Tíminn - 23.03.1978, Blaðsíða 19

18
Fimmtudagur 23. marz 1978.
Ekki sjúkdómur,
heldur ástand

Rætt við Magnús Kristinsson, formann
Styrktarfélags vangefinna í Reykiavík
A þessum degi, fimmtudegin-
um 23. marz 1978, sem jafnframt
er skirdagur, eru li&in nákvæm-
lega tuttugu ár sl&an Styrktar-
félag vangefinna var stofnaö i
Reykjavik. Af þessu tilefni sneri
Timinn sér til núverandi for-
manns félagsins, Magnúsar
Kristinssonar, og baö hann a&
ræöa viö lesendur blaösins um
þennan merka félagsskap, sem
hefursvo augljósu menningar- og
mannú&arhlutverki aö gegna, aö
ekki þarf aö ræ&a sérstaklega um
þá hliö málsins.
Fyrstu skrefin
I
Og þá er þaö fyrsta spurningin,
Magnús:
— Hver voru fyrstu tíldrög
þess, a&Styrktarfélag vangefinna
var stofnaö hér i Reykjavik?
— Fyrstu tildrögin voru hin
sömu ogoft ásérsta&.þegar félög
veröa til, — ekki sizt llknarfélög.
Sá er eldurinn heitastur, er á
sjálfum brennur, og það sem
hratt þessari félagsstofnun á staö
var nauösyn þess fólks sem haföi
oröiö fyrir þeirri reynslu aö eign-
ast vangefiö barn. Foreldrar van-
gefinna barna tóku sig saman og
mynduöu þennan félagsskap til
styrktar þeim börnum sfnum,
sem áttu viö andlega fötlun aö
striða.
— Ýmsir höf&u lagt þessum
málum lift, löngu á&ur en foreldr-
ar vangefinna barna myndu&u
samtök sin.
— Já, þaö er alveg rétt. Þaö
gerðist ákaflega merkilegur at-
buröur hér á landi áriö 1930,
þegar Sesselja Sigmundsdóttir
gekkfram fyrir skjöldu og stofn-
aöi heimili fyrir vangefin börn.
Hún haföi kynnt sér þessi mál i
útlöndum, vissi, aö þaö var knýj- ,
andi þörf fyrir slika starfsemi hér
á landi, og hófst þegar handa.
Hún safnaöi aö sér vangefnum
börnum, fór meö þau austur i
Grimsnes og var meö þau þar i
tjaldi fyrsta sumariö. Um haustiö
tókst henni þó aö fá húsaskjól fyr-
irir sig og börnin, sem hún haföi
tekið aö sér,*g þar meö var þaö i
rauninni oröiö til, Barnaheimiliö
að Sólheimum i Grimsnesi, sem
allir Islendingar þekkja, eöa hafa
a.m.k. heyrt talaö um. Þar hafa
nú á siðari árum veriö á milli
fjörutiu og fimmtiu vangefin börn
og unglingar.
— Þetta hafa veriö einhver
fyrstu skrefin til þess aö hjálpa
foreldrum vangefínna barna, og
þeim sjálfum?
Já, þetta var meö þvi fyrsta,
sem gert var skipulega til þess aö
létta á heimilum vangefinna
barna, og a& veita þeim sjálfum
ýmsa þjónustu, sem erfitt var eöa
óframkvæmanlegt aö annast i
heimahúsum.
Rikisvaldib^ kom til sögunnar i
þessum málum, þegar heimiliö
að Kleppjárnsreykjum I Borgar-
firði var sett á stofh árið 1946, en
Kópavogshælið tók til starfa 1952.
— Og svo er Styrktarfélag van-
gefinna stofnað sex árum si&ar,'
23. marz 1958.
— Já. Það félag var stofnað af
foreldrum vangefinna barna og
áhugafólki úm málefni vangefins
fólks. Eins og stendur i lögum
félagsins, er það stofnað ti! þess
aö stuðla að bættum aðbúnaði
vangefinna i landinu. Þetta hefur
verib eitt af meginmarkmiöum
félagsins, og er það enn.
félagiö hafi veriö stofnaö af for-
eldrum vangefinna barna og
áhugafólkium málefni vangefins
fólks. Atti félagiö þá frá upphafi
annan bakhjarl en nánustu að-
standendur þessara barna?
