Morgunblaðið - 08.03.2008, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 8. MARS 2008 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
ÞÓTT þorskur sé ekki talinn
„skepna skýr“ veit hann að hollt er
að eiga samleið með jök-
ulám landsins. Hann
veit að við ósa þeirra
henta aðstæður hrygn-
ingu og klaki enda eru
jökulfljótin einskonar
skapanornir þorsksins.
Þær búa honum að-
stæður og örlög og
munar ef til vill einna
mest um systur þrjár:
Ölfusá, Þjórsá og
Skeiðará.
Hvergi við Íslands-
strendur hefur hrygn-
ing þorsks verið jafn öfl-
ug og umfangsmikil og
framan við ósa Þjórsár. Hvergi er
mikilvægara að fara að með gát en
þar; ögn utar er Selvogsbanki – lang-
stærsti og dýrmætasti banki lands-
ins.
Samofið lífkerfi
Þegar vorið vitjar sjávarins bráðn-
ar klaki og snjór á landi, lækir
þrútna og ár hlaupa. Vorflóð eru
næringarsturta sjávar. Þau töfra
fram þrennt í senn: flytja framburð
og uppleyst næringarefni og mynda
ferskvatnshimnu ofan á sjónum – og
þar sem ferska lagið mætir því salta
blómgast þörungalíf og svifdýr tímg-
ast. Þörungar eru æti svifdýra og
svifdýrin æti þorskseiðanna en líka
loðnuseiða svo dæmi séu tekin af
stofnum sem eru í hættu. Samspilið
þarf að vera ein alls-
herjar harmonía á
þeirri ögurstund þeg-
ar seiðin leita ætis.
Þetta samofna lífkerfi
lands og sjávar – þar
sem Þjórsá er helsta
lífæðin – var ekki ofið í
gær, heldur hefur
viska náttúrunnar
tvinnað samhengið – í
Íslands milljón ár.
Þegar önnur eins
Auðhumla og Þjórsá
er margstífluð geldist
hún rétt eins og au-
rugar ár um alla Jörð
sem teknar hafa verið úr sambandi.
Vorflóð minnka, dægursveiflur og
haustflóð hverfa; framburður, upp-
leyst steinefni og næringarefni sitja
eftir í stíflum og lífhimnan sem
ferskvatnið myndar veikist – allt á
kostnað vistkerfis strandsjávar og
hafs.
Auðlindaeyðing
Um allan heim rekja menn auð-
lindaeyðingu í hafi og ám til risa-
stíflna í aurugum fallvötnum. Stíflur
eru öflugustu mannvirki heims til að
eyða vistkerfum og lumar maðurinn
þó á mörgum groddaaðferðum.
Allt bendir til að risastíflurnar í
Þjórsá/Tungnaá hafi þegar haft al-
varleg áhrif á hrygningu þorsks og
afkomu þjóðarinnar. Sennilega hafa
þær skaðað fleiri nytjastofna eins og
loðnu. Reynsla af virkjunum í aurug-
um fljótum víða um heim staðfestir
ótvíræða eyðingu vatnafiska, sjáv-
arlífs og óshólmasvæða. Hér heima
höfum við ekki fylgst með. Við vitum
mest lítið hve alvarleg áhrifin eru
vegna átakanlegs andvaraleysis við
hafrannsóknir og stjórnun fiskveiða.
Þetta vitum við þó:
Árið 1975 – fimm árum eftir gang-
setningu Búrfellsvirkjunar hrundi
þorskstofninn við Ísland. Vitnisburð-
urinn er í fyrstu Svörtu skýrslu Haf-
rannsóknastofnunar. Síðan hefur
enn syrt í álinn – og á því miður eftir
að sortna.
Við vitum líka að hlaup í Skeiðará
hafa haft afgerandi áhrif á hrygn-
ingu og klak þorsksins. Og við vitum
að stórir árgangar þorsks tengjast
hlaupum í Skeiðará.
Virðum náttúruauðlindir
Friður á að ríkja um nátt-
úruauðlindir. Þeim má ekki spilla út
af kjánaskap eða stundargróðavon.
Um þetta eru flestir Íslendingar ein-
huga. En við búum í örlitlu samfélagi
þar sem hamagangur er mikill og
vandvirkni er sjaldan til trafala. Yf-
irsýn okkar um auðlindir er bágbor-
in. Lítið fer fyrir auðlindavernd og
orðið náttúruvernd er horfið úr öll-
um nöfnum stofnana. Engin heild-
stæð verndarstefna fyrir höfuðauð-
lindina, sjóinn, er til né heldur fyrir
vatnafar og vatnasvið landsins – og
eru hér þó aðeins nefndar tvær mik-
ilvægustu auðlindir Íslands.
