Fréttablaðið - 22.11.2008, Blaðsíða 18

18 22. nóvember 2008 LAUGARDAGUR
greinar@frettabladid.is
FRÁ DEGI TIL DAGS
FRÉTTABLAÐIÐ Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík SÍMI: 512 5000, ritstjorn@frettabladid.is FRÉTTASTJÓRAR: Arndís Þorgeirsdóttir arndis@frettabladid.is, Kristján Hjálmarsson, kristjan@frettabladid.is Trausti Hafliðason trausti@frettabladid.is og Höskuldur Daði Magnússon (dægurmál) hdm@frettabladid.is
MENNING: Páll Baldvin Baldvinsson fulltrúi ritstjóra pbb@frettabladid.is VIÐSKIPTARITSTJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson bih@markadurinn.is og Óli Kr. Ármannsson olikr@markadurinn.is HELGAREFNI: Anna Margrét Björnsson amb@frettabladid.is og Sigríður Björg Tómasdóttir sigridur@frettabladid.is
ALLT OG SÉRBLÖÐ: Emilía Örlygsdóttir emilia@frettabladid.is og Roald Eyvindsson roald@frettabladid.is ÍÞRÓTTIR: Henry Birgir Gunnarsson henry@frettabladid.is LJÓSMYNDIR: Pjetur Sigurðsson pjetur@frettabladid.is FRAMLEIÐSLUSTJÓRI: Kolbrún Ingibergsdóttir kolbrun@frettabladid.is
ÚTGÁFUFÉLAG: 365
RITSTJÓRAR: Jón Kaldal jk@frettabladid.is og Þorsteinn Pálsson thorsteinn@frettabladid.is AÐSTOÐARRITSTJÓRI:
Steinunn Stefánsdóttir steinunn@frettabladid.is. Fréttablaðið kemur út í 103.000 eintökum og er dreift ókeypis á heimili
á höfuðborgarsvæðinu og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur
sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Issn 1670-3871
F
yrir fáum vikum síðan voru mun meiri höft á því hvað
hægt var að segja, svo tekið væri mark á því. Þetta átti
til dæmis við þá sem voru taldir standa nokkuð um of til
vinstri, í fornum tímum kommúnismans sem ætti ekki við
lengur, og því var hægt að dæma þá orðræðu úr leik. Það
sem hefur gerst á þessum örfáu vikum síðan allt fór á hvolf er
ótrúleg gróska umræðunnar. Í kjölfarið hafa girðingar, sem áður
höfðu það hlutverk að stjórna umræðunni, fallið. Áfram er reynt
að stjórna því hvað telst eðlilegt að segja og hvað ekki. Þolinmæði
landsmanna gagnvart þeim tilmælum er bara mun minni en áður.
Þessi „lausung“ á umræðunni er ekki einsdæmi í sögunni. Líkt
og áður mun þessi gluggi frjálsrar og óheftrar umræðu lokast.
Eftir skamma hríð, þegar þjóðin er aftur lent, mun aftur myndast
forræði ákveðinnar orðræðu sem útilokar aðrar og það þrengist að
því sem er hægt að segja án þess að vera ýtt út í jaðarinn. Mörkin
sem aðskilja jaðarinn munu færast til, sem aftur mun hafa veruleg
áhrif á starf stjórnmálaflokka, ætli þeir ekki að úreldast hratt.
Það er fyrirsjáanlegt að um tíma muni almenningur hafa auk-
inn vara á sér hvað varðar einkavæðingu og einkarekstur. Krafist
verður frekari ábyrgðar einkaaðila sem ætla að sinna þjónustu
fyrir hið opinbera. Á sama hátt verður gerð krafa til hins opinbera
um hvernig brugðist verði við gjaldþroti einkaaðilanna. Krafa sem
ekki hefur farið hátt hingað til, því einhvern veginn var ekki gert
ráð fyrir því að slík fyrirtæki gætu rúllað.
Með hruni bankakerfisins fengu stjórnvöld aukin völd, sem
þau höfðu áður gefið frá sér. Rökin voru þau að ríkið eigi ekki að
standa í samkeppnisrekstri og að einkaaðilar geti mun betur rekið
banka en ríkið. Einnig kom til vantraust almennings sem hafði
um áratugaskeið upplifað pólitíska misnotkun á bönkunum, meðal
annars í gegnum lánveitingar. Eitt af vandamálum bankanna nú
– og stjórnvalda – er að traust á einkaaðilum í bankarekstri hefur
tapast og traust á ríkisvaldinu í bankarekstri hefur ekki áunnist.