— Já, strax árið 1958 komu
fleiri til sögunnar og buöu aðstoö
sina en foreldrar og aðrir nánir
vandamenn barnanna, þótt að-
standendurnir væru auðvitaö
þungamiöjan i félagsskapnum.
Eitt af fyrstu verkum félagsins
var aö leita til rikisvaldsins um
aöstoö, og þeirri málaleitan var
ágætlega tekiö. Þaö var fariö a&
huga aö tekjustofni I þessu skyni,
og strax þetta ár, 1958, var lagt
fram á Alþingi frumvarp til laga
um skatt á allt öl og gosdrykki
sem seldir væru I landinu, og
skyldi því fé sem þannig safnaö-
ist, varið til styrktar hinum unga
félagsskap. Þaö var hið svokall-
aða tappagjald, sem allir kannast
viö. Sjó&urinn heitir Styrktar-
sjó&ur vangefinna, og hann hefur
frá upphafi verið i vörzlu félags-
málaráðuneytisins.
— Ég þarf auövitaö ekki aö
spyrja um hlutverk sjó&sins?
— Nei, það liggur nokkurn
veginn i augum uppi. Þó má geta
þess, til frekari glöggvunar, aö
honum er sérstaklega ætlaö aö
reisa stofnanir fyrir vangefiö
fólk, eöa meö öörum orðum aö
byggja og endurbæta húsakynni
þeirra stofnana, þar sem van-
gefið fólk dvelst. 1 upphafi var
þetta aö visu ekki gildur sjóöur,
en honum hefur vaxiö ásmegin
með árunum, og núna á þessu ári
er gert ráð fyrir aö inn i hann
komi um hundrað og fimmtiu
milljónir króna. En sé litið yfir
allt timabiliö, sem sjóöurinn
hefur starfaö, þá hafa komiö þar
inn um það bil fjögur hundruö
milljónir, fram aö siðustu ára-
mótum, og öllu þvi fé hefur veriö
variö til uppbyggingar allra
stofnana, sem annast málefni
vangefinna, á öllu landinu. >
— Þú talar um a& byggja og
endurbæta húsakynni þeirra
stofnana, þar sem vangefiö fdlk
dvelst, en fleira þarf að vera til
staöar en sjálf húsin. Nægja
þessir peningar til þess aö kaupa
húsgögn og annaö, sem ekki er
hægt án aö vera?
— Hér er þaö sem áhuga-
mannafélögin koma til sögunnar.
Þau hafa lagt mjög mikiö af
mörkum til þess að kaupa innbú
og ótalmargt fleira, sem nauö-
synlegt er á hverju heimili.
— Viö minntumst áöan á Sól-
heima, Kleppjárnsreyki og Kópa-
vogshæliö. En hvernig var mál-
efnum vangefinna aö ööru leyti
háttaö, þegar Styrktarféiag van-
gefinna tók til starfa fyrir tuttugu
árum? Hvaö til dæmis um skóla
og fræöslumál vangefins fólks?
— Þaðvargottaðþúminntist á
skóla- og fræöslumál. Ef til vill
getum viö minnzt betur á þau
siöar i þessu spjalli. En ef þú átt
viö það, hvernig málefnum van-
gefinna yfirleitt hafi veriö háttaö
þegar Styrktarfélag vangefinna
tók til starfa, þá var ástand
þeirra mála satt aö segja mjög
bágboriö, þegar frá er talin starf-
semi þeirra stofnana, sem þú
nefndir: Sólheimar, Kleppjárns-
reykir, Kópavogshæli. En reynd-
ar var heimilið aö Kleppjárns-
reykjum lagt niöur, þegar Kópa-
vogshæliö tók til starfa. — Ariö
1958, þegar Styrktarfélag van-
gefinna var stofnaö, vorutil rösk-
lega hundraö rými, eöa sjúkra-
rúm á stofnunum fyrir vangefna,
en taiið var þá, að þörf væri fyrir
aö minnsta kosti fjögur hundruö
rúm. Si&an hefur þessum málum
þokað svo fram,aö nú eru á stofn-
unum þrjú hundruö sjötiu og
fimm manns. Þó er bekkurinn
fullsetinn, og meira aö segja
vantar enn rými á hælum fyrir
vangefna.