Er þekking best í hófi?
Sennilega er Þjórsá (eða var)
mesti auðlindasmiður Íslands. Þar
áformar Landsvirkjun að reisa
þrjár, nei fjórar virkjanir til viðbótar
án rannsókna á heildaráhrifum
þeirra. Áformin eru um 50 ára gömul
eins og verkfræðin. Engin úttekt
hefur heldur farið fram á neikvæðum
áhrifum virkjana í notkun. Engar
langtíma kerfisrannsóknir á samspili
jökulvatns og sjávarauðlindarinnar
hafa farið fram. Samt hafa vís-
indamenn bæði bent á samhengið og
varað við.
Ábyrgur sjávarútvegsráðherra
tæki fyrir allt fikt við virkjun Þjórsár
og reyndar í öllum jökulám landsins
og setti í gang öflugar kerfisrann-
sóknir í sjó til að meta langtímaáhrif
jökulvatna á sjávarauðlindina.
Í 1. grein laga um náttúruvernd
stendur eftirfarandi: Tilgangur þess-
ara laga er að stuðla að samskiptum
manns og umhverfis þannig að
hvorki spillist líf eða land né mengist
sjór, vatn eða andrúmsloft /…/ og
stuðla að vernd og nýtingu auðlinda
á grundvelli sjálfbærrar þróunar.
Engin ábyrg ríkisstjórn lætur
auðlindaeyðingu afskiptalausa.
Þegar vorið vitjar Þjórsár syndir
einn stærsti laxastofn landsins á
hrygningarstöðvarnar í ánni. Lax er
land- og vatnsgæði og það má aldrei
vera undir duttlungum einstaklinga
eða stjórnar Landsvirkjunar, ekki
sveitarstjórna og ekki einu sinni rík-
isstjórnar komið að farga slíkri auð-
lind. Hún á að vera til staðar þegar
hver einasti núlifandi Íslendingur er
kominn yfir móðuna miklu – og mun
lengur. En verði virkjað við Urr-
iðafoss eru yfirgnæfandi líkur á því
að stofninn hrynji og hverfi. Er það
ekki umhugsunarvert?
Náttúruauðlindir eiga að njóta
verndar þingheims og ríkisstjórna
sem þjóðararfur ekki síður en hand-
ritin okkar. Það er pólitík þekkingar,
ábyrgðar og visku.
Er þekking best í hófi í þekkingarsamfélagi?
Guðmundur Páll Ólafsson
skrifar um áhrif virkjana á
jökulár landsins
» Ábyrgur sjávarút-
vegsráðherra tæki
fyrir allt fikt við virkjun
Þjórsár og reyndar í öll-
um jökulám landsins …
Guðmundur Páll
Ólafsson
Höfundur er rithöfundur og nátt-
úrufræðingur.
Forstjóri Samkeppniseftirlitsins
skrifaði grein í Fréttablaðið 12. febr-
úar sl. til varnar umdeildri ákvörðun
stofnunarinnar um skilyrði fyrir sam-
einingu bókahluta
Eddu-útgáfu ehf. og
JPV í Forlagið ehf.
Gilda almenn
markaðslögmál?
Meginrök forstjór-
ans voru þau að þar
sem bækur væru eins
og hver önnur vara á
markaði, þá giltu al-
menn markaðslögmál
um þær svipað og t.d.
hveiti eða smjörlíki,
þótt sú samlíking sé
ekki hans. Almenn
markaðslögmál gilda einkum um al-
menna samheitavöru. Um leið og
komið er nafn og höfundur á bókina,
þá er hún ekki lengur almenn vara.
Vissulega hlýtur bókaútgáfa að lúta
einhverjum lögmálum. Þau eru hins
vegar bæði flókin og sérstæð, en ekki
mjög almenn.
Engar tvær skáldsögur eru eins.
Arnaldur og Hallgrímur keppa ekki
mikið hvor við annan. Það er fátt
sameiginlegt með fyrrnefndum höf-
undum nema að þeir skrifa góðar
bækur. Þú kaupir bók eftir ákveðinn
höfund, ekki bara einhverja bók af
því að hún er ódýr. Verðlagning innan
ákveðinna marka er ekki sterkt sam-
keppnistæki í bókaútgáfu. En vissu-
lega eru til bækur sem eru meira
samkynja s.s. ferðabækur.
