Tíminn - 31.10.1982, Síða 12

12
SUNNUDAGUR 31. OKTÓBER 1982
íslensk þjóðsaga um kynjaskepnu: ^
KATANESDYRIÐ
„Á slærð við þrévett naut, aflangt nokkuð, með langan haus og hala afarmikinn...5’
■ I fornum ritum og annálum Islend-
inga er nokkrum sinnum fjallað um
kynni landsmanna af kynjaverum, eink-
um vatna- og sæskrímslum. í annálum
frá 14. öld er t.d. vikið að Lagarfljóts-
ormi sem margt fólk á Austurlandi telur
að enn leynist í fljótinu. Einna
skemmtilegust slíkra sagna er þjóðsag-
an um Katanesdýrið á Hvalfjarðar-
strönd sem m.a. fékk af sér myndarlega
teikningu i blaðinu Þjóðólfur og varð
tilefni merkilegs dómsmáls. Frásögnin
hér á eftir er tekin úr þjóðsagna- og
munnmælasafni Jóns Þorkelssonar.
Á stærð við hund
„Á Katanesi á Hvalfjarðarströnd varð
sumarið 1874 vart við dýr nokkurt eða
skrímsli við tjörn eina allstóra, sem þar
er stekkjarveg frá bænum. Voru það
helst unglingar, sem sáu dýr þetta. Þótti
þeim það koma upp úr tjörninni og
hverfa í hana aftur. Sögðu þeir, að það
væri á stærð við hund í stærra lagi, en
ekki lýstu þeir dýrinu nákvæmlega, sem
þeir sáu það enda tortryggðu menn
sögusögn þeirra. Sumarið 1875 þóttust
menn aftur ekki ósjaldan sjá sömu
skepnu á sömu stöðvum. Sýndist hún þá
hafa vaxið síðan árið áður og vera nú
orðin nær því á stærð við vetrung.
Leið nú og beið, að ekki urðu ntenn
skrímslis þessa varir fyrr en um vorið og
sumarið 1876. Þá sáu það mjög margir
menn, bæði eldri og yngri, og var því
lýst svo, að það væri á stærð við þrévett
naut, aflangt nokkuð, með langan haus
og hala afarmikinn á að giska þriggja
álna langan hvítleitt unt búkinn, en
hausinn rauður. Sannorður maður
kvaðst hafa verið á reið skammt frá
nefndri tjörn og hafi hann þá séð, hvar
dýr þetta lá í laut einni. Ekki leit það
við honum, en það sá hann að það hafði
sex stórar klær á hverjum fæti eða löpp,
en fæturnir stuttir, kjafturinn ákaflega
mikill og framtennur fjórar í miklar og
hvassar, eyru hafði það lafandi, en þó
sáu menn það rcisa þau beint upp.
Hvorki sáu menn hár né hreistur á húð
þess, heldur því líkast sem hausinn og
halinn væri húðlaus og sæi í rauða
kvikuna.
Það sögu þeir, sem sáu dýrið í
tjörninni, að það synti afarfljótt, og er
þess getið, að Sverrir steinhöggvari
kvaðst hafa séð skrímslið á hröðu sundi,
hvern daginn eftir annan og hafa horft
á það góðan tíma í hvert sinn, en þó var
það nálega í kafi í yfirborði vatnsins, svo
að ekki var skotfæri á því. Oft reikaði
dýr þetta frá tjörninni, en stundum var
það í henni dögum saman, eða það lá í
hólma sem er í miðri tjörninni. Aldrei
elti það nautgripi né hesta, en bæði
menn, jafnvel þótt þeir væru ríðandi og
sauðfénað, enda hurfu nokkrar kindur
þar á Katanesi, er menn hugðu, að það
hefði tekið. Sáu menn það og einangra
kind frá fjárhóp. Þó var það ekki neitt
tiltakanlega frátt á landi og töluvert
seinna en meðalhestur.
Katanesdýrið gerist
magnað og grimmt
Dýr þetta tók nú að gerast svo magnað
og grimmt, að smalapiltar, bæði á
Katanesi og næstu bæjum, fengust ekki
til að gæta búsmala, nema ríðandi á
góðum hestum og í bjartviðri, svo að til
vandræða horfði með málnytu manna.
Óttuðust menn og, að þjóðvegurinn af
Hvalfjarðarströnd og út á Akranes
mundi leggjast af, því að hann liggur
skammt frá tjörninni, og þótti ferða-
mönnum sér ekki óhætt að fara hann
nema þeir væru margir saman og vel
vopnaðir, ef dýrið kynni að ráðast á þá,
og ekki var annað fyrirsjáanlegt en að
Katanes mundi eyðast og jafnvel fleiri
bæir á ströndinni.
Tók nú að gerast illur kurr í bændum
og hétu á hreppstjórann til fulltingis að
sjá nokkurt ráð til að vinna óvætti þessa.
