Tíminn - 05.12.1976, Blaðsíða 11

Sunnudagur 5. desember 1976
11
hugsunarháttur er i andstöðu
bæði við gamlar jafnréttishug-
myndir íslendinga og lýðræðis-
stefnu nútimans. t samræmi viö
slikar jafnaðarhugsjónir vilja
sumir hafa forsetann „alþýð-
legan”, láta hann vera sem
mest „á meðal fólksins”, eins
og sagt er. En þá er aftur á móti
skammt til þess að embættið
verði hversdagslegt og missi
mátt sinn til að styrkja og sam-
eina.
Enginn fær gert svo að öllum
liki, en það ætla ég að Kristjáni
hafi tekist furðu vel að þræða
hinn rétta meðalveg. Hann er
bóndasonur og upp alinn á norð-
lensku menningarheimili. Hann
sameinaði tvöfalda háskóla-
menntun, þvi að fyrst nam hann
fornleifafræði við háskólann i
Kaupmannahöfn og siðan is-
lensk fræði hér heima. Hann rit-
arvandaðog kjarngott islenzkt
mál, en þó einfalt og tilgerðar-
laust. Vel skáldmæltur svo sem
ljóðaþýðingar hans bera vitni,
og eigum við. vonandi eftir að
kynnast þeim hæfileika betur
áður en langt liður. Hann er for-
seti fólksins i landinu sem veitti
honum brautargengi, en jafn-
framt er hann, með fjölbreytt-
um gáfum og þjóðlegri mennt-
un, virðulegur fulltrúi þjóðar
sinnar bæði á erlendum vett-
vangi og á hátiðarstundum i
heimalandi sinu.
En hvernig hefur þá þjóðinni
farizt við forseta sinn, hljóðlát-
an akurmann fræðanna sem
skyndilega var settur upp á
þennan jökultind? Hefur hún
komið til móts við hann, eins og
hún ætlast til að hann mæti
henni? Ekki virðist illa falliö
að hugleiða þaö einmitt nú i
dag!
Ett bild av ensamheten
er att vara president
och bo pá Bessastaðir
segir finnska skáldið Lars
Huldén i nýlegu kvæði. En
stundum er nú lika þys og gleð-
skapur i baöstofunni hjá Hall-
dóru og Kristjáni, sem betur
fer; og Bessastaðakirkja er al-
skipuð á hátiðum eins og aðrar
islenzkar kirkjur. „Þið skuluð
ekki búast við þvi að ég breytist
nokkuð þó ég verði forseti,”
sagði Kristján Eldjárn við þá
sem fastast skoruðu á hann til
framboðsins. Það hefur hann
ekki heldur gert, og þess vegna
hefur honum farnast svo vel i
embætti sinu. Þó er ég ekki frá
þvi að svipur hans sé ennþá
bjartari, röddin ennþá hlýrri og
handtakið þéttara heldur en var
hjá fyrrverandi þjóðminjaverði.
Þetta sýnir þá, ef rétt er, að
tignarstaðan hefur ekki leikið
hann hart, aðhann hefur glaðst
af þegnum sinum eins og
þegnarnir af honum. Þó gæti ég
trúað að landsfólkið hefði oftar
mátt koma til móts við forseta
sinn, og kalla hann með sér til
leiks og starfa. Og gamlir og ný-
ir vinir hans mættu strjúka af
augum þá glýju sem enn kann
að vera eftir frá timum gamal-
dags konungsvalds og minnast
þess að hann er aðeins maður
þótt hann búi á Bessastöðum.
Jónas Kristjánsson
Forsetahjónin, dr. Kristján og Halldóra Eldjárn, skömmu eftir forsetakjörið 1968.
A timamótum er eölilegt að
renna huganum til baka og
minnast fyrstu kynna. Fyrsta
viðkynning min við dr. Kristján
Eldjárn var einmitt i Þjóð-
minjasafninu, þar sem við átt-
um um nokkura ára skeið sam-
eiginlegan vinnustað.
