Tíminn - 23.03.1978, Blaðsíða 12

12 Fimmtudagur 23. marz 1978

,,Saga hestal Læ] kninga á íslandi”
Undirrituö var full eftirvænt-
ingar, þegar hún fór aö hitta
George J. Houser, Kanada-
manninn, sem skrifaöi eina af
jólabókunum, „Saga hestalækn-
inga á Islandi”. Eftirvæntingin
var mest fólgin i þvi aö hitta
útlending sem gerzt haföi svo
djarfur aö reyna aö bjarga þvi
sem bjargað varö um
alþýðlegar lækningar á hestum
á Islandi. Mjög fáar ritaðar
heimildir eru til um þetta efni,
en munnlegar heimildir marg-
ar. Eigendur hinna munnlegu
heimilda eru flestir komnir yfir
áttrætt. Þaö voru þvi siöustu
forvöö aö ná sambandi viö þá
hér á jörö. George Houser býr
við Reynimelinn. Hann var
mjög alúölegur og ræöinn og
komst fljótt aö þvi, aö ég haföi
lftiö annaö i veganesti en orðiö
hrossalækningar, sem fleygt
varð á þeim tima, þegar skyn-
samlegri læknisaðferöum var
beitt á hross en menn. Hann tal-
ar islenzku ágætlega, en
bregöur sér yfir i enskuna á
stundum.
Fróðleikurinn
var að glatast
Hér er á feröinni magister i
ensku og enskum bókmenntum,
sem fyrir tilviljun og af nauðsyn
sneri sér að þjóöfræöi. Hafði
hann hlotið styrk frá McGill
háskólanum i Kanada til þess aö
leggja stund á þjóöfraéöi við
háskólann i Uppsölum. Bók-
menntirnar áttu aö yfirtaka
þjóðfræðina, en sú varö að lok-
um sterkari. — „Ég sá, að svo
mikið var eftir ógert á þvi sviöi,
sagöi George. „Annars á ég
erfitt meö að Utskýra, hvernig
égbrá af leið og lenti til íslands.
Ein skýringin er sú, að viö Bo
Almquist, þjóðfræöikennari
minn, ræddum oft um þaö,
Doktorsritgerð
fyrir almenning
hversu litlar skriflegar heimild-
ir væru til um alþýðulækningar
á hestum á tslandi þegar sami
fróðleikur um hin Norðurlöndin
er til aö miklu leytLVarö þaö úr
aö ég sótti um styrk úr Visinda-
sjóði til þess aö ferðast um
íslands ogsafna efni um alþýö-
legar hestalækningar frá eldri
bændum og þeim sjálflæröu
mönnum, er fengizt hafa við
lækningar á hestum. Nöfn
þeirra fékk ég frá Þjóöminja-
safni, prestum, dýralæknum,
sýslumönnum, póstmeisturum
og lögregluþjónum. Ég átti
viötöl viö 52 menn, karla og kon-
ur. Flest af þvi fólki var komiö á
áttræöisaldur og sumt á
niræðisaldur. Ef ég hefði verið
tiu árum seinna á ferö, hefði
þessi fróðleikur glatazt.”
,,Einn skrifaði
mér bréf
upp á 18 síður”
„Mér er sérstaklega minni-
stætt, hversu vel mér var tekiö
alls staöar og lögöu menn mikið
ásig til þessað geta svarað mér
sem bezt. Einn skrifaði mér
bréf upp á 18 siöur, annar ræddi
viö hjón á niræöisaldri, þar sem
ég haföi ekki tök á fara að finna
vegna slæmrar færöar. Hann
tók viðtölið upp á segulband og
sendi mér. Slik viöbrögö heföi
ég hvergi fengið nema hjá Is-
lendingum. Þeir hafa mjög
Vörubílar til sölu
Scania 140 Arg. ’70 ’73 ’74
Scania 111 Arg. ’77
Scania 110 Arg. ’71 ’72’ 73 ’74
Scania Vabis 80 og85 Arg. ’69 ’72
Scania Vabis 76 Arg. ’63 '64 ’65 ’66 ’67
Volvo 1225 Arg. '74
Volvo 89 Arg. ’72
Volvo 88 Arg. ’67 ’71 ’72 ’74
Volvo 725 Arg. ’74
Volvo 86 Arg. ’68 ’69 ’70 ’71 ’72 '73 ’74
M. Benz 2624 Arg. '74
M. Benz 2632 Arg. ’73
Arg. '73
M. Benz 2224 Arg. ’72 ’73
M. Benz 1519 Arg. '70 ’71 ’73
M.Benz 1513 Arg. '66 ’73 '74
Man 30320 Arg. '74
Man 26320 Arg. ’73

Arg. íc
Man 868 Arg. '72
Vöruflutningabilar
M. Benz 2226 Arg. ’74
M. Benz 1619 Arg. ’72-’75 fæst án kassa
Volvo F88 Arg ’70
Scania 80 Arg. '72 ’73 fæst án kassa
Scania 76 super Arg. '66 '67
Notaðar vinnuvélar
M.F. 50 Arg. ’71-’74
M.F. 70 Arg. ’74
I.C.B. Arg. ’64-’72
Ford 4550 Arg. ’74
Ford Cauty, fjórhjóladrif Arg. ’65
Layland grafa, fjórhjóladrif Árg ’70
Aymar Arg ’68
Mustang 120 Arg. ’73
Brayt X2 Arg ’65-’70
C.A.T.D7 Arg. ’66-’67
C.A.T.D6C Arg. ’74
C.A.T. D4 Arg ’68
I.H.TD8B Arg ’72
Terex 41 Arg ’71
I.H. 11.100 Arg. ’64
Kockums 520 Arg. ’67
Zetor 4718 með Hydor pressu Arg '74
Zetor 4718, fjórhjóladrif Arg ’73
Ford 6600 Arg '11
Einnig kranabila lyftara, malarvagna, vöruvagna, palla
og sturtu ofl.