Ég vil taka það skýrt fram, að
þótt ég notaöi áöan oröiö ..sjúkra-
rúm”, til frekari glöggvunar, þá
er þaö fólk sem hér um ræöir, alls
ekki sjúklingar i venjubundinni
merkingu þess or&s. Þetta er viss
tegund fötlunar, ástand sem
heldur áfram aö vara, en samt
sem á&ur er oftast hægt aö hjálpa
Magnús Kristinsson.
þessu fólki ákaflega mikiö og
koma þvi til aukins þroska með
kennslu og þjálfun. Mig langar aö
vitna til orða, sem Magnús
Magnússon kennari, núverandi
fulltrúi i menntamálaráðuneyt-
inu, sag&i einu sinni viö mig:
„Þaö geta allir eitthvaö lært,”
Tlmamynd: Róbert.
sagði hann. Þaö eru áreiöanlega
orð aö sönnu.
Dagheimili og
litil vistheimili
— Þaö sem viö erum aö ræöa
hér um Styrktarfélae vaneefinna
Styrktarsjóður
vangefinna
— Þú tókst svo til orða, aö
Núverandi stjórn, varastjorn og framkvæmdastjóri Styrktarfélags vangefinna i Reykjavik: Standandl frá vinstri: Tómas Sturlaugsson, fram:
kvæmdastjóri, Jóhann Guömundsson ritari, Davlð Jensson. Meö stjórnendur: ólafur óiafsson laúdlæknir, Siguröur Gar&arsson, Hilmar Sigurðsson
og Sigurður Hallgrimsson. Sitjandi frá vinstri: Halldóra Sigurgeirsdóttir meðstjórnandi, Magnús Kristinsson formaður, Gunnar Þormar varafor
maður, Ragnheiöur S. Jónsdóttir.
W——HillUMLLlH—WBH—■Wl'll l ■' ii'Mwmivmrmimim næænwwpæMaaaiwaaMgMPgtMWMmgMMiMMMroMMroMMBiMaeiMMmM!
Fimmtudagur 23. marz 1978 ;
19
Elzta heimildin um stofnun styrktarfélags vangefinna I Reykjavik. Ef myndin prentast vel, geta
menn séð, að dagsetningin er 10. febrúar 1958.
Útileikfimi I góöu veðri hjá einu af dagheimilum Styrktarfélags van-
gefinna 1 Reykjavik.
á tvitugsafmæli samtakanna,
langar mig aö spyrja þig hver
hafi veriö allra fyrstu verkefnin,
sem þau beittu sér fyrir?
— Fyrsta verkefnið var að
byggja dagheimili fyrir vangefin
börn. Ég tel merkilegt, aö þaö
skyldi vera byrjaö á einmitt
þessu, þvi aö þaö er aö koma æ
betnr í ljós meö hverju árinusem
liður, aö þaö er rétt stefna a&
byggja fremur dagheimili og litil
vistheimili ai stórar stofnanir.
Hins vegar þurfa stofnanir að
vera til lika, þvi að nokkur hluti
vangefins fólks þarf aö dveljast
aö staöaldri inni á stofnunum, en
það er samt sem áöur ekki nema
lKill hluti. Það var dagheimiliö
Lypgási Safamýri, sem Styrktar-
féla'giðbyrjaöiaöbyggja. Þaö tók
til starfa 1961, þar eru f jörutiu og
tvö börp, og þetta heimili starfar
af fullumkraftienn.Viðbyggðum .
sömuleiöip annaö dagheimili.
