Morgunblaðið - 01.06.2007, Blaðsíða 8

8 FÖSTUDAGUR 1. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Eftir Guðna Einarsson
gudni@mbl.is
Ö
rlygur, einsigldur árabátur sem
er nákvæm eftirmynd landhelg-
isbátsins Ingjalds, verður sjó-
settur í Reykjavíkurhöfn á Há-
tíð hafsins á morgun. Báturinn
er fjögurra manna far í minna lagi og hægt
að sigla honum með fokku og gaffalsegli.
Fyrirmynd Örlygs er nú á Þjóðminjasafninu.
Örlygur var smíðaður fyrir Minjasafn Eg-
ils Ólafssonar að Hnjóti í Örlygshöfn. Bát-
urinn er nefndur eftir landnámsmanninum
Örlygi gamla Hrappssyni sem Örlygshöfn er
kennd við. Þangað verður báturinn fluttur
og þar verður hann til sýnis.
Fyrsti varðbáturinn
Landhelgisbáturinn, sem síðar var nefnd-
ur Ingjaldur, var smíðaður í Meira-Garði í
Dýrafirði fyrrihluta árs 1898 fyrir Kristján
Ólafsson bónda þar. Bátasmiðurinn Bjarni
Ólafsson frá Auðkúlu í Arnarfirði var kunn-
ur fyrir báta sína sem voru nánast með
breiðfirsku lagi, að því er segir í 2. bindi Ís-
lenskra sjávarhátta eftir Lúðvík Krist-
jánsson. Meira-Garðsbátnum var haldið til
fiskjar haust og vor. Frægð landhelgisbáts-
ins má rekja til þess þegar Hannes Haf-
stein, þáverandi sýslumaður fyrir vestan,
fékk hann lánaðan 10. október 1899. Hannes
fór á bátnum ásamt fimm öðrum að bresk-
um landhelgisbrjóti sem var við veiðar á
Dýrafirði. Bretarnir sökktu bátnum og fór-
ust þrír menn úr áhöfn hans, en Hannes
komst af ásamt tveimur öðrum. Bátnum
tókst að bjarga og var hann í eigu Meira-
Garðsfólksins til 1911. Þá keypti Jón Krist-
jánsson í Alviðru bátinn og flutti hann á
Ingjaldssand þar sem báturinn var kallaður
Ingjaldur. Síðar eignaðist Jón Bjarnason á
Sæbóli á Ingjaldssandi bátinn og Jón Sveinn
sonur hans eftir hann. Þjóðminjasafnið
keypti bátinn 1972 og hefur varðveitt síðan.
Smíði Örlygs er liður í því að varðveita
gamalt handbragð og menningarminjar.
Strandmenningarverkefnið NORCE (North-
ern Coastal Experience) styrkti smíðina um
18.000 evrur en NORCE-verkefnið miðar að
auknu samstarfi sjávarbyggða innan norð-
urslóðaáætlunar Evrópusambandsins. Ís-
lenskir aðilar NORCE eru Atvinnuþróun-
arfélag Norðurlands vestra og Þingeyinga,
byggðasafn Húnvetninga að Reykjum og
Minjasafnið að Hnjóti. Verkefnisstjóri er
Rögnvaldur Guðmundsson hjá Rannsóknum
og ráðgjöf.
Agnar Jónsson skipasmíðameistari hefur
unnið að smíði Örlygs í vetur í Reykjavík,
aðallega í Víkinni, húsi sjóminjasafnsins að
Grandagarði 8. Yfirleitt var hann einn en
Víðir Guðmundsson bátasmiður og Guð-
mundur Magnússon landfræðingur voru
honum til aðstoðar. Ísleifur Friðriksson stál-
skipasmíðameistari annaðist járnsmíði og
Margrét Gunnlaugsdóttir textílhönnuður og
þjóðháttafræðingur saumaði gaffalsegl og
fokku fyrir bátinn. Nemendur í málaradeild
Iðnskólans í Reykjavík máluðu bátinn í
umsjá kennara. Bjarni Jónsson listmálari
var ráðgjafi við smíðina, en hann hefur
mikla þekkingu á íslenskum árabátum.
Gamalt handbragð í hávegum
„Við notuðum danska eik í kjöl og bönd
og furu í byrðinginn,“ sagði Agnar. „Krist-
ján 4. Danakonungur útvegaði eikina. Hann
ákvað á sínum tíma að eignast stærsta her-
skipaflota Norðurlanda og byrjaði á að láta
planta eik. Einhverjir bentu honum á að eik-
in væri 150 ár að vaxa og kóngur sagði það
vera í fínu lagi.“ Agnar bætti því við að þeg-
ar eikin var sprottin hafi menn verið löngu
hættir að smíða herskip úr þeim eðalviði, en
hann kom sér vel við endursmíði landhelg-
isbátsins.
„Ég fór eftir teikningu af bátnum í Ís-
lenskum sjávarháttum. Við bjuggum til þrjú
skapalón, eitt í miðjunni og tvö til endanna.
Það virtist ganga alveg upp. Margrét Gunn-
laugsdóttir hönnuður saumaði seglin. Þau
eru listilega vel gerð, það ber öllum saman
um það,“ sagði Agnar.
Báturinn var kominn í aðstöðu Sigl-
ingaklúbbsins Sigluness í Nauthólsvík þar
sem unnið var að lokafrágangi hans. Óttarr
Hrafnkelsson, forstöðumaður siglingaklúbbs-
ins, og Ísleifur Friðriksson starfsmaður og
stálskipasmíðameistari, aðstoðuðu Agnar við
að seglbúa bátinn, koma reiðanum fyrir.
