Tíminn - 11.02.1979, Blaðsíða 7

Sunnudagur 11. febrúar 1979
7
Jón Sigurðsson:
• Það þarf að halda áfram umbótunum
Refsigleði
ber
grimmd-
inni vitni
Fram til siöustu ára rikti ein-
kennilegt tómlæti almennings
og fjárveitingavaldsins um
dómsmál og réttarfar i landinu.
Þessi málaflokkur þótti eigin-
lega sjálfsagt mál og var álitinn
sæmilega haldinn i höndum
dómenda, en þeir erusem kunn-
ugt er óháðir embættismenn
samkvæmt stjórnarskrár-
ákvæðum.
Af þessu tómlæti leiddi að
dómsmál og réttarfar fylgdu
ekki þeim margvislegu og fjöl-
þættu breytingum sem urðu á
þjóðlifinu, ogmannafli iþessum
störfum fylgdi ekki fjölgun
meðal þjóðarinnar og vaxandi
starfsbyrði sem hlaðist hafði
upp.
Fleiri en einn dómsmálaráð-
herra höfðu látið i ljós það álit
að úr þessu yrði að bæta. Það
vantaði ekki heldur áhuga hjá
ráðuneytinueða i stétt dómara.
Það er hins vegar staðreynd að
þessir aðilar töluðu fyrir dauf-
um eyrum, og þeir fengu ekki
þær undirtektir, hvorki hjá fjár-
veitingavaldinu né meðal
almennings, sem tryggt hefðu
umbætur og aukning mannafla
gætu fylgt breytingum þjóðlifs-
ins.
Fyrir nokkrum árum gerðist
það siðan að skyndilega gaus
upp geysilegur áhugi á þessum
málum. Það er allri þjóðinni til
hneisu að þetta gerðist með
þeim hætti að dómsmál og rétt-
arfar voru notuð af ófyrirleitn-
um mönnum i flokkspólitisku
skyni, til þess að koma höggi á
andstæðinga á stjórnmálasvið-
inu. Þaðkom i ljós i þeim svipt-
ingum hversu almenningur
hafði leitt þessi mál kirfilega
fram hjá sér þvi aö þekking-
arskorturinn og skilningsleysið
sem kom i ljós varmeðeindæm-
um. Það var þetta andrúmsloft
sem öngþveitismennirnir vissu
að var fyrir hendi, og þeir not-
færðu sér það óspart.
Hinu verður þó ekki neitað
með öllu, nú eftir að hinar háu
öldur hefur lægt, að það gott
hafðist þó af þessu að áhugi
fjárveitingavaldsins vaknaði,
og það tók tillögum dómsmála-
ráðherra miklu betur og af
meira skilningi en ætla má að
ella hefði orðið.
Upphlaupum öngþveitis-
mannanna var það og maklegt
að i ljós kom að á vegum ráð-
herra og ráðuneytis hafði um
langa stund verið unnið mikið
starf að þvi að undirbúa laga-
frumvörp til umbóta og tillögur
um aukið starfslið og bætta að-
stöðu til að bregðast betur, en
áður hafði verið unnt, við að-
stæðum i nútimaþjóðfélagi.
Andstæður
takast á
f dóms- og réttarfarsmálum
takast á tvær andstæðar megin-
stefnur, og svo lengi sem þess-
um málum hefur verið skipað
með lögbundnum hætti hefúr
þessara andstæðu viðhorfa gætt
i misrikum mæli. Fyrr á timum
birtust þessar stefnur sem
grimmdin annars vegar, en
liknin hins vegar. Er löng og
ófögur saga af þvi hvernig þær
hafa leikist á i þjóðfélögunum
öldum saman.
Á okkar timum er réttara að
nefna þessar stefnur upp á nýtt
og tala annars vegar um refsi-
gleðina og hins vegar um
mannúðina. En enginn skyldi
telja sér trú um það, eins og svo
oft er þó tekið sem augljósu
máli, að mannúðin hafi unnið
stöðuga sigra á siðustu áratug-
um. t þessum efnum verður
enginn „sigur” unninn i eitt
skipti fyrir öll þar eð tilhneig-
ingarnar báðar eiga rúm i eðli
mannanna. Fer að aðstæðum
hvor verður ofan á hverju sinni.
Á siðustu árum hefur refei-
gleðin hér á landi einkum birst i
kröfum um flýtiréttarfar, þyng-
ingu dóma, opinbera umfjöllun
um mál sem i eðli sinu eru
einkamál, harðari viðurlög,
viðstöðulausa fullnun dóma með
fangelsisvist og loks i sam-
blöndun stjórnmálaátaka við
meðferð dómsmála, en þau
höfðu fram til þessa tima verið
álitin þess eðlis aö óæskilegt
væri að þau blönduðust um of
inn i stjórnmáladeilur.
