Tíminn - 20.04.1989, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 20. apríl 1989
Tíminn 9
Halldór Þóröarson, Laugalandi:
BLÓÐMJÓLKAD
Fyrr á þessum vetri var eitt mál öðrum fremur, sem átti
allan hug ríkisfjölmiðla. Það var fjármálastjórn hrepps-
nefndar á Hofsósi. Kl. 7 að morgni var byrjað að segja
okkur frá spillingu og afglöpum á Hofsósi og þátturinn var
svo endurtekinn á hálftíma fresti til miðnættis dag eftir dag
í hálfan mánuð eða lengur. Er ekki að orðlengja það að
þetta „misferli“ kom mínum viðkvæmu taugum mjög úr
jafnvægi, enda óvanur að heyra um illa meðferð á
fjármunum almennings. Seðlabanka og Flugstöð hafði ég
þó heyrt nefnd, í öðru sambandi, einnig ráðhús úr
dönskum sandi, veitingahús sem snýst og stræti í Reykjavík
sem voru flóruð með grjóti frá Italíu. Ekkert af þessu
raskaði ró minni enda ekki um að ræða illa meðferð á
almannafé, skv. skilgreiningu fjölmiðlafólks. Þess sem
tekur laun, fyrst og fremst fyrir að koma eigin skoðunum
á framfæri.
Félagsmálaráðherra var kvaddur
í sjónvarp og þaulspurður um af-
leiðingar þessara afglapa á Hofs-
ósi. Ráðherrann mátti vart vatni
halda í alvöruþrungnum svörum
við spurningum fréttamanna - sem
vættu sig líka af vandlætingu, þegar
þeir spurðu hvort þessir karladjöfl-
ar þarna við íshafið yrðu ekki
„sviptir völdum" og „dregnir til
ábyrgðar". Þessar tilvitnanir voru
svo endurteknar í 100 þáttum
næstu tvær vikurnar. Enginn gat
fullyrt hvort þessir villta vesturs
lærisveinar yrðu „dregnir til
ábyrgðar", en þeir yrðu „sviptir
völdum". Það lá ljóst fyrir. Það
eina sem breyttist meðan þáttaröð-
in stóð yfir, var að í ljós kom að
hreppurinn átti ekki „hlutabréf" í
kaupfélaginu á Sauðárkróki, eins
og talið var í fyrstu -skv. heimild-
um frá mönnum sem ekki vildu
láta nafns síns „getið". Að öðru
leyti upplýstist málið ekki. Upp-
hæðin sem hreppurinn átti í erfið-
leikum með var talin um 30 millj-
ónir, skv. heimildum ríkisfjöl-
miðla, sem höfðu rannsakað málið.
Að vísu voru þessir karlar þarna
fyrir norðan í persónulegum
ábyrgðum fyrir 26 milljónum af
þessu sem er útaf fyrir sig næg
ástæða til að „svipta þá völdum" og
draga þá til ábyrgðar". Ekki kom
fram að karlarnir hefðu dregið sér
fé úr þessum sjóði og kemur til
álita að „draga þá til ábyrgðar"
fyrir að láta þá synd ódrýgða.
Vanhæfni þeirra liggur í fleiru. Ef
þeir hefðu keypt lottómiða fyrir
hreppinn hefðu þeir getað halverað
skuldina á einu kvöldi, ef heppnin
hefði verið með og losnað við hinn
helminginn á sama hátt um næstu
helgi. A þetta er bent til athugunar
fyrir ráðamennina að sunnan sem
voru sendir norður til að hafa vit
fyrir körlunum á Hofsósi. Það er
svo aukaatriði í málinu, að þessi
hreppur er sennilega búinn að
greiða upphæðina til bankanna og
jrað ríflega, í formi vaxta og verð-
bóta.