Þaö heitir Rjarkarás, og það tók
til starfa réttum tiu árum seinna
en Lyngás, eöaárið 1971. I Bjark-
arási eru unglingar og fulloröið
fólk, og þar dvWjast fjörutiu og
sex manneskjurXA siöast liönu
ári fengum viö til\pota hús, sem
forráðamenn Reykjavikurborgar
útveguöu okkur, og þpr dveljast
núna tiu manns. Enn langar mig
að minnast á eitt, fyrst\ið erum
aötelja upp framkvæmdir Styrkt-
arfélags vangefinna. Fé^agiö
hefur keypt hús, þar sem rekfö er
svokallað fjölskylduheimili. Þar
dveljast fimm stúlkur ásamt hús-
móöur. Tvær þessara stúlkna
hafa „útskrifazt” frá Skálatúns-
heimilinu, sem þýöir þaö, að þær
hafa með hjálp, námi og vinnu,
komizt til þess þroska, aö þær
geta unnið flest algeng störf á
dagheimili. Aö visu eru þessar
stúlkur i allháum greindarflokki,
miðaö við vangefiö fólk yfirleitt,
en viö erum samt ekki i neinum
vafa um það, aö inni á stofnunum
er talsvert mikið af vistfólki, sem,
gæti náö svipuðum árangri, eöa
jafnvel betri.
— Þú tókst svo til oröa, að
stúlkurnar gætu unniö flest al-
geng störf á dagheimili. Er það
ekki ákaflega misjafnt meðal
vangefinna, hvaða störf hver ein-
stakiingur gctur innt af hendi?
— Að sjálfsögðu. En þaö er lika
langt siöan viö, sem stöndum aö
Styrktarfélagi vangefinna og
margir fleiriveittuþvi athygli, aö
vangefiö fólk getur unniö miklu
meira en þaö gerir. Ef menn
halda, aö vangefnu fólki sé nægi-
legt að sofa, borða og njóta húsa-
skjóls, þá er þaö fullkominn mis-
skilningur. Við þykjumst hafa
fært sönnur á þetta, siðan viö
settum á stofn heimilið Bjárkarás
árið 1971, þar sem bæði eru ung-
lingar og fullorðið fólk. A heimil-
inu að Lyngási eru aftur á móti
börn og unglingar á aldrinum
þriggja til átján ára. Viö getum
vel tekiö s vo til oröa, aö allt vist-
fólkiö i Bjarkarási sé i starfs-
þjálfun. Þar starfar m.a. læröur
smiöur, sem kennir smiöar, og nú
er hafin þar sjálfstæö fram-
leiðsla. Þaö eru framleiddir þar
gólfklútar, múrbretti, handklæöi,
sængurfatnaöur, — svo nokkuö sé
néfnt. Drengirnir á heimilinu
hnýta tauma, og auk þess hefur
fólkiö þar tekið aö sér ýmis verk-
efni fyrir fyrirtæki, pakkaö inn
þúsundum jólakorta og einnig
unniö fyrir Umferöarráö. Þessi
störf hafa ekki veriö verr af hendi
leysten svo, að við höfum fengið
sérstaka viöurkenningu fyrir þau
frá þeim a&ilum, sem unniö var
fyrir.
Þetta finnst mér merkilegt, og
ég get viöurkennt, að ég trúði þvi
ekki i upphafi, aö hægt væri að ná
slikum árangri á skömmum tima.
Næsta sporiö er svo að koma upp
„vernduðum vinnustað”, og eftir
að svo er komiö, er alls ejtki frá-
leitt, að hægt veröi aö grei&a
starfsfólki okkar laum'eftir af-
köstum. ■
Allir geta lært að
vinna einhver störf
— Nú væri freistandi að breyta
setningunni, sem þú hafðir eftir
Magnúsi Magnússyni sérkennslu-
fuiltrúa áðan, að allir geti eitt-
hvað lært, og segja: Allir geta
eitthvaö gert.
— Alveg rétt. Þaö geta allir
gert eitthvaö, — leyst einhver
störf af hendi. Og þaö þarf enginn
aö halda, aö vangefnu fólki nægi
aö læra aö lesa, skrifa eöa teikna.
Þær manneskjur, sem vangefnar
kallast, ver&a fullorönar eins og
annaö fólk, og þær hafa oft engu
minni athafnaþörf en a&rir. Van-
gefnum manni nægir ekki aö
hima aðger&alaus úti i horni á
milli þess, sem hann sefur og
borðar. Annaö er lika mjög
athyglisvert: Eftir að vangefiö
fólk hefur lært eitthvert verk,
vinnur það mjög vel. Þaö er laust
viö þann atvinnusjúkdóm sem
þjáir okkur hin, streituna, og þaö
verður lika mikiu minna fyrir
truflunum viö verk sitt. Van-
gefinn maöur er næstum alltaf
ótrufla&ur af simanum á meöan
hann er að störfum, — af þeirri
einföldu ástæ&u, aö fáir telja sig
eiga erindi við hann. — Þar að
auki einbeitir vangefinn maöur
sér ósjálfrátt betur aö verki sinu
en hinn, sem heilbrigður kallast.