Þeir Óttarr og Ísleifur ætluðu síðan að
prufusigla bátnum, enda báðir þrautreyndir
siglingakappar.
Ísleifur annaðist járnsmíðina og beitti
aldagömlu handbragði eldsmiða. Hann er
með eldsmiðju í Nauthólsvík sem hann smíð-
aði sjálfur. Hann segist bara þurfa að henda
í hana kolum og kveikja upp til að vera
tilbúinn í eldsmíðina. Í þessari smiðju eld-
smíðaði Ísleifur járnhluti á borð við ára-
keipa, mastursfestingu, stýrisfestingar,
dragið undir kjölinn og stefnislykkjuna.
Hann notar m.a. handknúinn físibelg og fyr-
irmyndin að honum var grafin upp á Keld-
um á Rangárvöllum. Ísleifur gaf sér svo
tíma til að skreyta físibelginn með útskurði.
„Maður heillast af þessum gamla tíma
þegar menn gátu ekki hætt smíðinni fyrr en
hún var orðin falleg, þeir settu alltaf ein-
hverjar krúsidúllur á það sem þeir smíð-
uðu,“ sagði Ísleifur. Sjálfum sér trúr ætlaði
hann að skera sveifarkross í stýrið á bátn-
um.
Vilja endurbyggja fleiri skip
Agnar gætti þess að farið væri eftir öllum
siðum og venjum skipasmiða frá aldaöðli við
smíðina. Meðal annars má kvenmaður ekki
klofa yfir kjöl bátsins meðan á smíðinni
stendur og að sjálfsögðu setur hann pening
undir mastursendann. Hjátrú eða hind-
urvitni? Agnar tekur enga áhættu og lætur
því ekki reyna á það.Þeir félagar, Agnar,
Óttarr og Ísleifur, ljúka upp einum rómi um
mikilvægi þess að Íslendingar viðhaldi þekk-
ingu og reynslu af smíði báta með gömlu
lagi. Þeir nefna að nágrannaþjóðir á borð við
Færeyinga, Hjaltlendinga, Norðmenn, Dani
og Svía, leggi á það áherslu að eiga báta úr
siglingasögu sinni í sjófæru ástandi. Ísleifur
segir að Íslendingar hafi þvert á móti lagt
metnað sinn í að draga sem mest af þessum
sögulegu gersemum og þjóðararfi á ára-
mótabrennur. Þeir nefna Bjarna Jónsson
listmálara sem hafi verið ráðgjafi Minja-
safnsins á Hnjóti og einnig lagt hönd á plóg
við bókina Íslenska sjávarhætti. Bjarni búi
yfir dýrmætri þekkingu á ára- og segl-
skipum fyrri alda. Ísleifur hefur orð fyrir
þeim félögum:
„Við þurfum að stofna félag um end-
urbyggingu gamalla skipa úr siglingasögu
okkar. Endurbyggingu þjóðararfsins. Næst
getum við smíðað Engeyjarbátinn, svo há-
karlaskipið Ófeig og sandaskipið Pétursey.
Heldur þú að það væri ekki gaman að sjá
þessa báta sigla þöndum seglum inn í hafnir
landsins? Eða sjá þá standa sjóklára í
Grímsstaðavörinni eða úti í Gróttu og geta
siglt þeim þaðan! Við þurfum að kveikja
áhuga hjá peningamönnum landsins á þessu
verkefni. Ætli smíðin á svona báti kosti ekki
svipað og flugtaksbrunið á einkaþotunum
hér á Reykjavíkurflugvelli!“
Römm sjómennskutaug
Eftir jómfrúrsiglinguna og sýningu í
Reykjavíkurhöfn á Hátíð hafsins verður Ör-
lygur fluttur á Minjasafn Egils Ólafssonar á
Hnjóti í Örlygshöfn. Þar fær hann stæði í
gamla flugskýlinu úr Vatnagörðum. „Þar á
að vera hægt að sjósetja bátinn og sigla
honum, og það verður líka hægt að klappa
honum,“ sagði Agnar. „Þessir bátar verða
dauðir hlutir þegar þeir eru komnir inn á
söfn. En með því að setja þá á flot eru þeir
lifandi minjar.“
Þeir Ísleifur og Óttarr segja að í Sigl-
ingaklúbbinn Siglunes komi um tíu þúsund
börn á hverju sumri. Þar fá þau að kynnast
sjónum og siglingum. Lenda í smá ævintýr-
um og læra áralagið. Ísleifur segir það ekki
leyna sér að römm taug til sjómennsku liggi
í landsmönnum.
„Við erum með gömlu sjómannadagsbát-
ana og setjum krakkana um borð. Sum eru
að setjast á þóftu í fyrsta sinn á ævinni. Eft-
ir þrjú áratog út á víkina er eins og þau hafi
aldrei gert annað um ævina og róa af
kappi,“ sagði Ísleifur. „Og ef þau koma ekki
sjóblaut aftur í land þá fá þau endurgreitt!“
Menningararfurinn endurbyggður
Morgunblaðið/RAX
Bátasmiðir Agnar Jónsson skipasmíðameistari smíðaði bátinn og Ísleifur Friðriksson stálskipasmíðameistari annaðist járnsmíðina.
Eldsmíði Allir járnhlutir í landhelgisbátinn voru eldsmíðaðir og við smíðina notaði Ísleifur físi-
belg sem hann smíðaði eftir einum slíkum sem grafinn var upp á Keldum á Rangárvöllum. Síðan
var físibelgurinn skreyttur með útskurði.
Skreytingar Ísleifur skar sveifarkross í
stýrisblað bátsins og sólkross í splittið sem
festir stýrisblað við stýrissveif.