Eins og við vitum afnámu alþing-
ismenn okkar fyrir nokkrum árum
lög um bann gegn okri. Svoleiðis
lög hafa þeir ekki í útlöndum,
þessir fínu. Um leið og alþingis-
mennirnir gerðu það fór að halla
undan fæti hjá frumatvinnugrein-
um þjóðfélagsins. Peningarnir frá
Hofsósi fóru til Seðlabankans sem
byggði sitt musteri „fyrir eigið fé“
skv. umsögn aðalbankastjórans
þar. Breytir þar engu hvort sú
bygging var upp á eina eða tvær
þúsundir milljóna. Persónulegar
ábyrgðir þurfti ekki til byggingar
þessa húss sem geymir fjármuni
sem aflað er við ysta haf. Aftur á
móti gaf bankastjórnin banka-
stjóranum milljón króna persónu-
lega gjöf úr sjóði bankans. Auka-
lega vil ég geta þess að ég heyrði
aðeins nefnt einu sinni hverjar
þessar „offjárfestingar" voru sem
sóað var í. Farmkvæmdirnar voru
víst lagfæringar á höfn svo hægt
væri að landa fiskinum sem þeir
virðast draga þarna norður frá.
Eitthvað fór í vigt til að vigta
þennan sama fisk þeirra. Sumt fór
í að minnka aurbleytuna kringum
frystihúsið. Þennan fisk sem þeir
vinna þar selja þessir stóru fyrir
sunnan, þar sem útskornar bíl-
skúrshurðir forstjóranna kosta
eina milljón krónur stykkið og
opnast automatiskt. Aurarnir fyrir
fiskinn sem karlarnir drógu þarna
nyrst norður í helvíti voru líka
notaðir til að borga hluta af 150
þúsund farmiðum til útlanda fyrir
íslendinga sem fóru sparibúnir
milli landa 1988. Ef til vill fór
eitthvað til að borga sand frá
Danmörku í ráðhús höfuðborgar-
innar okkar allra. Fleiri liðir eru
ótaldir í þessu bruðli á Hofsósi.
Einn liðurinn var vatnsveita, svo
að hægt væri að þvo fiskinn þokka-
lega, og kerlingarnar fengju vatn í
kaffi handa körlunum sínum og
tilsjónarmönnunum aðsunnan. En
það sem kórónaði allt var að þeir
lögðu skolpleiðslu. Eins og við var
að búast fór þá allt til andskotans,
enda verða þeir örugglega „dregnir
til ábyrgðar". Þetta var um Hofsós
og þó, þetta er ekki um Hofsós,
þetta er að gerast hringinn í kring-
um allt ísland, þess vegna er þetta
merkileg saga og þess vegna er
þessi grein skrifuð. Fjárfestingar-
fyllirí og offjárfesting eru orð sem
heyrast á hverjum einasta degi úr
munni hagfróðra manna, alþing-
ismanna og ráðherra. Ólíklegustu
leiðtogar hafa hneykslaðir notað
orðið offjárfesting og eiga þá jafn-
an við álíka framkvæmdir og gerð-
ar voru á Hofsósi. Fram til síðasta
áratugar voru svona framkvæmdir
gerðar víða um land og þóttu
sjálfsagðar og óhjákvæmilegar og
allt gekk sæmilega. Eitthvað annað
hefur breyst. Ef til vill var það
þegar alþingismennirnir okkar af-
námu lög um bann gegn okri. ef til
vill var það þegar þeir bjuggu til
lánskjaravísitölu með tilheyrandi
verðbótum. Ef til vill var það þegar
múllinn var tekinn af stóru ófreskj-
unni sem etur mömmu sína.
í byrjun febrúar s.l. las ég í blaði
að smávægileg breyting sem gerð
var á lánskjaravísitölu hefði rænt
fjármagnseigendur2000milljónum
þann dagogslíkt væri algjöróhæfa,
áþekk og sauðaþjófnaður í gamla
daga. 2000 milljónum hefði verið
stolið af fjármagnseigendum.
Virðulegustu blöð landsins og sjón-
varpið með allskonar viðtöl og
fréttaþætti voru þar í broddi fylk-
ingar. í þessum þáttum mátti oft
líta framámenn í launþegasamtök-
um, þó ekki svarta sauðinn Guð-
mund J. Guðmundsson. Á þessu
máli sást eða heyrðist aldrei nema
þessi eina hlið. Ég hef lítið notið
fræðslu hagfræðiprófessora, ef til
vill þess vegna datt mér í hug að
einnig mætti orða áhrif breyting-
anna á þann hátt, að þær hefðu
valdið því að fjármagnseigendur
oftóku 2000 milljónum minna en
annars hefði verið. Ekki væru 300
milljónir taldar til tíðinda eitt
kvöld í ríkisfjölmiðlum, þó þær
hefðu tapast alveg í smábúðarholu
í Reykjavík. „Besti fréttamaður
landsins" kom patandi í sjónvarp
um daginn og sagði um fyrirtæki
við bæjardyr sjónvarpsins. „Þarna
hafa sem sagt tapast 300 milljónir".