Það verður ekki sannað, en
skal þó fullyrt hér á grundvelli
rökstuddra upplýsinga, að þeir
eru ófáir einstaklingarnir sem á
nýliðnum árum hafa orðið að
gjalda það dýru verði i lifi sinu
aðpólitiskir menn litu á þá sem
hentug peðtil að fórna i baráttu
sinni fyrir þvi að koma höggi á
andstæðinga sina með öllum til-
tækum ráðum. Þær eru lika ófá-
ar fjölskyldurnar sem hlotið
hafa óbætanleg sár, vegna þess
að postular refsigleðinnar áttu
ekki i hugskoti sinu lágmarks-
mannúð.
Faríseinn og
tollheimtu -
maðurinn
Hugmyndalegar forsendur
refsigleðinnar hafa komið afar
skýrt fram i umræðunum sem
stóðu um þessi mál hér fyrir
nokkrum árum. Forsendurnar
eru þessar: — ,,Ég er betri en
þessi maður, við erum betri en
þetta fólk, þessu fólki er ekki
viðbjargandiogvið eigum rétt á
að fá að vera i friði fyrir þvi, v ið
eigum heilagan rétt á þvi að
hafa einkamál þessa fólks milli
tannanna ef okkur list”.
Hugmyndalegar forsendur
refsigleðinnar eru m.ö.o. hinar
sömu og stýrðu tungu fari'seans
forðum þegar hann baðst fyrir
og nefndi tollheimtumanninn i
leiðinni.
Ef til vill verður forsaidum
mannúðarinnar i þessum efnum
einnig lýst best meö þvi aösegja
að hún sé viöhorf tollheimtu-
mannsins i hinni frægu dæmi-
sögu. Mannúð i réttarfarsefnum
er ekki sama og linkind, óná-
kvæmni eða handahóf. Dekur
við afbrot og sakamenn er ekki
mannúðoggeturekki stuðlaðað
mannbótum. Hins vegar er
mannúðin á öllum sviðum þjóð-
lifsins uppspretta þess sið-
menntaða velferðarþjóðfélags
sem byggt hefúr verið upp á sið-
ustu áratugum. Lendi hún á
undanhaldi, er þar með horfið af
þeirri braut framfara og menn-
ingar sem reynt hefur verið að
feta hérlendis og viða erlendis
eftir siðari heimsstyrjöld og
reyndar lengur.
Nafnbirtingar vegna saka-
mála eru afskaplega skýrt
dæmi um það hvernig þessar
tvær meginstefnur birtast. Þvi
miður er þvi þannig háttað,
a.mk. á landi hér, að fái maður
orð á sig fyrir aðild aö sakamáli
eða sé aðeins nefndur i sam-
bandi við það, er honum ótrú-
lega erfitt að komast undan þvi
siðan, jafnvel þótt i ljós komi að
hann átti þar enga aðild að eða
varðmeiraað segja fórnarlamb
misferlis frekar en valdur að
þvi.
Oft er þaö svo að kröfur refei-
gleðinnar um nafnbirtingu hafa
i reynd orðið einber grimmd,
einkum þegar rannsókn máls er
ekki lokið, fjölskyldum viðkom-
andi hefur ekki verið gert við
vart og litið s em ekki er uppvist
orðiðum eiginlegasök imálinu.
Margháttaðar
umbætur
A siðari árum hefur mjög
miklu verið afkastað við um-
bætur og nýbreytni i réttarfari
og dómsmálum almennt.
Starfsaðstaða hefur batnað og
fjölgun oröið I mannafla. Væri
of langt mál að gera hér grein
fyrir öllum þeim frumvörpum,
reglugerðum og öðrum stjórn-
valdsákvörðunum sem að þess-
um efnum lúta, en nefnd skulu
fáein. Lög hafa verið sett um
rannsóknarlögreglu rikisins og
þeirri stofnun komið á fót.
Breytt hefur veriö reglum um
fullnun dóma og þó einkum ver-
iðgert átak i framkvæmd þeirra
mála. Fyrir liggur frumvarp
um nýtt miðdómsstig sem á
samtimisaðbæta meðferð mála
og geta flýtt meðferð þeirra án
þess að slikt komi niður á ná-
kvæmri og vandaðri umfjöllun.
