Morgunblaðið - 12.06.2006, Síða 10

10 MÁNUDAGUR 12. JÚNÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Ragnhildur Helgadóttir hafði starfað ítæp fjögur ár við lagadeild Háskól-ans í Reykjavík þegar hún tók viðstöðu prófessors í lok apríl sl. Hún
lauk lögfræðinámi árið 1997 og doktorsnámi
árið 2004 og ef til vill má segja að lögfræðin og
stjórnskipunarrétturinn séu henni í blóð borin,
en alnafna hennar og amma var meðal fyrstu
kvenna til að ljúka laganámi og gegna ráð-
herraembætti hér á landi og afi hennar, Þór
Vilhjálmsson, gegndi á ferli sínum bæði stöðu
prófessors í lögfræði og dómara við bæði
Hæstarétt og Mannréttindadómstól Evrópu.
Ekki ber á öðru en Ragnhildur hafi í nógu að
snúast þessa dagana. Hún vinnur ásamt fleir-
um að stóru rannsóknarverkefni á sviði al-
mannatryggingarréttar, sem nefnist Almanna-
tryggingar: Hlutverk og samspil við önnur
bótaúrræði, þar sem lagaramminn og stjórn-
sýslan í kringum almannatryggingarnar eru
skoðuð sem og tengsl almannatrygginga við
önnur bótakerfi. Verkefninu lýkur með útgáfu
fyrstu íslensku fræðibókarinnar um almanna-
tryggingar.
Þar að auki stýrir hún ritnefnd um sögu
þingræðis á Íslandi en í henni sitja auk Ragn-
hildar dr. Þorsteinn Magnússon og Helgi Skúli
Kjartansson, prófessor í sagnfræði. Það er því
við hæfi að byrja á að spyrja Ragnhildi út í
stöðu þingræðisins hér á landi og hvort eitt-
hvað sé til í því, sem stundum er sagt, að þing-
ið eigi undir högg að sækja vegna þess hve
vald ráðherranna sé sterkt?
„Eitt af því sem er svo skemmtilegt í þessari
ritnefnd, að þar er auk mín stjórnmálafræð-
ingur og sagnfræðingur og við höfum öll í ljósi
okkar fræðigreina mismunandi sýn á hvað
felst í þingræði og hvernig á að skoða það. Í
stjórnskipunarréttinum er fyrst og fremst tal-
ið felast í þingræðinu að það geti enginn verið í
ríkisstjórn nema með stuðningi eða hlutleysi
þingsins, með öðrum orðum að ráðherrar verði
að víkja fyrir vantrausti. Það höfum við klár-
lega. Nemendur mínir segja stundum að
flokksaginn hér sé svo sterkur að þetta hafi
snúist við þannig að þetta sé ekki spurning um
að þingið geti rekið ráðherra heldur að ráð-
herra stjórni þinginu. En út frá hinni stjórn-
skipunarréttarlegu skilgreiningu um að ráð-
herrar og ríkisstjórn verði að hafa stuðning
eða hlutleysi þingsins, þá uppfyllum við skil-
yrði þingræðis.“
Dregið úr starfi
stjórnarskrárnefndar
Í ársbyrjun 2005 var skipuð stjórn-
arskrárnefnd til að endurskoða stjórn-
arskrána, einkum fyrsta og annan kafla henn-
ar. Hver er þín sýn á það starf sem nefndin
vinnur?
„Mér finnst hafa sést minna til nefndarinnar
að undanförnu, hvort það er vegna þess að
vinnan er á því stigi eða hvort starfið er að
fjara út, veit ég ekki,“ segir Ragnhildur. Þegar
hún er spurð nánar út í viðfangsefni nefnd-
arinnar, t.d. hvort hún telji að synjunarvald
forseta Íslands eigi að halda sér í óbreyttri
mynd eða hvort breyta eigi skilyrðum þess að
þjóðaratkvæðagreiðslur geti farið fram, segir
hún að þessar spurningar séu fyrst og fremst
pólitískar.
Hins vegar sé mikil þörf á að breyta ferlinu
varðandi breytingar á stjórnarskránni. Núver-
andi fyrirkomulag felur í sér að þegar stjórn-
arskrárbreyting er samþykkt á þingi, er þing
rofið og boðað til kosninga og nýkjörið þing
verður svo að samþykkja breytingarnar til
þess að þær gangi í gegn. Ragnhildur bendir á
að almennar þingkosningar snúist um allt ann-
að en þessar breytingar og lítið fari fyrir þessu
ferli, þótt því hafi oft verið beitt undanfarin ár.
