Morgunblaðið - 07.02.2007, Síða 32

|miðvikudagur|7. 2. 2007| mbl.is
staðurstund
Þrír úr Rolling Stones hafa lít-
inn skatt greitt undanfarin 20
ár og notast við fyrirtæki skráð
í Karíbahafinu. » 35
fólk
Þröstur Helgason segir Íslend-
inga vilja sögur um samtíma
sinn og samfélag í bókum og
bíómyndum. » 33
af listum
Rás 1 stendur fyrir stór-
tónleikum fyrir alla í Listasafni
Reykjavíkur á Vetrarhátíð í lok
mánaðarins. » 33
tónlist
Ég elska þig Elvis nefnist ný
hljómsveit sem ætlar að leika
saman í fyrsta og kannski síð-
asta sinn annað kvöld. » 35
tónleikar
Ef einhver var að velta fyrir sér
hvað Drew Barrymore ætlar að
gera á valentínusardaginn ligg-
ur það nú ljóst fyrir. » 40
fólk
Eftir Bergþóru Jónsdóttur
begga@mbl.is
ÞAÐ var í draumasmiðjunni Holly-
wood, í nóvember 1947, sem tón-
skáldið Ígor Stravinskí og skáldið
W.H. Auden settust fyrst niður til
að ræða smíði óperunnar Rake’s
progress, eða Flagara í framsókn
eins og hún heitir á íslensku.
Það merkilega og óvenjulega við
óperutextann er að hann var
hvorki frumsmíði, né byggður á
sögu eða leikriti eins og algengast
var, heldur á myndverki. Auden
fékk það verkefni að semja óp-
erutexta um átta litógrafíur eftir
málarann William Hogarth frá
1735, en Hogarth var fyrsti enski
málarinn til þess að túlka mannlíf
um sína daga í samfelldum mynd-
röðum. Myndirnar lýsa falli hins
unga Tom Rakewell.
Aldous Huxley
var guðfaðir flagarans
Stravinskíj sagði svo frá fyrir
fyrstu uppfærslu óperunnar í
Bandaríkjunum 1953:
„Ég fór á sýningu í Chicago fyr-
ir sex árum, á enskri málaralist.
Það sló mig að myndraðir Williams
Hogarths mátti allt eins sjá sem
senur í óperu. Skömmu síðar
ræddi ég hugmyndina við vin minn
og nágranna Aldous Huxley, sem
verður að teljast guðfaðir óp-
erunnar, en það var hann sem
stakk upp á því að fá Wystan H.
Auden til að skrifa óperutextann.
[...]
Ópera í hefðbundnum
skilningi
Í nóvember kom Auden til mín
til Hollywood, og við ákváðum að
verkið skyldi verða þriggja þátta
mórölsk saga, byggð á myndröð-
inni Rake’s Progress, kortlögðum
hugmyndir okkar að plottinu, sen-
ur og persónur. Þegar Auden var
aftur kominn til New York réð
hann Chester Kallman sér til að-
stoðar við libretto-smíðina. Í mars
1948 fékk ég frá þeim hinn feg-
ursta óperutexta. Eftir það tók
smíði tónlistarinnar mig þrjú ár.
[…] Rake’s Progress er fortaks-
laust ópera – ópera með aríum,
sönglesi, kórum og samspili. Upp-
bygging verksins, samsetning og
samspil formþáttanna – jafnvel tó-
nal tónmálið, er í anda klassísku
hefðarinnar.“
Þannig lýsti Stravinskí tilurð
verksins síns, og athyglisvert að
lesa í niðurlagi textans hve mikla
áherslu hann virðist hafa lagt á að
verkið væri algjörlega í anda óp-
eruhefðarinnar.
Margt sótt í óperuhefðina
En það er fleira sem bendir á
hefð og tilvísanir í eldri óperur eru
margar.
Það er ekki að ástæðulausu að
flagarinn minni óneitanlega á þann
frægasta slíkrar sortar, Don Giov-
anni. Báðar hefjast óperurnar á
trúlofun, og í báðum er það
tengdafaðir söguhetjunnar sem
lýsir sig mótfallinn ráðahagnum.
Stúlkurnar bera svo báðar nafnið
Anna, Donna Anna og Anna Tru-
love. Beggja söguhetjanna, Don
Giovannis og Tom Rakemans bíður
glötun. En tilvísanirnar í hefðina
eru víðar.