Loks er rétt að minna á það,
sem reyndar varlýst i sjónvarpi
fyrir nokkru, að i vinnuhælinu á
Litla-Hrauni standa nú yfir
mjög merkilegar tilraunir með
kennslu i' ýmsum iðngreinum,
og annarri nýbreytni sem lýtur
að þvi að hjálpa mönnum til
sjálfsb jargar. Mannúðlegur
rekstur fangelsis og hjálp við
fanga sem miðast við að þeir
bjargist af eigin buröum þegar
út er komið, er stórkostlegt
framfaramál og sæmandi sið-
menntuðu þjóðfélagi. Þetta
starf sem nú er unnið t.d. að
Litla-Hrauni er verðugt mestu
athygli og mesta stuðnings, og
er fyrir miklu að þvi verði fylgt
áfram þannig að mönnum veröi
hjálpað þegar þeir koma út i
samfélagið aftur.
Það er ótrúlega margt sem
bendir til þess að þá fyrst verði
refsing þjóðfélagsins ægileg
þegar fanginn gengur út i' lifið
aftur og þarf að byrja aö sækja
sér atvinnu, húsnæði og koma
að nýju fótunum undir sig og
fjölskyldu sina. Svo virðist sem
Islendingar séu grimm þjóð og
samúðarlaus þegar á þetta
reynir.
Það er knýjandi að kannað
verði hvaða leiðir eru færar til
þess að bæta úr þessu atriði
réttarfarsmálanna. Sannleikur-
inner sá að umbætur verða ekki
til mikils i' mannbótaátt ef ekki
er vandlega unnið að þvi að
koma mönnum á betri braut að
lokinni refsivist, og það er staö-
reynd að þeir þurfa aðstoð til
þess að bogna ekki niður þegar
komiö er út i þjóðlifið á nýjan
leik.
Enn er pottur
brotinn
, Annað atriði sem greinilega
þarfnast róttækra úrbóta er
réttur og aðstaða sakbornings
þegar rannsókn málshefet, svo
og möguleikar verjandans til
þess að hafa tilskilin áhrif á
gangmálsins frá upphafi. Fyrir
nokkru gerði Ragnar
Aðalsteinsson lögmaður ræki-
lega grein fyrir þvi i riti laga-
nema, Úlfljóti, að i þessu efni
virðist svo mjög pottur brotinn
hérlendis að lögum, að ástæða
er úl aðugga um það að mann-
réttindi njóti þeirrar verndar
sem nauðsynleg er. Það hafa
komið fram tillögur um að
tryggja betur rétt hins ákærða,
einkum ef hann sætir varð-
haldsvist meðan á rannsókn
stendur, og er bersýnilegt af
lýsingu Ragnars Aðalsteinsson-
ar að ekki verður búið við það
ástand sem hér hefur viðgengist
i þeim efnum.
Á sama hátt hlýtur það að
vera eðlileg mannréttindakrafa
að hver sakborningur eigi tvi-
mælalausan rétt á nánu sam-
bandi við verjanda allt frá upp-
hafi rannsóknar. Við verðum aö
hafa það i huga að það er eitt að
eiga þekkta ættingja eða kunn-
ingja og annað að vera nafnlaus
litilmagni sem ekki hefur til
neinna að leita, eða sem enginn
byrjar aö spyrjast fyrir um og
leita úrlausnar fyrir þegar i
■ slikt óefni er komið sem gæslu-
varðhald er. Og það er einfald-
lega staðreynd að þjóðfélag
okkar er ekki lengur með þeim
hætti sem áður var að allir
þe kki alla. t þéttbýlinu er marg-
menni sem ekki nýtur neinna
tengsla við áhrifarika menn
sem reiðubúnir séu til að tala
máli manns sem á i erfiðleikum.
Og h vað sem öllu sliku liður er
það einu sinni svo að sakborn-
ingur er alltaf einstaklingur
sem sætir rannsókn voldugra
stofnana, li'tilmagni i höndum
réttarkerfisins. Þarna er þvi
alltaf sá ójöfnuður i aðstöðu ,að
mikið þarf til að vinna ef tryggt
á að vera að engin mistök eigi
sér stað. Við höfum Islendingar
alveg nýlega reynslu, sem á að
vera allri þjóðinni i fersku
minni, af þvi hvernig farið getur
um lif og hag saklausra manna
vegna málsrannsóknar ef ekki
er ákaflega tryggilega búið um
allar varúðarráðstafanir.
Sú reynsla ætti að nægja okk-
ur til þess að taka þessa hlið
málanna föstum tökum i um-
bótaskyni, og það sem fyrst.
JS
menn og málefni