Morgunblaðið - 20.08.2006, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 20. ÁGÚST 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Evrópa hefur oftar veriðsundruð í gegnum tíðinaen sameinuð og þar hafaátt upptök sín stríð sembreiðst hafa út um allan
heim, heimsstyrjöldin fyrri og seinni.
En nú þegar æ fleiri íbúar álfunnar
hafa sameinast og vilja sameinast
undir flaggi Evrópusambandsins og
fjórfrelsisins svonefnda þá eru vænt-
anlega eilífðar friðar- og velmeg-
unartímar í höfn eða hvað?
Bretinn Alan Leather og Þjóðverj-
inn Jürgen Buxbaum, sem báðir eru
forystumenn Alþjóðasamtaka starfs-
manna í almannaþjónustu (Public
Service International, PSI) og komu
hingað á vegum BSRB, segja að til
þess að stöðugleiki og sátt nái að
ríkja meðal íbúa álfunnar þurfi að
huga fyrr en seinna að nokkrum
mikilvægum atriðum sem snúi að lífs-
afkomu og öryggi fólks og framtíðar-
vonum.
,,Austrið og vestrið voru í nær
hálfa öld aðskildir heimar. Ég tel að
það sé nauðsynlegt að íbúar þessara
tveggja hluta Evrópu, sem voru að-
skildir í svo langan tíma sem raun ber
vitni og byggðu sín samfélög upp á
mismunandi hugmyndafræði, kynnist
hver öðrum betur og læri að skilja,“
segir Leather.
Buxbaum tekur undir orð hans:
,,Munurinn á lífsmynstri íbúa Austur-
og Vestur- Evrópu kom glögglega í
ljós við fall múrsins, en það sem Vest-
ur-Evrópubúar hafa hins vegar oft
einblínt á voru umsvif ríkisins og
skorturinn á frjálsum markaði. Á
undanförnum 15 árum hefur verið
unnið að því hörðum höndum í flest-
um ríkjum að koma á frjálsu mark-
aðskerfi og einkavæða sem flest ríkis-
fyrirtæki líkt og það sé eina lausnin
sem möguleg er, að skipta einu hug-
myndakerfi út fyrir annað. Slíkar
breytingar eiga sér ekki stað áfalla-
laust því gangverk samfélaga og innri
bygging er afskaplega flókin þar sem
ein breyting leiðir af sér aðrar sem
ekki voru fyrirséðar í upphafi. Það er
einmitt þess vegna sem það er svo
mikilvægt að staldra reglulega við,
líta á áætlunina og spyrja hvaða áhrif
breytingarnar hafi, hvaða breytingar
séu til góðs og hverjar ekki. Það á
ekki að breyta breytinganna vegna
eða einfaldlega vegna þess að þær
voru settar á fyrstu áætlun,“ segir
hann.
Margir hafa misst vonina
,,Í vestanverðri álfunni höfðu íbúar
fyrir fall Berlínarmúrsins og komm-
únismans mótað það sem ég hef kosið
að nefna evrópska velferðarmódelið
en í því felast bæði lýðréttindi íbúa,
sjálfstæð starfsemi hagmunafélaga í
samfélaginu eins og verkalýðsfélaga
og aðgengi allra að ákveðnu örygg-
isneti er varðar félags- og heilbrigð-
isþjónustu. Það síðastnefnda var
reyndar til staðar í A-Evrópu og
verkalýðsfélög líka en þau störfuðu á
öðrum grunni en þau v-evrópsku.
Markaðsbúskapur hefur, rétt eins og
öll önnur kerfi sem reynt er að inn-
leiða sem allsherjarreglu í sam-
félögum, á skömmum tíma áhrif á öll
svið mannlífsins.
Reynsla mín frá Eystrasaltslönd-
unum og á Balkanskaganum hefur
fært mér heim sanninn um að óheft
markaðsvæðing leiðir til misskipt-
ingar og örbirgðar hjá alltof stórum
hluta samfélagsins. Það er ekki leng-
ur talið hlutverk ríkisins að halda
uppi velferðarkerfi og jöfnuði, þannig
að almannaþjónustunni hnignar sök-
um fjárskorts. Þá er lausnin sam-
kvæmt nýfrjálshyggjunni að hleypa
einkaframtakinu að þar sem það eyg-
ir gróðavon, eins og í ákveðnum verk-
þáttum í heilbrigðisþjónustunni. Fólk
sem hefur hrakist niður á botn hins
efnahagslega samfélags missir smám
saman alla von. Það getur ekki lifað
af lágu laununum sínum og hefur
ekki efni á heilbrigðisþjónustu eða
öðrum grunnþörfum sem nauðsyn-
legar eru. Það hefur engar bjargir og
líf þess verður vítahringur sem ekki
er hægt að rjúfa en ég skal útskýra
betur á eftir hvað ég á við,“ segir
Buxbaum og hleypir félaga sínum
Leather að.