Óperutexti Audens þræðir ekki
myndröð Hogarths í smáatriðum,
og skáldið leyfir sér ýmiss konar
frávik og viðbætur til að þjóna óp-
erunni. Þótt ólifnaðurinn á Rake-
well sé ærinn, er hann ekki sá for-
herti saurlífisseggur sem Hogarth
lýsir í sínu verki. Auden sýnir til-
finningasemi hans til dæmis, þegar
flagarinn er staddur í miðri orgíu
á hóruhúsi og minnist þar stúlk-
unnar sem hann trúlofaðist, Önnu
Trulove, og heitanna sem hann
sjálfur hefur svikið.
Hjá Hogarth er fall flagarans
fyrst og fremst fólgið í undanláts-
semi við fýsnir holdsins, en Auden
skapar fleiri þætti sem freista og
gerir persónuna þar með flóknari
og dýpri.
Vildi ítalskan mozartstíl
Auden skapar reyndar persónu í
þeim tilgangi að leiða flagarann á
vegferðinni til andskotans. Persóna
Nicks Shadows er sköpunarverk
Audens og Stravinskís, eins konar
alter egó flagarans, aðstoðarmaður
og samviska – eins og Leporelló er
Don Giovanni – djöfull, eins og
Mefistófeles er Fást, „hitt sjálfið“,
Mr. Hyde andspænis Dr. Jekyll –
og þarf ekki annað en nöfn persón-
anna til að sjá líkindin.
Stravinskí var ákaflega ánægður
með óperutexta Audens, og sagði í
samtali við vin sinn Nikolas Nabo-
kov, að svona texta myndi hann
vilja setja í ítalskan Mozartstíl.
„Ég mun reyra hverja aríu þétt í
korselettið,“ hefur Nabokov eftir
tónskáldinu í endurminningum sín-
um.
Flagari í framsókn hefur frá
upphafi verið meðal vinsælustu
ópera 20. aldar og hefur notið vin-
sælda fram á okkar daga. Hún var
frumsýnd í Feneyjum árið 1951
með hljómsveit og kór Scala-
óperunnar í Mílanó, og stjórnaði
Stravinskí sjálfur. Þetta er í fyrsta
sinn sem verkið er sett upp á Ís-
landi.
Reyrir hverja aríu þétt í korselettið
Orgían Þriðja myndin í syrpu Williams Hogarths. Flagarinn í dyngju gleðikvennanna á Rósukrá í Covent Garden.
Óperan Rake’s Progress, Flagari í framsókn, eftir Ígor Stravinskí frumsýnd í Óperunni á föstudags-
kvöld. Óperutextann samdi W.H. Auden eftir myndverki, en Aldous Huxley var guðfaðir óperunnar.
Flagarinn Gunnar Guðbjörnsson í hlutverk flagarans, Toms Rakewells.
Eftir Ígor Stravinskí
Óperutexti: W.H. Auden
Hljómsveitarstjóri: Kurt
Kopecky.
Leikstjóri: Halldór E. Laxness.
Leikmynd: Axel Hallkell
Jóhannesson.
Búningar: Filippía Elísdóttir.
Ljós: Björn Bergsteinn
Guðmundsson.
Dansar: Estelle Daniere.
Kór og hljómsveit
Íslensku óperunnar.
Tom Rakewell: Gunnar
Guðbjörnsson.
Anne Trulove: Hulda Björk
Garðarsdóttir.
Nick Shadow: Ágúst Ólafsson.
Trulove: Jóhann Smári
Sævarsson.
Baba: Ingveldur Ýr Jónsdóttir.
Gæsamamma: Sigríður
Aðalsteinsdóttir.
Selim: Eyjólfur Eyjólfsson.
Flagari í
framsókn
Tónskáldið Ígor Stravinskí
ÓPERAN hefst þar sem ungi mað-
urinn, Tom Rakewell, trúlofast
Anne Trulove, þrátt fyrir að faðir
hennar hafi áhyggjur af því hvernig
Tom ætli að sjá fyrir henni. Tom vill
láta slag standa og teysta á að
heppnin verði sér hliðholl. Þá birtist
Nick Shadow sem tjáir honum að
hann hafi erft allmikil auðæfi eftir
óþekktan frænda og býðst til að ger-
ast þjónn hans. Tom bítur á agnið en
vegferð hans liggur eftir það til glöt-
unar þar sem freistarinn í líki Nicks
kynnir hann fyrir heimsins löstum
og sífellt hallar undan fæti. Nick fær
hann til að kvænast skeggjuðu kon-
unni Böbu aðeins til að skemmta
skrattanum. En Anne hefur aldrei
hætt að elska hann og að lokum finn-
ur hún hann á geðveikarahæli þar
sem hann heldur sig vera Adonis og
að hún sé Venus. Hún syngur hann í
svefn og yfirgefur hann síðan hljóð-
lega og þegar hann verður var við
að hún er farin þá deyr hann.
Söguþráður
óperunnar