Þetta er ofureölilegt, og stafar
vitanlega af ástandi hins van-
gefna. Eftir að hann er byr jaöur á
verki sinu hugsar hann yfirleitt
ekki um annaö, fyrr en þvi er lok-
iö. — Ég hef séö merkilegt dæmi
þessa í Danmörku. Þar var veriö
aö pakka inn hönzkum, sem
skur&læknar nota. Þetta var gert
. á tveim vinnustööum, og i ööru
\ilvikinu voru allir starfsmenn-
ínjir vangefnir, en enginn i hinu.
Þegar verkin voru borin saman,
reynliist það miklu betur og ná-
kvæn^r af hendi leyst, sem van-
gefnav^fl&lkið haföi gert. Ekki
neinn vllfi á þvi, aö hér er þaö ná-
kvæm nin>,— alúöin viö verkiö, —
sem riöur ^aggamuninn. Þegar
vangefinn mpður hefur einu sinni
lært verk, vinnur hann það upp
frá þvi, — og* leggur sig allan
fram. v
Fræðslumál.'vangefmna
— Við höfum i\tt hér um þá
staöreynd, að vangefjö fólk getur
lært vissa hluti, bæði til munns og
handa, enda vitum við -þáðir, að
það hefur lengi verið starfandi
skóli I landinu, sem eingnjigu er
helgaður vangefnu fólki.
— Já. Ég þykist vita, aö\þú
eigir viö Oskjuhliöarskólann, sem
áöur hét Höfðaskóli. Þessi skóli
hefur frá upphafi veriö mjög
merkilegstofnun, og þaö er mikiö
gleöiefni aö hann skuli nú loks
hafa fengiö góö húsakynni til
starfsemi sinnar. Þó er það nú
svo.aösá skólier yfirfullur, þrátt
fyrir aukinn og bættan húsakost.
En þaö er verulegur munur á
Oskjuhli&arskólanum annars
vegar og skólanum okkar, — sem
ég kalla svo — hins vegar. Gert er
ráö fyrir þvi, aö nemendur öskju-
hliðarskólans hafi allir greindar-
visitöluna 50, eöa þaöan af meira,
en þaö er langur vegur frá þvi, a&
allt vangefiö fólk sé svo vel á vegi
statt. Margir eru neöan viö þau
mörk, og sumir langt fyrir neðan
þau. Bráönauösynlegt er aö þess-
ir einstaklingar fái sinn eigin
skóla, en fram aö þessu höfum viö
veriö aö reyna aö kenna þeim i
ófullnægjandi húsnæöi, sem i
upphafi var ætlað til allt annarra
nota, og er þvi óhentugt til slikrar
sérkennslu. Rikisvaldiö hefur
verið heldur naumt i útlátum til
þessara mála, en á undanförnum
árum höfum viö átt gott samstarf
viö menntamálaráöuneytiö, og
núna, laugardaginn 18. marz,
varð sá gleöilegi atburöur, að
menntamálaráöherra, Vilhjálm-
ur Hjálmarsson, tók fyrstu
skóflustunguna aö skóla fyrir
vangefna. Sá skóli verður byggö-
uraf rikinu, og hann á a& standaá
lóö Lyngáss. Þetta finnst okkur
stórmerkur áfangi i skóla- og
fræöslumálum vangefins fólks á
Islandi.
Vangefni er ekki sjúkdómur,
heldur ástand. Vangefið fólk
þarfnast verndar, en ofverndun
getur lika veriö þvi hættuleg, ekki
siöur en öðrum. Ef menn fá aldrei
aö gera neitt af sjálfsdá&um,
veröur tæplega mikiö úr hæfileik-
um þeirra, hvort sem þeir eru
þröskaheftir e&a ekki. Engum
manni er hollt aö honum sé rétt
allt upp i hendurnar, — þaö
þekkjum viö öll, — og allra
nauðsynlegast er þö aö þeir sem á
einhvern hátt eru minni máttar,
andlega eöa likamlega, fái aö
reyna á sig, svo aö sjáist hvaö i
þeim býr. Aö ö&rum kosti kemur
það ekki i Ijós.
