Fréttablaðið - 07.05.2006, Blaðsíða 84

7. maí 2006 SUNNUDAGUR28
baekur@frettabladid.is
HALLDÓR GUÐMUNDSSON
> SKRIFAR UM BÓKMENNTIR
Ætli tími njósnabóka sé ekki liðinn? Spennusagna um þunglyndis-
lega menn á vegum annars hvors risaveldanna sem háðu vonlitla
baráttu um upplýsingar við fáránlegar aðstæður. Sögur sem þeir
skrifuðu Graham Greene, John Le Carre og slíkir þar sem allir sigr-
ar voru Pyrrosarsigrar og örlagahjólið snerist hring eftir hring.
Söguhetjurnar voru eiginlega afsprengi harðsoðna krimmans
bandaríska, að upplagi góðgjarnir menn sem lentu í aðstæðum þar
sem öll góðsemi varð fáránleg. But down these mean streets a must
go, who is not himself mean, skrifaði Raymond Chandler á sínum
tíma: En þessar grimmu götur verður sá að ganga sem er ekki
grimmur sjálfur. .. Þetta voru krossfarar án málstaðar.
Njósnarar kalda stríðsins eru orðnir sagnfræðilegt viðfangsefni
fremur en skáldsögulegt. Eftir fall múrsins og opnun skjalasafna
austan tjalds er alltaf fleira að koma í ljós um starf þeirra þeim
megin, þar sem þurfti að njósna um svo margt, líka innanlands. Í
Austur-Þýskalandi einu störfuðu 90 þúsund manns á vegum leyni-
lögreglunnar Stasi og 180 þúsund í viðbót voru njósnarar í hluta-
starfi, óopinberir samstarfsmenn einsog það hét á máli kerfisins.
Sumir þeirra fengust við bókmenntir. Sem kunnugt er taka engin
ríki jafn mikið mark á bókmenntum og einræðisríki, engin yfirvöld
hafa jafn miklar áhyggjur af hinu ritaða orði, svo starfsmenn Stasi
höfðu nóg að gera við að fylgjast með bókafólki í landinu.
Stasi menn með áhuga á bókmenntum stofnuðu leshringi og
bókmenntafélög, lásu ljóð hver fyrir annan og höfðu í frammi
uppbyggilega gagnrýni.
Þeir voru að vísu misvel að sér um heimslitteratúrinn. Haustið
1956 var t.d. frægur austurþýskur útgefandi, Walter Janka, hand-
tekinn og sat inni í mörg ár. Janka hafði gefið út Halldór Laxness
meðal annarra og var oft yfirheyrður um erlend sambönd sín. Í
skjölum Stasi stendur að hann hafi verið þráspurður um tengsl sín
við íslenska rithöfundinn „Laxner“, svo ekki hafa njósnararnir
þekkt vel til íslenska Nóbelskáldsins.
En smám saman skapast sérhæfing í þessu sem öðru: Ef þú hefur
það hlutverk árum saman að njósna um menn sem skrifa bækur,
blanda jafnvel geði við þá og kynna þér bókmenntafólk meðal
andófsafla getur vaknað hjá þér löngun til að skrifa sjálfur. Það
gerðist í Austur-Þýskalandi. Stasi menn með áhuga á bókmenntum
stofnuðu leshringi og bókmenntafélög, lásu ljóð hver fyrir annan og
höfðu í frammi uppbyggilega gagnrýni. Stundum voru jafnvel fengn-
ir eldri njósnarar til að lesa yfir og segja mönnum til. Kannski menn
sem höfðu um langt skeið njósnað um góða rithöfunda og þannig
lært eitt og annað. Árið 1985, fjórum árum fyrir fall múrsins, var
gefin út ljóðabók í tilefni 35 ára afmælis Stasi: „Við um okkur“, með
kvæðum starfsmanna. Að vísu bara til innnanhússbrúks.