Ég var svo lánsamur að fá i
hendurfáséöan forngrip og ark-
aði með hann upp i safn, þvi aö
mig grunaði, að húsráðendum
þar kynni að þykja hann for-
vitnilegur. Mér eru enn í minni
viðbrögð Kristjáns þjóðminja-
varðar er ég dró kúptu næluna
upp úr vasanum og lagði á borð-
ið. „Hvar fékkstu þetta”, mælti
hann með eftirvæntingu og
hrifningu i röddinni og mér varð
i fyrsta skipti ljós hrifning og
ánægja safnman'nsins yfir dýr-
gripum menningarsögunnar.
Siðar urðu kynni okkar nán-
ari. Við urðum samverkamenn
við sömu stofnun og hann yfir-
maður minn um árabil. Þá rann
gerla upp fyrir mér, sem ég
hafði þó vitaö fyrr, hinn elju-
sami fræði- og visindamaður,
sérfræðingur, ekki á einu sviði
menningarsögunnar heldur
mörgum, sem haslað hafði sér
völl vitt út fyrir ramma forn-
fræðinnar. Mun hugurinn þó i
upphafi hafa stefnt nokkuð inn á
aðrar brautir, enda var forn-
leifafræðin nánast óþekkt hér i
landi þar sem bókmennta- og
málfræðirannsóknir höfðu tröll-
riðið allri fræða- og visinda-
starfsemi um áratugaskeið svo
að fáir virtust þekkja viðari
hring. Það var islenzkri menn-
ingarsögu mikið lán, að
Kristján skyldi brjótast út fyrir
þann múr, sem fræðimenn
höfðu hlaðið i áratugi um fræði
sin svo aö fáir þeirra sáu, hvað
• fyrir utan var.
Kristján Eldjárn kom ungur
að árum að Þjóöminjasafninu
og tók senn við stjórn þess. Þótt
annar eljusamur og farsæll
þjóðminjavörður heföi þá unnið
griðarlegt og ómetanlegt
björgunar- og rannsóknarstarf
um áratugaskeið segir mér svo
hugur um að Kristján hafi orðið
að skipuleggja starf sitt og
stofnun nærfellt frá grunni. Nýir
timar voru gengnir i garð.
Heimurinn var nýkominn úr
sviptibyljum styrjaldarinnar og
nýtt verömætamat skapaöist.
Ný kynslóð lagði annaö mat á
hlutina. Nú var ekki lengur ein-
blíntá það, sem var ævagamalt
og rammþjóðlegt heldur litið
nær i timanum, til siðustu kyn-
slóöa og hugað að þvi, hvernig
þær hefðu lifað i landinu og
hvaðan þær hefðu sótt menn-
ingaryl sinn. Torfbæirnir voru
ekki hið eina, sem varðveizlu-
vert þótti, heldur bættust
timburhúsin i hópinn, miðalda-
kirkjugripirnir ekki einu um-
talsverðu safngripirnir heldur
ekki siður hversdagsgripir frá
tið afa og ömmu. Þetta vitnaði
um hverdagslifið, þjóðmenning-
una, lif fólksins i landinu og nú
beindist hugurinn að þvi.
Annað kom einnig til. Þjóð-
minjasafnið fluttist i eigið hús-
næði i fyrsta skipti og nú var
loks hægtað setja safnið þannig
upp, að rúmt yröi á þvi, Mutirn-
ir nytu sin hver um sig og með
snyrtilegri uppsetningu mætti
láta þá segja það, sem þeir
bjuggu yfir, þótt á þöglu máli
væri. Hér gafst ungum safn-
manni sjaldgæft tækifæri, sem
hinum eldri hafði varla gefizt.
Það var lika notað vel og ber
uppsetning Þjóðminjasafnsins
enn vitni þess, hve vel tókst hér
til. Enn er uppsetning og fyrir-
komulag i safninu með ágætum
og er þó fjórðungur aldar liðinn
frá þvi að Kristján Eldjárn og
samstarfsmenn hans gáfu þvi
„andlit” og hefur margur
hluturinn úrelzt á skemmri
tima.