Skilyrði Samkeppnisstofnunar
Í grein forstjórans dregur hann
fram tvær meginástæður fyrir af-
stöðu stofnunarinnar: Annars vegar
eru sett skilyrði til „að draga úr
markaðsstyrk Forlagsins“. Hins veg-
ar eru sett skilyrði sem eiga að
tryggja að Forlagið geti ekki neytt
aflsmunar gagnvart rithöfundum og
smásölum.
Hvað fyrra skilyrðið varðar, þá þýðir
það ekkert annað en veikja fyrirtækið.
Það kann að vera réttmætur tilgangur
samkeppniseftirlits á öðrum mörk-
uðum, en orkar tvímælis hér.
Þeir sem þekkja til raunasögu ís-
lenskrar bókaútgáfu myndu seint
vandræðast yfir því að eitt forlag hafi
of sterka markaðsaðstöðu. Íslensk
bókaútgáfa hefur fremur liðið fyrir
það, að forlögin voru ekki nægilega
öflug. Nægir að rekja sögu íslenskra
forlaga á síðustu öld. Ekkert af þeim
forlögum sem stofnuð
voru um og eftir miðja
síðustu öld er til nú.
Höfundar og
smásalar
Hin meginástæðan
sem forstjórinn til-
greinir eru skilyrði til
að draga úr óttanum við
að Forlagið neyti afls-
munar. Tilgreind fórn-
arlömb eru rithöfundar
og smásalar.
Eru einhverjar líkur
á því að forlag beiti höf-
unda aflsmunum? Höfundar verða
hvorki beittir ofbeldi né færðir á milli
forlaga í járnum. Þeir fá greidd höf-
undarlaun í samræmi við samninga
sem gilda milli Rithöfundasambands-
ins og Félags íslenskra bókaútgef-
enda. Vissulega geta forlög gert bet-
ur, einkum þau sem eru fjárhagslega
öflug en ekki endilega stór. Ef forlag
vill ekki gefa út bók eftir rithöfund,
þá nær það ekki lengra. Gildir þá einu
hvort forlag er stórt eða smátt. Það
hefur þó verið svo að höfundar hafa
frekar fengið inni hjá stóru forlagi
heldur en litlu sem enga áhættu getur
tekið. Ég hreinlega átta mig ekki á
því hvernig forlag beitir höfund afl-
smunum á okkar tímum.
Hvað með svokallaða smásala?
Hverjir eru þessir smásalar? Þeir
eru í reynd tveir: Penninn og Hag-
kaup/Bónus. Í framhaldi af því, að
Samkeppnisstofnun leyfði samruna
Pennans og bókabúða MM, fór um og
yfir 70% af sölu hefðbundinna bóka-
búða á eina hönd. Síðan voru keyptar
fleiri búðir í bókabúðaveldi Pennans.
Mjög mikil jólasala stórmarkaða er
nánast á einni hendi Hagkaupa/
Bónuss. Er líklegt að öflugt forlag
geti beitt þessa risa aflsmunum? Er
ekki líklegra að því sé öfugt farið?
Þegar Samkeppnisstofnun heim-
ilaði sameiningu Hagkaupa og Bón-
uss án skilyrða versnaði markaðs-
staða forlaganna umtalsvert.
Þegar Vaka-Helgafell og Mál og
menning voru sameinuð árið 2000 var
það ekki síst gert vegna þess að stór-
markaðirnir beittu forlögin afl-
smunum. Forlögin voru ekki nægi-
lega öflug til að standast verðpíningu
stórmarkaðanna, sem tóku ekki bæk-
ur í sölu frá þeim forlögum sem ekki
mökkuðu rétt. Fyrir forlögin breytt-
ist jólamarkaðurinn úr tekjumarkaði
í gjaldamarkað.
Ef hægt er að tala um samkeppn-
ishindranir þá er það í bóksölunni.
Þar er tvíkeppni.
Leiðbeinandi verð
Forstjórinn fullyrðir að með því að
afnema rétt Forlagsins til að gefa út
leiðbeinandi verð sé verið að styrkja
samkeppnina. Er það nú svo? Burtséð
frá því að þetta gildir aðeins gagnvart
Forlaginu, þá mun þetta ekki leiða til
meiri samkeppni í bóksölu milli ris-
anna tveggja, heldur aðeins meiri mis-
munar í verðlagningu Forlagsins til
bóksöluaðila. Þetta mun að líkindum
setja litlu bókabúðirnar í svipaða stöðu
og litlu birgjarnir hjá Högum lentu í.