Brugðust þeir skjótt undir það. Þá var
landshöfðingi á íslandi Hilmar Finsen
(d. 1886), og tóku hreppstjórar það ráð
upp að fara til Reykjavíkur á fund hans
og tjá honum vandræði sín og héraðs-
manna og hver vogestur væri kominn í
byggðina og með svo ærnum ágangi að
hvorki nýttist búsmali né þjóðvegir og
horfði til landauðnar, báðu hann ásjár
og fjárstyrks úr landssjóði með skjalleg-
um ritningum til þess að standast
kostnað þann, er mundi verða við það
að vinna ófreskju þessa.
Rífleg borgun fyrir
höfuð spillvirkjans
Ekki kvaðst landshöfðingi vilja veita
þeim styrk til þessa stórvirkis að
óreyndu, en hitt lét hann ummælt, að
þeir mundu eiga góðrar og ríflegrar
borgunar að bíða, ef þeir ynnu dýrið og
þegar þeir gætu fært honum höfuð
spillvirkjans eða enda, hvort sem þeir
næðu því dauðu eða lifandi. Fóru nú
hreppstjórar aftur heim til sín heldur en
ekki kampakátir og þóttust hafa gert
góða ferð.
Síðan kölluðu þeir saman á fund alla
helstu bændur í Strandarhrepp og
hreppstjórann úr næstu sveit, sem líka
lá undir ágangi dýrsins. Varð það að
samþykkt á þeim fundi, að útvega skyldi
skotmann þann, sem bestur væri í öllu
Þverárþingi sunnan Hvítár, til þess að
leggjast á gren við tjörnina og vinna
óvætti þessa. Skyldi ætla honum rík-
mannlegt kaup fyrir starfa sinn, enda
stóðu þá yfir heyannir á túnum og
töðuvöllum. Var nú undinn að þessu
bráður bugur, því ekki mátti svo búið
standa, og gerðir menn á fund skot-
manns að sækja hann og semja við hann
um kaupið. Varð ferð sú með góðum
erindislokum, og kom skotmaður með
þeim um hæl. Var nú settur vörður við
tjörnina nótt og dag, er gera skyldi
skotmanni vart við, þegar dýrið færi á
land úr tjörninni.
Nú spurðust þessi tíðindi víða, og fýsti
þá marga að sjá þegar dýrið væri tekið.
Dreif því að Katanestjörn múg og
margmenni úr ýmsum áttum. Þangað
sóttu og meðai annarra nokkrir Reyk-
víkingar, og voru þeir Víkurmenn allir
vopnaðir, ýmist með byssum eða
lagvopnum eða hverju öðru, er hendi
var næst og að vörn eða gagni mætti
verða, ef í krappan kæmi. Það bar til
eitt kvöld, er menn voru farnir að safnast
saman að Katanestjörn og dimmt var
orðið og flestir voru gengnir til hvíldar,
að varðmenn urðu varir við einhvern
hávaða á veginum skammt frá Katanesi.
Var þá skjótt brugðið við að vita, hvað
valda mundi. Þar var þá kominn Sverrir
steinhöggvari Runólfsson og bóndi úr
næstu sveit, er fýsti að hafa fregnir af
dýrinu, og voru þeir báðir illa útleiknir,
Sverrir allur forugur eins og honum
hafði verið velt upp úr blautu moldar-
flagi, en bóndinn allur rifinn og tættur,
brotnar úr honum tennur og þar með
kjálkabrotinn, að menn héldu. Enga
grein gátu þeir gert fyrir því hver hefði
leikið þá svo sárt, hvort það var dýrið
eða einhver önnur óvættur, er þeir hefðu
fengist við, því að svo var myrkrið
mikið, að ekki sáu þeir hvor annan.
Flestum þótti því einsætt, að það mundi
dýrið verið hafa og hefði ráðist á þá og
viljað drepa þá, en eigi orkað, því að
þeir voru menn vaskir. Hugðu varð-
menn nú gott til glóðarinnar að láta ekki
til sleppa, ef forynj a þessi gæfi færi á sér.
Katanesdýr
hræðist skotmann
En svo þótti nú kynlegt við bregða,
eftir að skotmaður var kominn að
Katanesi og mannmergðin tók að
þyrpast að tjörninni, að ekki varð þar
vart við dýrið, og svo alla þá stund, sem
mannsöfnuðurinn hélst við tjörnina. En
jafnskjótt sem mannsöfnuðurinn dreifð-
ist og skotmaður var farinn, kom dýrið
í ljós og elti þá smalapilt frá Katanesi
heim undir bæ og hvarf þar aftur og
hefur ekki sést síðan.
Þegar menn voru orðnir úrkula vonar
um að fá skotfæri á dýrinu, tóku menn
það til bragðs að grafa skurð frá
tjörninni og til sjóar, svo að tjörnin
tæmdist og taka mætti ófreskju þessa á
þurru. En það reyndist torsóttara en
menn hugðu, því að grængolandi auga
er í miðri tjörninni, og lauk svo, að hætt
var við gröftinn og ekki náðist dýrið.