Mér segir svo hugur um, að
svo mjög sem dr. Kristjáni hafi
verið kær vinnan í Þjóöminja-
safninu, hið daglega sýsl um
hluti og stjórnun, hafi þó fræði-
og visindamaðurinn átt hug
hans í enn rikara mæli. Hann sá
manna gleggst, hve griöarleg
rannsóknarefni var að sækja til
safngripanna, og hann hefur
manna mest gengið fram i þvi
að gefa þessum þöglu hlutum
mál. Um þetta eru til vitnis hin-
ar fjölmörgu greinar hans og
bækur um menningarsöguleg
efni, sem eru flestar á einn eða
annan hátt runnar frá hlutum i
Þjóðminjasafninu. Og þó hafa
liklega rannsóknir utan safnsins
verið honum enn meira að
skapi, uppgröftur fornkumla og
bæja og miðaldaminja og
skoðunarferðir á staði þar sem
fornminjar getur að lita og þar
sem glima mátti við gáturnar
um það, hvað hér leyndist undir,
hver skýring gæti verið á til-
komu garðlagsins, tóttarbrots-
ins eða götuslóðans, sem hér
mótaði fyrir. Hvarvetna blöstu
honum við viðfangsefni fræði-
mannsins, stór og smá.
Ég býst við, að dr. Kristján
hafi ekki átakalaust slitið sig frá
Þjóðminjasafninu og sezt i ann-
an sess. Svo rikur er fræði-
maðurinn með honum, að hann
hefur haldið föstum tengslum
við sina gömlu stofnun og sina
gömlu samstarfsmenn innan
lands og utan og verið jafnvel
enn athafnasamari i fræðunum
enfyrr. Það er vissulega mikils
um vert fyrir litla þjóð, að vita
æösta yfirmann sinn mitt á
meðal fólksinsalla tið, vinnandi
menningu og mennt þjóðarinnar
með fræðastörfum á milli þess
sem skyldustörfin kalla. Og það
er greinilegt, að þetta kann
þjóðin að meta og þykir vænt
um þennan kost i fari forseta
sins.
Oft kemur mér i hug visan:
Að lesa og skrifa list er góö.,
þá ég hugsa tii fyrirrennara
mins i starfi, dr. Kristjáns. Lik-
lega finnast ekki margir hér á
landi sem þessi barnagæla á i
rauninni betur við en einmitt
hann. Svo viðfeðmur hefur
lestrarheimur hans verið, svo
stórt hefur akur ritferils hans
teygt sig að með ólikindum er.
Þekkingin á öllum greinum
húmaniskra fræða er með fá-
dæmum, runnin af skarp-
skyggni, áhuga og elju. Þekking
hansá högum lands og lýðs yfir-
gripsmikil og fjölþætt, eins og
eðlilegt má vera þeim, sem ekki
hefirglatað enn með öllu sveita-
manninum úr sjálfum sér.
En kannske er þó léttleikinn,
kimnin og gamansemin, sem
notuð er sem krydd á daglega
lifið, það sem margir munu
meta mest i fari dr. Kristjáns
Eldjárn, hvort sem er i formi
gamansamrar stöku eða kimi-
legs atviks úr daglega lifinu,
sem rifjað er upp þegar við á.
Hann veit, að fræðin þurfa sitt
krydd.
Ég þakka dr. Kristjáni öll
hans hollu ráð, vináttu og
traust, sem hann hefur sýnt mér
gegn um tiðina, allt frá þvi hann
hvatti mig til að leggja út i forn-
fræðinám og lagði þannig
grundvöll að lifsferli minum.
Þór Magnússon.
Heimsókn i Sviþjóð 1971. Forseti Islands og Gústaf Adólf Sviakonungur. Sven A Keflavlkurflugvelli 1971 — forsetinn tekur á móti Kekkonen Finnlandsforseta.
Jansson prófessor, forstöðumaður fornminjasafnsins sænska, sýnir dýrgripi þess.