Hann segir að það sé vilji Alþjóða-
samtaka starfsmanna í almannaþjón-
ustu að byggja upp Evrópu á grund-
velli hugmynda um evrópska
velferðarmódelið, öfugt við meg-
ináherslu Evrópusambandsins sem
hefur verið sú að styrkja samkeppni
og markaðsvæðingu á innri markaði
sínum.
,,Við viljum vara við afleiðingum
þess að einblína á markaðinn og segja
frá því sem er að gerast eins og við
upplifum það í starfi okkar. Svo dæmi
sé tekið þá eru málefni innflytjenda
og áhrif þeirra á samfélagið nánast
daglegt fréttaefni. Hins vegar hefur
fáum vestrænum fjölmiðlum dottið í
hug að fjalla um hver áhrifin eru þeg-
ar fólk á besta aldri, og oft það sem
hefur mestu menntunina, yfirgefur
heimaland sitt fyrir fullt og allt. Þetta
er engu að síður staðreynd í mörgum
löndum A-Evrópu og er gífurleg
blóðtaka fyrir samfélögin þar. Við
verðum líka að hafa í huga að í flest-
um tilfellum yfirgefur fólk ekki föð-
urland sitt nema það sjái þar enga
framtíð og það er það sem þetta unga
fólk upplifir. Það hefur misst alla
von.“
Láglaunafátækt eykst
En hvers vegna hefur fólkið misst
alla von? Er ekki allt á bullandi upp-
leið í Austur-Evrópu? Eru ekki fjár-
festingartækifærin þar á hverju strái
og hafa íbúar ekki tækifæri til þess að
upplifa ameríska drauminn?
,,Þeir ríku verða ríkari og þeir fá-
tæku fátækari. Bilið á milli ríkra og
fátækra er alltaf að aukast, sem
þyrfti ekki að leiða til hruns ef þeir
sem til fátækari hópsins teljast gætu
sinnt grunnþörfum sínum um húsa-
skjól, mat og fatnað, þ.e. lifað af laun-
unum sínum, bótum eða lífeyri. Það
geta þeir ekki og þeim fjölgar sífellt
sem vinna fulla vinnu fyrir laun sem
eru undir því sem hið opinbera telur
raunhæft að hægt sé að lifa af,“ svar-
ar Leather og heldur áfram.
,,Láglaunafátækt hefur því aukist
verulega þótt það sé reyndar misjafnt
eftir löndum. Markaðsöflin hafa þrýst
laununum niður auk þess sem at-
vinnuleysi meðal ungs fólks er víða
mjög mikið, miklu meira en í V-
Evrópu. Sums staðar er talan í 20–
30%. Velferðarkerfið er víða orðið
gisið og fólk hefur ekki efni á að
kaupa sér þjónustu sem allir höfðu
áður jafnt aðgengi að, hvort sem það
var vatnsveita, heilbrigðisþjónusta
eða menntun. Þannig verður óbrúan-
legt bil á milli þeirra sem eiga pen-
inga og þeirra sem eiga lítið af þeim,“
segir Leather. ,,Í slíkum samfélögum
er varla von til þess að stöðugleiki
ríki.“
,,Ef við tökum Rússland sem
dæmi, þaðan sem ég hef nýjar tölur,
þá höfðu einstaklingar í hæsta tekju-
þrepi 25 sinnum hærri laun árið 2005
en þeir sem voru í því lægsta,“ segir
Buxbaum. ,,Meðalmánaðarlaun þar
eru um 25.000 kr. en 40% vinnuaflsins
hafa laun undir þessum meðallaunum
og 22% hafa laun undir því marki sem
dugir til framfærslu þess samkvæmt
opinberum viðmiðum. Þeim sem
lenda í láglaunafátækt fer fjölgandi,
þ.e. fólki sem er í fullri vinnu en fær
greidd fyrir hana mjög lág laun.
Þetta er m.a. fólkið sem lendir í víta-
hringnum sem ég talaði um áðan.
Þetta er fólkið sem oft hefur misst
alla von og sér enga framtíð í sínu
föðurlandi.“
Velferðarkerfið á ekki
að einkavæða
En hvað með verkalýðsfélögin?
Hver er staða þeirra í Mið- og Aust-
ur-Evrópu?