Meðal þess sem nú verður að ræða, og nást einhver sátt um, er
takmörkun á völdum ríkisvaldsins. Á ríkisstjórnin til dæmis að
hafa möguleikann á því, í nafni neyðarráðstöfunar, að víkja frá
almennum reglum réttarríkisins eins og hún virðist hafa gert á
undanförnum mánuði?
Á tímum lausungar og neyðarástands getur myndast sú staða að
sökum óðagots, eða falskrar trúar á fáa valkosti, brjóti Alþingi og
ríkisstjórn gegn grundvallarmannréttindum almennings. Ástand-
ið getur jafnvel haft þau áhrif að meirihluti þjóðarinnar trúi því
að það sé nauðsynlegt að gefa afslátt af slíkum réttindum. Þetta
er staða sem Vesturlandabúar upplifðu í kjölfar árásarinnar á
Tvíburaturnana í New York og samþykktu í kjölfarið takmarkanir
á borgaralegum réttindum. Þeim sem mótmæltu skerðingu rétt-
inda var ýtt á jaðarinn. Í umræðunni nú þarf að gæta þess að þessi
staða komi ekki upp aftur. Það verði varðstaða um réttindi lands-
manna og réttarríkið Ísland. Frá því má ekki hvika, jafnvel þó svo
einstaka reiðar raddir kalli eftir því að lög landsins eigi ekki alltaf
við og frá þeim verði að víkja.
Brot í hugmyndafræði Íslendinga.
Í deiglunni býr nú
fjölbreytileiki
SVANBORG SIGMARSDÓTTIR SKRIFAR
UMRÆÐAN
Eiríkur Bergmann Einarsson skrifar
um EES
Íslensk stjórnvöld hafa látið í veðri vaka að hrun bankakerfisins eigi einna helst
orsök í óviðráðanlegum ytri aðstæðum.
Annars vegar vegna alþjóðlegu fjármála-
kreppunnar og hins vegar vegna kerfisvillu
í evrópsku reglugerðaverki um innstæðu-
tryggingar. Þetta er einkar heppileg skýring
fyrir innlend stjórnvöld því þar með bera
þau enga ábyrgð. Hvítþvotturinn gengur
jafnvel svo lagt að í máli sumra er látið sem
skuldbindingar um tryggingar á reikningum í
erlendum útibúum íslenskra banka hafi á einhvern
hátt komið á óvart. Efast má um hæfni efnahagsyfir-
valda sem halda slíku fram enda hefur þessi staða
legið fyrir frá því Ísland undirritaði EES-samning-
inn. Kerfisvandinn sem varð Íslandi að falli var
heimatilbúinn. Við opnuðum fjármálamarkaðinn inn
á 500 milljóna manna innri markað ESB en örgjald-
miðillinn okkar var áfram varinn af aðeins þrjú
hundruð þúsund Íslendingum. Í slíka stöðu hafði
ekkert ríkjanna á Evrópska efnahagssvæðinu komið
sér og við þessu óráði var margvarað.
Fjöldi fræðimanna hefur þráfaldlega varað
við að blessuð krónan gæti ekki staðið
undir starfi bankanna á galopnum
evrópskum fjármálamarkaði.
Það er engin tilviljun að með Maastrict-
sáttmálanum sem undirritaður var sama ár
og EES, 1992, voru teknar tvær ákvarðanir
samtímis. Annars vegar að fullklára opnun
fjármálamarkaða og hins vegar að verja
fjármálakerfið með sameiginlegri mynt,
evrunni, og sameiginlegum seðlabanka
sem yrði lánveitandi til þrautavara. Á þeim
tíma óraði engan fyrir að tiltekin ríki
myndu taka sig út úr því ráðslagi, eins og síðar varð
raunin þegar Danir, Bretar og Svíar ákváðu að halda
um sinn í eigin gjaldmiðil. Öll ríkin gerðu þó
viðhlítandi ráðstafanir til að verja sína mynt.
Norðmenn eru varðir af olíusjóðnum og öll nýju
aðildarríki ESB hafa tekið skref til varnar. Aðeins
Ísland þverskallaðist við. Eins og glöggur maður
nefndi var krónan of lítil fyrir bankana en evran of
stór fyrir íslenska stjórnmálamenn. Því fór sem fór.
Höfundur er dósent og forstöðumaður
Evrópufræðaseturs Háskólans á Bifröst.
