn, að ein mesta ánægja þin hafi veriö að sitja á hestbaki? — Það má næstum kveða svo að orði. Samskipti við náttúruna, dýrin, gróðurinn og landið sjálft, er hverjum manni dýrmæt og nauðsynleg. Við getum mikið lært af þvi að veita skepnum athygli, þær eru misjafnar, eins og við mennirnir, — misjafnlega skyn- samar og misjafnlega sjálfstæðir einstaklingar. Aður en ég gerðist bóndi á Þor- valdsstöðum hafði veriö þar margt og gott forystufé, en um það bil, sem ég kom þangaö, var ekki annað eftir af þvi en einn sauður. Hann var prýöisgóð for- ystukind, framúrskarandi falleg- ur og svo vitur, að af bar. Svo var það einu sinniá miðju sumri, þeg- ar allt fé var á fjalli, að viö viss- um ekki fyrr en sauðurinn stóð heima við túnhlið og horfði inn fyrir. Honum var hleypt inn á Þetta nýja íbUöarhús byggðu þcir í sameiningu, Friörik og tengdasonur hans, Kjartan Runólfsson. túnið, og hann þáði þaö fUslega, en ekki sýndi hann töðunni neinn áhuga, heldur gekk rakleitt að fjárhúsinu, þar sem hann var vanur aö vera á vetrum, og staö- næmdist ekki fyrr en á sinum staö i krónni, en hann var alltaf á sama stað við garða og i kró. Þeg- ar vitjað var um hann morguninn eftir, lá hann dauður i húsinu, ná- kvæmlega á þeim bletti, þar sem hann hafði staðnæmzt daginn áður. Hvernig stendur nú á þessu? Fanr sauðurinn dauðann nálgast, eða varð hann skyndi- lega veikur og leitaöi heim ein- ungis af þeim sökum? Þessum spurningum veröur auövitað aldrei svarað, en hvað sem þvi liöur er hér bersýnilega á ferð sjálfstæð ályktun og sjálfstæð framkvæmd skepnunnar. Af ein- hverjum ástæðum kýs hann fremur hús en haga, þótt þetta væri um hásumar og i góðu veðri, og þá framkvæmir hann áform sitt, yfirgefur sumarhagana og fer heim i hús til þess að deyja. Ótal sögur sanna, að dýrin hugsa, taka ákvarðanir og framkvæma þær. Hins vegar hefur oft verið sorglegur misbresturá þvi, að við mennirnir veitum hegðun þeirra verðuga athygli. Góð samfylgd — Þaö kom frain i upphafi þessa spjalls, að þú stendur nú á áttræðu. Hvað er þér efst i huga, þegar þú litur yfir þennan langa dag? — Þakklæti. Ég hef átt þvi láni að fagna um dagana að njóta góðrar samfylgdar, bæði á heim- iliminuogutanþess.Kona miner Sigriður' Benediktsdóttir, dóttir Benedikts Eyjólfssonar, fyrrver- andi hreppstjóra á Þorvaldsstöð- um. Hún hefur verið ljósmóðir i Skriödal um f jörutiu ára skeið, en er aö visu hætt störfum nU. Við eignuðumst tvær dætur, önnur er ljósmóöir i Reykjavik, hin er hús- freyja á Þorvaldsstöðum. Sam- starfsmenn minir, innan sveitar og utan, þar á meðal þeir, sem standa aö Kaupfélagi Héraðsbúa, hafa sýnt okkur hjónunum marg- háttaða vinsemd og virðingu, fyrr og siðar. Núna siðast liöið vor gerði hreppsnefnd Skriðdals- hrepps okkur hjónin aö heiðurs- borgurum hreppsins, — og það er aðeins eitt dæmi af mörgum um vinarhug samferöamanna okkar. Mér hefur alltaf þótt gaman að taka þátt i félagsmálum. Ég hef kynnzt þannig fjölda ágætra manna, sem bæði hefur verið ánægjulegt og lærdómsrikt að vinna með. Hvort sem þeir hafa verið skyldir mér eða vandalaus- ir, sveitungar eða utansveitar- menn, þá hefur samstarf okkar órðið mér bæði til gagns og gleði. Ég sendi þeim öllum kveðju mina og þakklæti. v —VS.

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.