„Ég held að það hafi verið einar kosningar
frá 1991 þar sem ekki var gerð breyting á
stjórnarskránni, þ.e. síðustu þingkosningar ár-
ið 2003. Mér finnst að það ætti að gera aðkomu
þjóðarinnar að slíkum breytingum beinni,“
segir Ragnhildur og bætir því við að hún þekki
engin dæmi þess að þeir sem kjósi í þingkosn-
ingum kjósi um stjórnarskrárbreytingar. „Ég
þekki þó flest áhugafólk um stjórnskip-
unarrétt á landinu!“ bætir hún við. Hún segir
að til dæmis mætti hugsa sér að kjósendur
kjósi með beinum hætti um þær breytingar
sem liggja fyrir í stað þess að kjósa eingöngu
um flokka.
Ekki hægt að kveinka sér yfir
að dómstólar beiti stjórnarskránni
Mannréttindi eru hluti stjórnskipunarréttar
og umræða um mannréttindi hefur aukist
mjög á undanförnum árum. Hefur mannrétt-
indahugtakið verið að þynnast út?
„Ég er alltaf svolítið hrædd við það þegar
fólk segir að eitthvað stækki og stækki og það
sé verið að teygja hugtök út yfir allt. Sú um-
ræða hefur komið upp varðandi mannréttinda-
hugtakið, t.d. var í haust málþing þar sem
danskur prófessor hélt því fram að það væri of
mikil dómstólavæðing, þ.e. of mörgum póli-
tískum spurningum væri svarað af dómstólum.
Hann var sérstaklega að horfa í það að dóm-
stólar á Norðurlöndum hafi beitt Mannrétt-
indasáttmála Evrópu svo grimmt að þar hafi
vantað lýðræðislega löghelgun. Á móti kemur
að Alþingi lögfesti sáttmálann árið 1994 og við
breyttum okkar stjórnarskrá árið 1995 að
verulegu leyti að fyrirmynd Mannréttinda-
sáttmálans. Ef eitthvað er lýðræðisleg lög-
helgun þá er það þetta. Mér finnst að ekki sé
hægt að kveinka sér yfir því að dómstólar beiti
stjórnarskránni enda eru tvö þing nýbúin að
samþykkja þessa breytingu. Alþingi hefur
fengið mörg tækifæri til að taka afstöðu til
hennar,“ segir Ragnhildur en tekur fram að
hún hafi frekar fengist við þann hluta stjórn-
skipunarréttarins sem snýr að formgerð rík-
isvaldsins og hver séu hlutverk ólíkra greina
þess og hvernig þau takmarki hvert annað.
Dómstólar leita
ekki í aukin áhrif
Annað atriði sem deilt hefur verið um hér á
landi og víðar, er hvort dómstólar hafi með
framsæknum túlkunum gengið inn á svið lög-
gjafans og búið til lög. Eru dómstólar að taka
aukinn þátt í lagasetningu?
„Þarna reynir á samspil ólíkra þátta rík-
isvaldsins. Ég hef haft þá tilhneigingu að fara
mjög varlega í að svara þeirri spurningu ját-
andi hvort dómstólar séu að ganga inn á svið
löggjafans.
Við verðum að hafa í huga að dómstólarnir
velja sér ekki málin sjálfir. Þeir velja sér ekki
heldur þau gögn sem þeir byggja sínar nið-
urstöður á. Mér finnst eðlilegt eftir að stjórn-
arskránni var breytt, að það sé meira dæmt en
áður, þegar kaflinn var mun styttri. Það þarf
ekki að vera vegna þess að dómstólar séu að
sækja í aukin völd, eins og sumir nemenda
minna halda stundum fram. Það efast ég stór-
kostlega um því þeir hafa ekki tækifæri til
þess, þeir verða að dæma í þeim málum sem
fyrir þau eru lögð og eftir lögum.
Því hefur líka verið haldið fram að löggjaf-
inn setji mjög almenn lög og ætli dómstólum
og þeim sem framkvæma þau að þróa þau í
framkvæmd, ef svo má segja. Þá er önnur leið
til að gera sama hlutinn að setja lög sem segja
nánast ekkert efnislega, en hafa reglugerð-
arheimildir til ráðherra og þá er allt sem máli
skiptir sett þar. Heimild löggjafarvaldsins til
að framselja vald til ráðherra er ekki ótak-
mörkuð en hún er ansi víð.“
Áhrif bandarískra kenninga
Ragnhildur skrifaði doktorsritgerð sína um
áhrif bandarískra kenninga á endurskoð-
unarvald dómstóla á Norðurlöndum og komst
að þeirri niðurstöðu að þær kenningar hafi
haft áhrif á norræn ríki, sem voru allt að
hundrað árum á undan öðrum evrópskum ríkj-
um að viðurkenna endurskoðunarvald dóm-
stóla um stjórnskipulegt gildi laga. Hins vegar
verði ákveðin skil upp úr 1960 samhliða því að
Mannréttindadómstóll Evrópu fer að fá mál til
meðferðar sem og tilkoma þýskra stjórnlaga-
dómstólsins. „Þá eru komnar nærtækari fyr-
irmyndir,“ segir hún.