Þó að engum manni blandaðist hugur
um það, að dýr þetta hefði verið hin
fáránlegasta forynja, vís til að drepa
bæði menn og skepnur, þótti nú öllum
auðsætt, að það hefði þó styggst við
mannsöfnuðinn og ekki árætt að ráðast
á svo marga menn í einu. En um hitt
voru ýmsar getur leiddar, hvað af dýrinu
hefði orðið. Ætluðu sumir, að undir-
göng lægi úr tjörninni til sjóar, og mundi
þetta því hafa verið sjóskrímsli, sem
ósjaldan hefur vart orðið við hér á landi.
Hinir voru þó fleiri, er töldu það sönnu
nær, að undirgöng væri frá Katanestjörn
og í Skorradalsvatn og að þessi ófreskja
væri því í ætt við skrímsli það, er í því
vatni hefur verið frá ómuna tíð og miklar
sögur hafa af farið. Og ef svo er, þá er
óvíst, hvort menn sé enn alveg búnir að
bíta úr nálinni með Katanesdýrið.
Nákvæm lýsing
á skepnunni
Þeir, sem sáu Katanesdýrið, hafa allir
lýst því á einn veg, svo ekki ber á milli
og öngvu skakkar frá því, sem í upphafi
er talið, en lýsingar þess eru ófáar, því
margir þóttust séð hafa dýrið. Var ein
lýsing send ritstjóra Þjóðólfs og prentuð
í því blaði, og jafnframt sagði meðhjálp-
arinn ritstjóra nákvæmlega söguna og
fjöldi manna lifir enn, sem man þessa
tilburði, svo að hér getur ekki margt
farið á milli mála. Eftir þessum lýsingum
var síðan gerð mynd af dýrinu. Síðan
var og gerð önnur mynd af veiðiförinni
að dýrinu, en þá var dýrið flúið, er hún
var gerð, menn orðnir óhræddir að fara
ferða sinna og smalapiltar famir að þora
að gæta búsmala.
Málaferli og sögulok
En það er frá skotmanni og hrepp-
stjórum Strandarmanna að segja, að
hann krafði þá um skotmannskaup sitt,
en þeir tregðuðust við að gjalda, sökum
þess, að ekki náðist dýrið og ekkert
fékkst féð úr landsjóði, en kostnaður þó
ærinn við veiðiförina. Hóf þá skotmaður
mál gegn hreppstjórum á Hvalfjarðar-
strönd til greiðslu á skotmannskaupinu.
Er svo komist að orði um dýr þetta í
málskjölum fyrir héraðsdómi 8. des.
1876: „Eins og kunnúgt er, var það
héraðsfleygt á næstliðnu sumri, að
ókennilegt dýr sæist iðulega í Hvalfjarð-
arstrandarhreppi nálægt bænum Kata-
nesi, og sem sýndi sig í að ónáða menn
og skepnur. Voru því margir hræddir við
dýr þetta, einkum unglingar, sem á
næstliggjandi bæjum voru hafðir til
smalamennsku."
En dómur í málinu var uppkveðinn í
héraði 18. júlí 1877 svo látandi: „Hinir
stefndu, Helgi Sveinbjarnarson (oddviti
á Hlíðarfæti) og Símon Jónsson (hrepp-
stjóri á Geitabergi) eiga að greiða til
stefnandans 96 kr. og 4% af þeirri
upphæð frá því mál þetta var kært til
sætta þangað til borgun fer fram, svo og
borgi þeir allan af þessu máli leiðandi
kostnað, stefnanda að öllu skaðlaust,
þar á meðal 8 kr. til málflutningsmanna
stefnanda fyrir undirréttinum o.s.frv."
Síðan stefndu hreppstjórar málinu til
landsyfirréttar, og er þess getið í
málsgögnum við þann dóm, „að það sé
játað af mótpörtunum (hreppstjórun-
um), bæði fyrir undir- og yfirrétti, að
þeir hafi hvatt skotmanninn til að takast
ferð á hendur til Strandarhrepps til að
vinna hið nafnfræga, voðalega og
kynlega Katanesdýr, sem vera átti í
tjörninni hjá Katanesi, dýr, sem hrepps-
búum stóð þá svo mikill ótti af, að
opinber stjórnarvöld í sveitinni skárust
í leikinn til að ráða það af dögum“. En
svo látandi dómur var uppkveðinn í
málinu í landsyfirrétti 30. sept. 1878:
„Hinn áfrýjaði héraðsdómur og öll
meðferð málsins í héraði skal ómerk
vera, og vísast málinu frá o.s.frv." Þar
með enduðu þau mál. Og lýkur hér
sögunni af Katanesdýrinu."
■ Teikning af Katanesdýrinu í Þjóðólfi 14. júlí 1876, gerð eftir lýsingu sjónarvotta.
FIAT
UMBOÐIÐ
FIAT POLONEZ
Enn er tækifæri að eignast
nýjan Polonez
kr. 130.000
SMIÐJUVEGI 4 KÓPAVOGI SÍMI 77200 -
Enn er tækifæri á bls. 3
SÖLUMENN í SÍMA 77720