Verkefni framtiðarínnar
— Um þessar mundir eru liöin
tuttugu ár síðan Styrktarfélag
vangefinna i ReykjavQc var stofn-
að. Getum við ekki tekið svo til
oröa, að féiagið standi á timamót-
um, nú, á tvitugsafmæli sinu?
— Já, þaö held ég að megi
segja. Viö höfum ákveöiö aö gera
þetta afmælisár aö svokölluöu
„opnu ári”, þaö er aö segja aö
opna málefni okkar fyrir fólkinu i
landinu. Þetta hefur óneitanlega
veriö nokkuð lokað, en viö viljum
blása öllum skýjum burtu og opna
allri þjóðinni leiö tii þekkingar og
skilnings á málstaö og a&stö&u
vangefins fólks á Islandi.
„Framtiöinuppsker, en fortiöin
sáir”. Styrktarfélag vangefinna á
sérmörghugðarefni, sem þaö vill
vinna að i framtiöinni, og er
þegar byrjaö á sumum þeirra.
Þar má til dæmis nefna byggingu
nýs dagheimilis, þar sem 24 vist-
menn eiga að geta dvalizt. Þar
mun vistmönnum veitast mjög
góö og fullkomin aöstaöa til náms
og starfa, og ekki sizt til alhliða
þjálfunar, sem flestir eru nú
farnir aö viöurkenna aö sé ein-
hver mesta nauðsyn vangefins
fólks.
Ég minntist á svokallaða
„verndaöa vinnustaöi” fyrr i
þessu spjalli. Nú á dögum er sú
stefna alls sta&ar uppi, bæöi á
tslandi og I öðrum löndum að
koma vangefnum einstaklingum
nær hinu almenna samféiagi, en
þeir hafa áttkost á fram aö þessu.
Þetta er alls ekki eins ófram-
kvæmanlegt og margir hafa
álitið,en tilþessaöþaö getioröiö,
þarf mikla kennslu og þjálfun.
Komið hefur i ljós, að slikt marg-
borgar sig frá þjóðhagslegu sjón-
armiði, aö ekki sé minnzt á vel-
liðan einstaklinganna, sem hér
eiga hlut aö máli. Vangefnir ein-
staklingar eru miklu hæfari til
þess að taka þátt i þjóölifinu i
kringum sig en álitiö hefur veriö,
— en á þetta hefur ekki reynt, ein-
faldlega vegna þess, aö hinir van-
gefnu hafa ekki notið nægilegrar
kennslu og þjálfunar.
Enná Styrktarfélag vangefinna
margt ógert. Þar kemur mér
fyrst i hug það brýna verkefni aö
koma upp fleiri fjölskylduheimil-
um, og enn fremur vernduðum
vinnustööum, eins og ég hef áöur
drepiöá.Viömegumekkihægja á
ferðinni fyrr en viö höfum náö þvi
marki aö tryggja öllu vangefnu
fólki I landinu góöan aðbúnaö. A
þessari stundu tjáir ekki að tala
um þaö, sem við „heföum átt aö
fá” á liðnum árum. Slikt orða-
skak veröur aðeins til þess aö
dreifa kröftunum og beina
athygiinni frá viðfangsefnum
nútima og framtiöar. Bezta ráð
okkar er aftur á móti að standa
enn betur saman, og að knýja á
um þau baráttumál, sem-við telj-
um aö við ættum aö geta náö fram
i dag eöa á morgun. Og við skul-
um vona, aö sá timi sé skammt
undan, þegar vangefnir einstakl-
ingar njóta sama réttar og aðrir
þjóðfélagsþegnar, svo ekki þurfi
aö tala um nein baráttumál i
þessu sambandi.
— VS
Sumarbústaður félagsins er á Kjalarnesi og heitir Rjóður. Þessa höföingiegu gjöf gaf frú Svéinbjörg
Kiemenzdóttir, kaupkona I Reykjavlk til minningar um eiginmann sinn, Guðmund Magnússon kaup-