Aðspurð hvort einhver ástæða sé fyrir land
eins og Ísland til að taka upp stjórnlagadóm-
stól, telur Ragnhildur svo ekki vera enda séu í
það heila ekki mörg mál þar sem reynir á
stjórnarskrána. „Það þyrfti að vísa þessum
málum þangað með tilheyrandi töfum á máls-
meðferð og svo höfum ekki endalaust fólk og
peninga til að halda úti fimm eða sjö manna
dómstól sem væri eingöngu í þessum málum,“
segir Ragnhildur og bætir við að slíkt fyr-
irkomulag væri þungt í vöfum. Hún tekur þó
fram að stjórnlagadómstólar hafi bæði kosti og
galla.
Gróska í háskólum
Ragnhildur segir að mikil gróska sé í há-
skólaumhverfi á Íslandi, bæði varðandi þróun
minni skólanna sem og stefnumótunarvinnu í
Háskóla Íslands. „Ég held að rannsóknir séu
að verða mun viðameiri þáttur og ég held að
þær verði að vera það,“ segir hún og bætir við
að öflugt rannsóknarstarf sé meðal annars for-
senda þess að fá fólk sem hefur verið að gera
spennandi hluti úti heim aftur. Þá séu kröf-
urnar til rannsókna að breytast, meiri áhersla
sé lögð á mælanlegan árangur og tölfræði, sem
sé jákvæð þróun þó hún megi ekki verða alls-
ráðandi. „Það getur til dæmis verið vel rétt-
lætanlegt að birta ekki neinar greinar í þrjú ár
meðan verið er að vinna að bók,“ segir Ragn-
hildur.
En er rannsóknarstarfið kraftmikið í jafn-
ungum skóla og Háskólanum í Reykjavík?
„Ég held að það hafi verið tekin rétt ákvörð-
un í upphafi að ráða alla fastráðna kennara
hingað inn með allt upp í 40-50% rannsókn-
arskyldu, því öðruvísi en að ætla tíma í þetta
gerist ansi lítið. Að mörgu leyti er ég ofsalega
ánægð með okkur en að sumu leyti er því ekki
að neita að við erum að kenna námskeið í
fyrsta sinn á hverri einustu önn og það er til
mjög mikils mælst að kennarar kenni nám-
skeið í fyrsta sinn og birti mikið af greinum
samhliða en margir okkar kennara bíta á jaxl-
inn og gera það. Eftir þessum hefðbundna
mælikvarða eru ótrúlega margir að standa sig
vel.“
Erum ekki eyland
Hvernig eru möguleikar fræðimanna í lög-
fræði til að koma að greinum í alþjóðleg tíma-
rit?
Þetta er skemmtileg og flókin spurning sem
ég hef velt mikið fyrir mér. Vandinn er sá að
lögfræðin er alls ekki eins sérstök og af er lát-
ið. Fullt af lögum er byggt á EES-gerðum,
fullt af lögum sem eru ekki byggð á þeim er
samnorrænt og fullt af þeim lausnum sem leit-
að hefur verið, kvótakerfið til dæmis, á fullt er-
indi eitthvað annað. Það er engin ástæða til að
vera mjög einangruð. Er ég hins vegar að
skrifa um almannatryggingar á íslensku? Já,
að sjálfsögðu vegna þess að það er spurning
um hver markhópurinn er og hverjir maður
vill að geti lesið. Þetta er réttaröryggismál að
allir geti lesið, t.d. um almannatryggingarétt,“
segir hún og bætir við að ekki gangi að gera
skilyrðislausa kröfu til fræðimanna í lögfræði
um birtingu greina í erlendum tímaritum. „En
við erum með opin augun og eyrun fyrir því að
við erum samt ekki eyland að þessu leyti.“
Hún segir að aukið doktorsnám hér sé mikil
lyftistöng fyrir lögfræðina hér á landi. „Það
munar svo mikið um hverja manneskju sem er
að vinna í rannsóknum á tilteknu sviði og náist
upp hópur af fólki sem hefur áhuga á svipuðum
málum er það rannsóknunum til framdráttar,“
segir Ragnhildur.
„Lögfræðin er alls ekki
eins sérstök og af er látið“
Ragnhildur Helgadóttir tók
nýverið við stöðu prófessors
í stjórnskipunarrétti við
HR. Árni Helgason ræddi
við hana um hvað væri á
döfinni, um breytingar á
stjórnarskránni og hvort
íslensk lögfræði ætti
erindi við aðrar þjóðir.
Morgunblaðið/ÞÖK
Ragnhildur Helgadóttir segir mikla þörf á að breyta ferlinu varðandi stjórnarskrárbreytingar.