Maður þarf að sjá fyrir sér grámyglulega skrifstofumenn með
hlerunarbúnað fylgjast með litríku lífi skálda og listamanna og
smám saman smitast af bókmennta-vírusnum. Þeir höfðu atvinnu af
að gera skáldum lífið leitt og tóku svo til við að yrkja sjálfir. Hug-
myndin er svo absúrd að hún getur ekki verið nema sönn. Á þessu
ári hefur meira að segja verið frumsýnd bíómynd um Stasi-leshring-
inn í Þýskalandi, „Líf hinna“ heitir hún. Undir lokin voru sum njósna-
skáldin víst orðin veik fyrir andófs-hugmyndum alvöruskáldanna
svo það þurfti að halda uppi njósnum um njósnarana; bókmenntaleg-
ir gagnnjósnarar skrifuðu skýrslur um lestrarhneigða leyniþjón-
ustumenn. Skyldu njósnararnir líka hafa lesið njósnabækur? Einsog
frægustu bók John Le Carre, Njósnarinn sem kom inn úr kuldanum,
sem einmitt gerist í Austur-Þýskalandi?
En nú er aðeins eitt risaveldi eftir og krossfarar þess hafa mál-
stað, og kannski er það heimsbyggðinni helmingi hættulegra en
þunglyndislegt þrátefli kalda stríðsins.
Bókhneigðir njósnarar
> Bók vikunnar
Frá endurskoðun til upplausnar rekur
sögu hugvísinda síðasta áratuginn frá
ólíkum sjónarhornum. Bókin inniheldur
viðtöl, fræðigreinar, ritgerðir, minn-
ingargreinar og ljósmyndir. Ritstjórar
eru Hilma
Gunn-
arsdóttir,
Jón Þór
Pétursson
og Sigurð-
ur Gylfi
Magnús-
son.
Hann leifði hálfum lapskássu-
skammtinum. Það var engin leið fyr-
ir ástfanginn mann að éta lapskássu.
Það var ekki hægt að éta lapskássu
daginn eftir dómsdag. Þá átti maður
bara að elska og kaupa blóm handa
þeim sem maður elskaði.
Úr smásögunni „Sál“ eftir William Heinesen úr safninu Fjandinn
hleypur í Gamalíel sem kom út í þýðingu Þorgeirs Þorgeirsonar
árið 1978.
Straumi var hleypt á vefritið Tíu
þúsund tregawött í vikunni en
riti því er ætlað að vera vettvang-
ur fyrir hvers lags efni um ljóðlist.
Að sögn Eiríks Arnar Norðdahl,
eins af aðstandendum heima-
síðunnar, hefur ritið strax fengið
„skrilljón heimsóknir“ og verið
uppfært ötullega. „Mikið af þessu
eru stuttar ábendingar en það
eru strax byrjaðar að streyma
inn aðsendar greinar jafnvel þó
þessu hafi ekki verið flaggað
af neinu viti ennþá. Íslenskir
ljóðaunnendur virðast því hafa
eitthvað að tjá sig um,“ segir
Eiríkur og hvetur alla sem hafa
eitthvað til málanna að leggja,
þýðendur, skáld og áhugafólk til
þess að senda inn efni.
Eiríkur segir að framboð á ljóða-
umræðu í hinum hefðbundn-
ari fjölmiðlum sé takmarkað
hérlendis og þá hafi það verið
sérstakt vandamál lengi hversu
lítil samræða sé við erlenda ljóð-
list en á því verður nú gerð brag-
arbót. „Vefritið verður þannig líka
vettvangur fyrir ábendingar og
umræðu um það sem fólk er að
lesa og skoða,“ útskýrir Eiríkur.
Vefritið má finna á slóðinni
www.10000tw.blogspot.com
en í ritstjórn þess auk Eiríks
Arnar sitja Ásgeir H. Ingólfsson
bókmenntafræðingur, Hildur
Lilliendahl ljóðskáld, Ingi Björn
Guðnason bókmenntafræðingur
og Ingólfur Gíslason stærðfræð-
ingur.