Vélatorg
Borgartún 24, sími 2-85-90 og 2-85-75.
sterkar tilfinningar til uppruna
sins og þjóöhátta, ( ólikt Svium
t.d., sem ég hef nokkuö fengizt
viö að skrifa fyrir.
Þór Magnússon þjóöminja-.
vörður og Arni Björnsson
forstjóri Þjóöháttadeildar
Þjóðminjasafnsins veittu mér
dýrmæta hjálp viö rannsóknir
minar. Aö beiöni Arna bjó
Þórður Tómasson byggöasafn-
vörður i Skógum undir Eyja-
fjöllum til spurningalista um
rannsóknarefni mitt og fengust
greið svör. Sé litiö á ætterni
hei m il dar m anna, liggja
ræturnar i allar sýslur lands-
ins.”
„Merkileg kona,
Karólína
frá Miðdal”
„Auk frásagnar heimildar-
manna minna fékk ég
góðfúslega að nota bréfasafn
Þórðar Tómassonar. Tómas
Helgason léöi mér handrit
Magnúsar Guðfinnssonar frá
Staðarfelli og Aðalbjörg Edda
Guðmundsdóttir handrit móöur
sinnar, Karólinu Einarsdóttur
frá Miðdal (1912—1962). Það er
Karólinu að þakka, að ýmsar
gamlar kreddur um hesta, m.a.
um járningar, frjósemi hjá
hryssum og fyrirboöa um
gæöingsefni og jafnvel kyn og lit
afkvæmis, hafa diki algjörlega
glatazt. A timabilinu 1957—1961
safnaöi Karólina þeim
munnmælum, sem elztu menn
geymdu i minni, og eru handrit
hennar aðalheimildin um þessa
tegund islenzkrar þjóðtrúar.”
, ,Hestalækningar
skynsamlegri
á íslandi
en á öðrum
N orðurlöndum ’ ’
1 Sögu hestalækninga á Is-
landi kemur fram, aö mjög
sjaldan svo vitaö sé hafa hesta-
lækningar hér verið bundnar
kukli eins og gerðist á öðrum
Noröurlöndum. Islenzkir bænd-
ur virðast aldrei hafa ánetjazt
galdramjöðum eöa skrýtnum
tiltækjum til þess að lækna
skepnur sinar, heldur byggðu
þeir á reynslu. George var aö
þvi spurður, hvaða fræöilega
skýringu hann hefði á þessum
mismun.
— „Þaö, aö allflestar tilraun-
ir til aö lækna hrossasjúkdóma
á Norðurlöndum öðrum en Is-
landi hafi veriö tengdar kukli, á
sér gilda ástæöu. Á 17. öld var
galdratrúin i algleymingi á Is-
landi, en af rannsóknum Olafs
Daviðssonar að dæma hefur
aleins örfáum Islendingum
dottið i hug aö kenna nágrönn-
um sinum um aö hafa sýkt eöa
drepið hesta með göldrum eins
og titt var annars staöar á
Noröurlöndum, jafnvel fram á
19. öld. Einnig sýna Eddukvæð-
in, að hetjuandi vikingaaldar
hefur heldur hneigzt til að ská-
ganga villigróður hjátrúarinn-
ar.
Það sem er þó hvað þyngst á
metunum, sé miðað viö Norður-
löndin, er, að ýmsar alþýölegar
hestalækningabækur, sem
byggðu á kreddum, voru aldrei
þýddar á islenzku. Þær voru
þýddar úr þýzku og dönsku á
sænsku og jafnvel úr þýzku og
sænsku á dönsku, en aldrei á is-
lenzku. A Hólum og i Hrappsey
voru prentsmiðjurnar notaðar i
þjónustu þjónusstu guðsorða-
bóka, skólabóka og til fræðslu,
en ekki til að prenta slikar bæk-
Dr. George J. Hauser.
Timamynd: FB
Rætt við
Georg J.
Houser,
nýbak-
aðan
doktor
við
Háskóla
íslands
ur sem kreddulækningabækur
voru.
— Ýmsir prestar og mennt-
aðir leikmennhafaef til vill þýtt
sérkennilegdýralækningaráð úr
erlendum ritum á islenzku, en
enginn vitnisburður er til um, að
bændur hafi haft handrit þeirra
til leiðbeiningar við hrossalækn-
ingar.