,,Á meðan kommúnistastjórnir
voru við völd í Austur-Evrópu störf-
uðu vel skipulögð verkalýðsfélög í
þeim flestum en þau voru í rauninni
ekki sjálfstæð. Hlutverk verkalýðs-
félaganna var að sinna ýmsum fé-
lagslegum velferðarmálum og þörf-
um félagsmanna en þau höfðu ekki
samningsrétt um kaup og kjör,“ segir
Leather og bætir því við það hafi auð-
vitað breyst eftir fall múrsins. ,,Um-
rótatímar eins og þessir og gerbreytt
umhverfi hafa auðvitað mikil áhrif á
skipulag og starfsemi stórra hreyf-
inga. Sumir félagsmenn eiga erfitt
með að skilja að breytt efnahagslegt
umhverfi breytir líka starfsemi
verkalýðsfélaga starfsmanna í al-
mannaþjónustu sem eru að laga sig
að þessum nýja heimi. Þetta er því
krefjandi verkefni en í mörgum
ríkjanna hefur valist til starfa geysi-
lega öflugt fólk sem hefur sýnt að það
er vandanum vaxið. Við hjá Alþjóða-
samtökunum höfum líka reynt að
styðja þau og styrkja eftir mætti.“
Buxbaum segir samtökin hafi gert
alvarlegar athugasemdir við þjón-
Jürgen Buxbaum er framkvæmdastjóri Evrópu-
deildar Alþjóðasamtaka starfsfólks í almannaþjón-
ustu og sér um málefni Mið- og Austur-Evrópu, landa
fyrrum Sovétríkjanna, Tyrklands og Ísraels. Hann hef-
ur einnig verið ráðgjafi verkalýðshreyfingarinnar í
Eistlandi og á Balkanskaga þar sem hann bjó í
tengslum við starf sitt um nokkurra ára skeið.
Buxbaum hefur frá unga aldri tekið þátt í starfi
þýsku verkalýðshreyfingarinnar. ,,Afi og pabbi voru
iðnaðarmenn eins og ég og þeir voru öflugir í sínum
stéttarfélögum. Þegar ég hóf vinnu í verksmiðju upp-
götvaði ég sjálfur fljótlega samstöðumátt verkafólks-
ins og mikilvægi sterkrar verkalýðshreyfingar. Einn
myndi ég aldrei ná fram mikilvægum baráttumálum.
Þetta var á sjöunda áratugnum og baráttan stendur
enn.“
Jürgen Buxbaum
Alan Leather er varaformaður Alþjóðasamtaka starfsfólks í al-
mannaþjónustu en hann hefur starfað fyrir samtökin í 19 ár. Hann
hefur starfað með verkalýðsfélögum í Mið- og Austur-Evrópu og í
fyrrum Sovétríkjunum auk S-Afríku þar sem hann hefur sinnt verk-
efnum á sviði heilbrigðismála er snúa að HIV-sjúkdómnum og
barnaþrælkun.
Alan segist hlæjandi líta á sig sem hálfgerðan flóttamann. ,,Ég er
breskur en flúði til Frakklands undan stjórn Margrétar Thatcher og
þar hef ég búið í fleiri ár. Ég komst í kynni við verkamannahreyf-
inguna á sjöunda áratugnum þegar ég starfaði sem prentari í Bret-
landi. Þá reyndi ég á eigin skinni það sem nú er nefnt félagslegt
undirboð og skildi að það sem gerist á einu svæði eða landi hefur
áhrif á önnur. Það þýddi því lítið annað en að starfa á heimsvísu. Ég
heillaðist af hugsjónum og gildum verkalýðshreyfingarinnar og
starfaði fyrst sem sjálfboðaliði, bæði í Bretlandi og hér og þar um
heiminn, og varð síðan fastur starfsmaður.“
Alan Leather
Stöðugleiki í Evrópu í hú
Evrópa stækkar og íbúum hennar fjölgar. En þeir hafa
það ekki allir jafngott því efnahagslegur ójöfnuður í
álfunni er mikill, sérstaklega á milli austurs og vesturs
en einnig innan einstakra ríkja. Unnur H. Jóhannsdóttir
ræddi við Alan Leather og Jürgen Buxbaum, forystumenn
Alþjóðasamtaka starfsmanna í almannaþjónustu, PSI,
um áhrif opnunar vinnumarkaðarins og aukinnar
einkavæðingar, evrópska velferðarmódelið sem þeir
telja nauðsynlegt að styrkja og lýðræðið.
Jürgen Buxbaum og Alan
Leather hafa fylgst vel með
og tekið þátt í verkalýðsbar-
áttunni í Evrópu og víðar
síðustu áratugi. Þeir komu
hingað á vegum BSRB.
Verkalýðsleiðtogar hafa áhyggjur af evrópska velferðarmódelinu
Morgunblaðið/Eyþór