Ekkert meira - engar útleggingar.
Ekki orð um í hvað þessar 300
milljónir hefðu farið. Einu sinni
trúði ég því að ekki töpuðust 300
milljónir án þess að einhver annar
græddi þær og ég trúi því enn.
28.03.1989
H.Þ.
Illllllllllll BÓKMENNTIR
Frumþættir Hrafnkötlu
Hermann Pðlsson:
Mannfrœöi Hrafnkels sögu
og frumþættir,
Bókaútgáfa Menningarsjóðs,
Rv. 1988.
Hermann Pálsson, prófessor í
Edinborg, hefur verið manna iðnast-
ur við rannsóknir á Hrafnkels sögu
á liðnum árum. Mun nú vera liðinn
rúmur aldarfjórðungur síðan út kom
fyrsta bók hans um söguna, Hrafn-
kels saga og Freysgyðlingar, en fleiri
hafa síðan fylgt í kjölfarið. Sú st'ð-
asta kom núna fyrir jólin, Mannfræði
Hrafnkels sögu og frumþættir. Er
hún þriðja bindið í ritröð höfundar
sem hann nefnir íslenska ritskýr-
ingu; áður voru þar komnar bækur
hans um Njálu og Laxdælu.
Meginverkefni höfundar í þessari
nýjustu bók sinni um Hrafnkels sögu
má teljast vera að rekja hugsanleg
áhrif á hana frá öðrum ritum, ekki
síst erlendum. í inngangi, þar sem
hann gerir grein fyrir aðferðum
sínum, leggur hann m.a. á það
áherslu að sagan beri ærin merki
útlends lærdóms og þau sýni glöggt
hve vafasamt sé að fjölyrða um
alþýðlegan uppruna hennar. Þá telur
hann einnig að því verði að gera
skóna að sagan hafi það sem hann
nefnir siðrænan tilgang, enda beri
ýmsir þættir hennar glögg einkenni
dæmisagna.
Aðferð hans byggist síðan á því að
leysa söguna upp í það sem hann
nefnir „frumþætti" hennar, og ber
hann síðan þessa frumþætti saman
við sambærileg atriði í öðrum ritum
sem Hrafnkötluhöfundur kann að
hafa lesið, jafnt íslenskum, norræn-
um og latneskum. Frumþætti skil-
greinir hann sem svo að þar sé um
að ræða „orð, setningar; atburði,
atvik; hugmyndir, siðræn verðmæti;
persónur, manngerðir o.s.frv." (bls
14). í reynd er síðan svo að sjá að
með frumþáttum eigi hann ekki síst
við atriði eins og orðalag og fasta
talshætti, sem séu með nægilega
sérstæðum hætti til að mögulegt sé
að leita eftir fyrirmyndum að þeim í
öðrum ritum.
Skiptir hann bók sinni síðan niður
í nokkra kafla eftir efni. f hinum
fyrsta fjallar hann almennt um af-
stöðu Hrafnkötlu til ýmissa annarra
rita. 1 næsta kafla fjallar hann svo í
talsvert ýtarlegu máli um einstakar
persónur sögunnar, eðli þeirra og
einkenni hverrar um sig. Þar á eftir
fer hann svo yfir einstaka frumþætti
í stafrófsröð, atriði eins og ágirnd,
áhyggju, áhættu, ámæli, ást o.s.frv.
Þar tekur hann dæmi um hvern
frumþátt fyrir sig úr sögunni og
tíundar hliðstæð atriði úr öðrum
verkum. Loks er svo sérstakur kafli
um spakmæli og önnur kjarnyrði,
sem tekist er á við með sama hætti.
Það er vitað að á síðustu árum og
áratugum hafa verið uppi ýmsar
stefnur og vinnuaðferðir að því er
varðar rannsóknir á íslendingasög-
um. Einna flestir munu nú orðið
hallast að því að líta fyrst og fremst
á sögurnar sem listaverk, sem inni-
felur þá að við þær beri að beita sem
næst sambærilegum vinnubrögðum
við það sem tíðkast varðandi nú-
tímabókmenntir. Mér virðist að
Hermann sé einna næst þeim aðferð-
um í kaflanum þar sem hann er að
fjalla um persónur sögunnar, en
ekki fer á milli mála að þar setur
hann fram margs konar gagnlegar
ábendingar.