— Saga hestalækninga á Is-
landi er merkileg af þvi að hún
greinir frá viðleitni manna til
lækninga i landi, þar sem ráð og
meðul skorti raunverulega.
Mörg ráð, sem menn hafa til
þessa álitið heifeer hindurvitni,
voru þaö alls ekki. Þau voru
byggð á skynsemi og reynslu.
önnur voru algjörlega út i hött
og skepnurnar hefðu eins vel
náð sér án þeirra, en það höfðu
bændurnir ekki hugmynd um,
fyrst þær læknuðust. Það er
ýmislegt þessu likt, sem kemur
i ljós, þegar grannt er skoðað.”
Hvað gert var
við klumsa
hryssu
Hvað vilt þú nefna sem dæmi
um læknisráð á Islandi og lækn-
isráð á öðrum Norðurlöndum?
Við getum tekið t.d. klumsa
hryssu. Til þess að opna á henni
ginið höfðu bændur á Islandi
ýmis ráð, misgóð. Heimildar-
menn minir nefna mér sjö. Þar
á meðal eru blóðtökur, inngjafir
og þvinganir, en eitt vekur sér-
staka athygli. Sumir bændur
höfðu fundið það út að kæling á
skepnunni gat gefiö góða raun.
Af hverju vissu þeir ekki, en
slikt á sér lifeðlisfræðilegar
skýringar. Þannig geta fjórir
heimildarmenn um, hvernig
sundleggja skuli klumsa merar.
Þaö voru feðgar úr A-Eyja-
fjallahreppi, Þingeyingur og
gamall Skagfirðingur.
— Tveir bændur fæddir á
Skógarströnd og i Kol-
beinsstaðahreppi segjast hafa
séð menn ausa köldu vatni yfir
klumsa hryssu, þangað til hún
fór aðskjálfa, ivon um að kjálk-
arnir losnuðu við það. Þá var
farið með hana i hús og hlynnt
að henni. Sönn hrossalækning
sem aldrei brást.
— Ásgeir Einarsson dýra-
læknir telur, að af svokölluðum
þjóðráðum hafi þetta verið það
bezta til að lækna klumsa mer-
ar, sérlega ef merin varð
klumsa af erfiði og var heit og
sveitt. Þurfti þá að teyma hana
út i djúpt kalt vatn eða ausa yfir
hana köldu vatni, gæti hún ekki
gengið. Þetta var, gert með
góðum árangri i Lagarfljóti við
Egilsstaðium 1930-1940. A þessu
er til li'feðlisfræðileg skýring.
Tilfellið er að kæling jafnar
saltefnin i blóðinu, þar á meðal
kalkið, eftir þvi sem Asgeir
segir. Og nú er sjúkdómurinn
læknaður með itrekuðum
innspýtingum á kalsiumbórglú-
konati.”
Galdram j öður
úr tíðablóði
meyjar
,,A Norðurlöndum var ekkert
likt uppi á teningnum. Höfundar
gömlu hestalækningabókanna
ráðlögðu við klumsa hryssum
blóðtökur, stólpípur, poka með
hvitlauk og djöflamiði eða
galdramjöð úr tiðablóði meyjar,
antimóni, ormadufti og safrani
uppleystu i vatni.
— Sænsk hestalækningabók
getur þess, að i Hövsta-sókn i
Næriki ætti að riða hrossinu
sprett og gefa þvi siðan inn
kattaskit i volgu öli. Allt er þetta
á sömu bókina lært frá Sviþjóð
og Danmörku. Eitthvað minna
mun hafá verið um slikar
kreddur i Noregi.”
,,Með hjálp
góðra manna....”
Vinnan við að safna efni og
skrifa bókina, sem um leið er
doktorsritgerð, hefur tekið
George Houser6 ár. Allt er tekið
með: saga, bókmenntir,
þjóðsögur og trúarbrögð. Með
hjálp góðra manna hefur honum
tekizt að skrifa bókina á is-
lenzku, en hann segir það hafa
verið langt og strangt verk.
— ,,Ég vildi hafa hana á is-
lenzku, svo að hún yrði aðgengi-
legri til lestrar. Ég geri mér
fulla grein fyrir þvi, að það er
aðeins á Islandi, Sem doktors-
ritgerðir eru gefnar út i bók og
lesnar af almenningi. Þið eruð
miklir lestrarhestar.”
Hið sama má reyndar segja
um George sjálfan. Hann les
allt, sem hann kemst höndum
yfir, og veit greinilega ekki aðra
aðferð betri til að eyða fristund-
um sinum. Nú er hann að vinna
að bók ásamt séra Braga
Friðrikssyni um séra Pál Þor-
láksson, sem talinn er fatnr Is-
lenzkrar byggðar i N-Dakóta.
Mun bókin verða gefin út á
þessuári, 100 ára afmælisári is-
lenzkrar byggðar i N-Dakóta.
Þegar hér var komið sögu,
var ég komin með Sögu is-
lenzkra hestalækninga i hendur
og ætlaði mér að lesa meira.
FI