Vandinn er heimatilbúinn
EIRÍKUR BERGMANN
EINARSSON
Alþjóðlega efnahagskreppan sem nú steðjar að stafar ekki
einungis af hræðslukasti í fjár-
málaheiminum heldur einnig af
mun dýpri óvissu um framtíðar-
stefnu alþjóðlegra efnahagsmála.
Neytendur draga úr kaupum á
húsnæði og bifreiðum, ekki aðeins
vegna þess að þeir hafa orðið fyrir
fjárhagslegu tjóni út af lækkandi
verði hlutabréfa og húsnæðis,
heldur einnig vegna þess að þeir
vita ekki hvert þeir eiga að halda.
Ættu þeir að taka áhættuna af því
að kaupa sér nýja bifreið þegar
bensínverð gæti hækkað upp úr
öllu valdi á ný? Verður þeim kleift
að afla sér matar eftir hinar
hrikalegu matvöruverðshækkanir
sem orðið hafa á þessu ári?
Ákvarðanir um fjárfestingar
fyrirtækja eru enn erfiðari.
Fyrirtæki eru treg til að fjárfesta
þegar eftirspurn neytenda hrapar
og þau standa frammi fyrir meira
áhættutjóni en áður hefur þekkst
vegna lántökukostnaðar. Þau standa
einnig frammi fyrir gríðarlegri
óvissu. Hvers konar orkuver munu
teljast boðleg í framtíðinni? Verður
þeim leyft að losa jafn mikið af
koltvísýringi og áður? Munu
Bandaríkin áfram hafa efni á
úthverfalífi þar sem íbúðahverfum
er dreift um allar grundir sem
krefst daglegra langferða á
bifreiðum?
Að stórum hluta mun efnahags-
bati ráðast af mun skýrari sýn en
áður á framtíð efnahagslegra
breytinga. Þetta er einkum
verkefni stjórnvalda. Eftir hina
óljósu og misráðnu forystu Bush-
stjórnarinnar þá þarf Barack
Obama, nýkjörinn forseti, að byrja
á því að leggja drög að framtíðar-
stefnu fyrir bandarískan efnahag.
Bandaríkin eru þó ekki eina
hagkerfið í þessari jöfnu. Við
þurfum alþjóðlega sýn um
sjálfbæran efnahagsbata sem felur
í sér að forystan komi meðal annars
frá Kína, Indlandi, Evrópu, Suður-
Ameríku og jafnvel frá Afríku, sem
hefur lengi verið á útjaðri alþjóð-
legs efnahagslífs, en er svo
sannarlega partur af því núna.
Innan um óvissuna og glundroð-
ann eru nokkrir fastir punktar sem
augljósir mega teljast. Í fyrsta lagi
geta Bandaríkin ekki haldið áfram
að fá lán frá öðrum löndum eins og
undanfarin átta ár. Vöruskiptajöfn-
uður Bandaríkjanna þarf að verða
hagstæðari, sem þýðir að vöru-
skiptajöfnuður Kína, Japans og
fleiri umframframleiðsluríkja þarf
að verða óhagstæðari. Í öðru lagi
þarf að vega upp á móti minnkandi
neyslu Bandaríkjamanna að hluta
til með aukinni fjárfestingu. Á hinn
bóginn munu einkafyrirtæki ekki
fjárfesta meira nema skýr stefna
sé fyrir hendi í efnahagsmálum.
Obama hefur lagt áherslu á
„grænan endurbata“, það er
efnahagsbata sem er byggður á
sjálfbærri tækni en ekki aðeins á
eyðslu neytenda.
Í þriðja lagi verður efnahagsbati
Bandaríkjanna ekki trúverðugur
nema einnig sé fundin leið til að
koma ríkisfjármálunum í lag.
George W. Bush hafði þá efnahags-
stefnu að lækka skatta þrisvar
sinnum en auka útgjöld til stríðs-
rekstrar. Útkoman varð gríðarlegur
fjárlagahalli, sem verður orðinn
hreint tröllslegur á næsta ári
(hugsanlega þúsund milljarðar
dala) þegar ofan á hann leggjast
auknar byrðar vegna samdráttar,
björgunaraðgerða fyrir bankana og
skammtímainnspýtingar í efna-
hagslífið. Meðal annars þarf að
hætta stríðsrekstri í Írak, auka
skatta á auðmenn og smám saman
taka upp nýja neysluskatta.
Í fjórða lagi verður að líta á hin
fátæku svæði heimsins sem
fjárfestingartækifæri en ekki sem
ógn eða staði sem þarf að forðast.