Aftur á móti minna aðferðir hans
í hinum köflunum mig óneitanlega
töluvert miklu meira á það sem
menn stunduðu hér á fyrri tímum og
fólst í því fyrst og fremst að reyna að
finna áhrif frá einni sögu á aðra. Þar
var tilgangurinn víst oftar en ekki
fyrst og síðast sá að reyna að átta sig
á aldursröð sagnanna og á innbyrðis
afstöðu þeirra hverrar til annarrar.
Slíkt var vitaskuld gott og gilt á
sínum tíma, en hér virðist mér þó að
tilgangur Hermanns sé annar með
þessum vinnuaðferðum en þá var.
Að því er helst er að sjá vakir það
fyrir honum hér að sýna fram á að
Hrafnkatla sé í rauninni grein af
meiði alþjóðlegra mennta samtíma
síns, og að hún hafi kannski fyrst og
síðast siðferðilegan boðskap að
flytja.
Vitaskuld er fjöldamargt áhuga-
vert í þessu samanburðarsafni hans
öllu. Þar kennir margra grasa og
margvíslegra, sem hvert út af fyrir
sig og fleiri saman geta orðið til þess
að víkka skilning lesanda á einstök-
um atriðum sögunnar. En á hinn
bóginn virðist mér að töluvert vanti
upp á að nægilega sé úr þessu safni
unnið. Með öðrum orðum að ekki sé
nóg að því hugað að draga ályktanir
af þeim röksemdum sem hér eru á
borð bornar.
Þannig fann ég hér í rauninni
engin haldbær rök fyrir þeirri skoðun
höfundar að á Hrafnkötlu eigi að líta
sem eins konar dæmisögu með sið-
rænum boðskap. Þessi skoðun hans
má svo sem út af fyrir sig vera rétt,
en fyrir henni er þó alls ekki borinn
fram fullnægjandi beinn rökstuðn-
ingur í bókinni.
Og er reyndar vant að sjá með
hverjum hætti slík niðurstaða sé
fáanleg með því einu að tína út
einstök efnisatriði sögunnar og bera
þau saman við svipað orðalag í
Hermann Pálsson prófessor.
öðrum sögum. Allt og sumt, sem
slíkur samanburður sýnir, er að
höfundur Hrafnkels sögu hefur verið
barn síns tíma að því er varðaði
bóklestur og kunnáttu í almennum
menntum samtfma síns. Ef vel tekst
til má í hæsta lagi vænta þess að með
slíkum aðferðum megi sýna fram á
áhrif frá öðrum ritum á Hrafnkötlu,
eða þá öfugt, og nota þau sem
röksemdir fyrir tímasetningu ein-
hverra verka.
Ef menn eru á hinn bóginn á
höttunum eftir röksemdum fyrir því
að á Hrafnkötlu eigi að líta sem
siðbætandi dæmisögu af einhverri
tegund, þá er að mínu viti miklu nær
að leita að þeim innan sögunnar
sjálfrar. Þá er miklu vænlegra til
árangurs fyrir fræðimann að sökkva
sér niður í byggingu sögunnar, ein-
stakar persónur hennar og samspil
þeirra sín á milli. Með slíku móti
væru miklu meiri líkur heldur en
með hinni aðferðinni á að það tækist
að grafast fyrir um markmið sögu-
höfundar með ritun sögu sinnar, þar
með talið það mögulega markmið
hans að rita sögu með siðbætandi
boðskap eða tilgang.
En burtséð frá þessu skal hér
sfður en svo reynt að draga úr því að
í þessari nýjustu bók Hermanns
Pálssonar um Hrafnkötlu skortir
ekki mikinn og áhugaverðan fróð-
leik um söguna. Bókin ber það í
hvívetna með sér að vera rituð af
höfundi sem er gagnkunnugur efni
sínu, jafnt sögunni sjálfri sem öðrum
ritum sem hann sækir hér fróðleik í.
Þess vegna á hún ótvírætt erindi til
allra þeirra sem láta sig Hrafnkels
sögu einhverju varða. -esig