Ofurafl í íslenskri ljóðlist
EIRÍKUR ÖRN NORÐDAHL Virkjar tíu
þúsund tregavött í góðum félagsskap.
FRÉTTABLAÐIÐ/VILLI
Ljóðskáldið og rithöfundur-
inn Þorsteinn frá Hamri
var á dögunum gerður að
heiðursfélaga í Rithöfunda-
sambandi Íslands.
Í fyrra gaf Þorsteinn út ljóðabók-
ina Dyr að draumi, þá sautjándu í
röðinni en auk þeirra hefur hann
einnig gefið út skáldsögur, þýtt
fjölda verka og komið að margvís-
legri útgáfu með einum eða öðrum
hætti. Hann vill lítið láta uppi með
starfa sinn þessa dagana og kveðst
hafa hægt um sig en vera þó eitt-
hvað að skrifa.
Þorsteinn kveðst þakklátur
fyrir þessa vegtyllu og segist ávallt
hafa átt góð skipti við Rithöfunda-
sambandið. „Það hefur aldrei borið
skugga á viðskipti mín við kollega
mína þar.“ Líkt og nýkjörinn for-
maður sambandsins, Pétur Gunn-
arsson sem tjáð hefur ugg sinn um
framtíð bókarinnar í fjölmiðlum,
deilir Þorsteinn áhyggjum margra
af minnkandi lestri. „Það er ábyggi-
legt að rithöfundar þurfa að grípa
til einhverra ráða en það þurfa þó
líklega fleiri að gera. Maður heyrir
oft skuggalegar raddir um minnk-
andi bóklestur svo ég tel að allir
þurfi að leggjast á eitt,“ segir Þor-
steinn.
„Við eigum líka í höggi við svo
steingelt gildismat þar sem allt er
vegið á vog peningahyggju og
hégómlegs oflætis af því tagi.
Andri Snær sýnir okkur vel þessa
dagana þvílíkur þrifnaður kemur í
ljós þegar hellt er úr fötunni og
segir það okkur ekki einhverja
sögu að um sömu mundir finnast
jafnvel skólamenn sem láta sér
fátt finnast um ræktarsemi við
tungumálið.“ Þorsteinn er hrifinn
af hinu umtalaða Draumalandi
Andra Snæs Magnasonar og segist
vona að bókin hvetji fólk til dáða
og bætir því við að stundum höfum
við gott af því að vera gefið utan-
undir.
Nú er viku bókarinnar nýlokið
og Þorsteinn segist telja að slíkt
framtak hafi töluvert að segja
þegar kemur að því að vekja
athygli á bókmenntum og hvetja
til lesturs. Þó sé stundum eins og
ýmiss konar húllumhæ sem tengj-
ast slíkum viðburðum séu jafnvel
í beinni andstöðu við inntak eða
þýðingu þess sem verið er að aug-
lýsa.
Þorsteinn flygist vel með gras-
rótinni í íslenskum bókmenntum
og segir þar margt á seyði en
kveðst vilja forðast að draga gott
fólk í dilka.
Þegar kemur að lestrinum
hefur samt ýmislegt breyst. „Ætli
ég lesi ekki hægar,“ segir Þor-
steinn sposkur og kveðst líklega
hafa lesið mest sem unglingur
þegar hann renndi sér í gegnum
bækur. „Sumar hafði ég jafnvel
ekki forsendur til þess að skilja og
las síðan aftur,“ útskýrir hann og
segist enn leita í sömu höfundana.
„Það eru höfundar eins og Halldór
Laxness og Hamsun sem ég nefni
oft þegar þessa spurningu ber á
góma. Hamsun er merkilegur
töframaður sem einhvern veginn
hefur sett mark á sálina.“
kristrun@frettabladid.is
Heiðursfélagi frá Hamri
RITHÖFUNDURINN ÞORSTEINN FRÁ HAMRI Segir Draumaland Andra Snæs kærkominn kinnhest og vonar að bókin hvetji lesendur til dáða.
FRÉTTABLAÐIÐ/ STEFÁN