Meðan helstu grunnkerfisfyrirtæki
Bandaríkjanna, Evrópu og Japans
búa við mikla umframgetu, þá ættu
Alþjóðabankinn og aðrir alþjóða-
sjóðir að fjármagna stórar
grunnkerfisframkvæmdir í Afríku,
til að leggja vegi, reisa orkuver,
byggja upp hafnir og símakerfi.
Í venjulegum viðskiptasveiflum
eru löndin yfirleitt látin sjálf um
að ná sér á strik. Í þetta skiptið
þurfum við á alþjóðlegri sam-
vinnu að halda. Til þess að
efnahagsbati náist er nauðsynlegt
að verulegar breytingar verði á
viðskiptaójafnvægi, tækniþróun
og ríkisfjárlögum. Þessar víðtæku
breytingar þarf að samhæfa milli
stærstu hagkerfa, ef ekki í
smáatriðum þá að minnsta kosti
með óformlegum hætti. Hvert ríki
þarf að átta sig á meginstefnu
breytinganna sem gera þarf bæði
innanlands og á heimsvísu, og öll
ríki þurfa að taka þátt í því að
notfæra sér nýja sjálfbæra tækni
og sameiginlegri fjármögnun
alþjóðlegra verkefna, eins og til
dæmis aukna fjárfestingu í
grunnstoðum Afríkuríkja.
Við erum komin á þann stað í
sögunni að samvinna leiðtoga á
vettvangi alþjóðastjórnmála er
orðin mikilvægari en nokkru sinni.
Til allrar hamingju hafa Bandarík-
in tekið stórt skref fram á við með
því að kjósa Obama. Nú þarf að
hefja verkið.
Höfundur er prófessor í hagfræði
við Kólumbíuháskóla. ©Project
Syndicate, 2008
Sjálfbær afturbati
Endurreisn efnahags
JEFFREY SACHS
Í DAG |
Spurt í þinginu
Tvær fyrirspurnir voru lagðar fram í
þinginu í gær. Í annarri spyr Kristinn
H. Gunnarsson viðskiptaráðherra um
samskipti hans og Fjármálaeftirlitsins
og í hinni vill Árni Þór Sigurðsson
vita um fjölda og aðbúnað íslenskra
fanga í fangelsum í útlöndum. Þá var
lögð fram þingsályktunartillaga þing-
manna úr öllum flokkum
um að þingfundum
verði útvarpað um allt
land (í greinargerð er
ekki gerð grein fyrir
hvað slíkt kostar)
og að útsend-
ingar hefjist
eigi síðar en
næsta haust.
Marklaust?
Allt væri þetta gott og blessað ef
gjörvöll stjórnarandstaðan, í nafni
formanna stjórnarandstöðuflokk-
anna, hefði ekki líka lagt fram í gær
tillögu um vantraust á ríkisstjórnina,
þingrof og kosningar. Er ekkert að
marka þá tillögu? Er hún bara lögð
fram til að komast í útvarpið? Vill
stjórnarandstaðan ekki ríkisstjórnina
frá og nýjar kosningar? Ætlast hún
þá til að það verði síðustu verk rík-
isstjórnarinnar og þess þings sem
nú starfar að leita að Íslendingum
í fangelsum í útlöndum og ráðast
í tugmilljóna króna
uppbyggingu á
útvarpsdreifi-
kerfi?
Maður ársins
Í heitu pottunum er nú skrafað um
hvern hlustendur Rásar 2 kjósa mann
ársins 2008. Eins og sakir standa eru
Bjarni Harðarson, Egill Helgason og
Hörður Torfason helst taldir koma
til greina. Svandís Svavarsdóttir var
maður ársins í fyrra og Ómar Ragn-
arsson árið þar áður. Í gegnum árin
hafa svo menn á borð
við Ólaf F. Magnússon,
Garðar Sverrisson og
Ólaf Ragnar Grímsson
verið menn ársins á
Rásinni.
bjorn@frettabladid.is
ÍS
L
E
N
S
K
A
S
IA
.I
S
K
V
I
44
05
9
11
/0
8
www.kvikmyndaskoli.is
HAND
RIT /
LEIKS
TJÓR
N
Kvikm
ynda
skóli
Íslan
ds er
skem
mtile
gur
og kr
efjan
di sk
óli se
m me
nntar
fólk
til sk
apan
di sta
rfa.
Viðu
rken
nt tv
eggja
ára n
ám.
100%
láns
hæft
hjá L
ÍN.
SKRÁ
NING
STEN
DUR Y
FIR!