Ólíklegt er að litli bóksalinn (þeir fáu
sem eftir eru) fái bókina á sama verði
og sá stóri sem kaupir nokkur hundr-
uð eintök í einu og getur annaðhvort
hirt hagnaðinn eða boðið lægra verð,
sem er andstætt lögmálum tvíkeppn-
ismarkaða. Það sem líklega mun ger-
ast er að möguleikar Forlagsins til að
hafa áhrif á samkeppnina munu hverfa
en færast í stað þess alveg til bóksöl-
unnar.
Er nú víst að það sé gott fyrir neyt-
endur?
Maður veltir því óneitanlega fyrir
sér, hvað þeir hjá Samkeppniseftirlit-
inu hafi verið að hugsa, þegar þeir
tóku þessa undarlegu ákvörðun. Hún
eykur a.m.k. lítið samkeppni á bóka-
markaði og ætti að endurskoðast.
Samkeppni í bókaútgáfu og
ákvörðun Samkeppniseftirlitsins
Þröstur Ólafsson fjallar um
ákvörðun Samkeppniseftirlitsins »Maður veltir þvíóneitanlega fyrir sér
hvað þeir hjá Sam-
keppniseftirlitinu hafi
verið að hugsa þegar
þessi undarlega ákvörð-
un var tekin.
Þröstur Ólafsson
Höfundur er hagfræðingur.
DAGANA 25. febrúar til 7. mars
tók öflugur hópur um 30 íslenskra
kvenna þátt í 52. fundi Kvenna-
nefndar Sameinuðu
þjóðanna í New York.
Dagskráin var mjög
fjölbreytt, yfirleitt 6
ráðstefnur haldnar á
degi hverjum þar sem
fjallað var um allt
mögulegt sem snýr að
jafnrétti kynjanna og
kvenfrelsi.
Meginþemað var
fjármögnun jafnrétt-
ismála, en einnig var
rætt um aukin völd
kvenna, kynbundið of-
beldi og þátt karla í að
breyta því, hlutverk
frjálsra félagasamtaka,
bætta heilsu kvenna,
hlutverk þjóðþinga í
jafnréttisbaráttu,
launamun kynjanna og
svo mætti lengi telja.
Auk allra þessara
ráðstefna sáu ýmis
þjóðlönd um svokallaða
,,hliðarviðburði“ (Pa-
rallell Events) sem
haldnir voru samhliða
skipulagðri dagskrá
þingsins. Þeir voru
mjög áhugaverðir og veittu góða inn-
sýn meðal annars í starf frjálsra fé-
lagasamtaka á sviði jafnréttis.
Íslenski hliðarviðburðurinn
Framlag Íslands til hliðarviðburða
bar yfirskriftina „Growth, power and
fun“.
Ásta Ragnheiður Jóhannesdóttir,
varaforseti Alþingis, stýrði fund-
inum.
Guðrún Jónsdóttir, talskona Stíga-
móta, var með kröftuga kynningu á
starfi samtakanna og lýsti m.a. þeirri
hugmyndafræði Stígamóta að hægt
sé að nýta áföll og erfiða reynslu
kvenna sem t.d. hafa orðið fyrir kyn-
ferðislegri misnotkun til að efla þær
og styrkja. Margrét Steinarsdóttir,
lögfræðingur Alþjóðahúss, flutti
mjög vandað erindi sem bar yf-
irskriftina „All the women of the
World“ um samstarfsverkefni ýmissa
aðila til að bæta stöðu kvenna af er-
lendum uppruna hér á landi og sagði
frá viðburðum og þjónustu í Alþjóða-
húsi í þágu innflytjendakvenna. Loks
kynnti Matthildur Helgadóttir frá
Ísafirði á skemmtilegan hátt tildrög
þess að Vestfirðingar efndu til hinnar
óhefðbundnu fegurð-
arsamkeppni ,,Óbeisluð
fegurð“ og sýndi kafla
úr heimildarmynd um
keppnina. Var hug-
myndinni tekið fagn-
andi, enda ögrar hún
hefðbundnum gildum
fegurðarsamkeppna.
Var það samdóma álit
þingfulltrúa að þessi
hliðarviðburður ís-
lenskra kvenna hefði
vakið sérlega jákvæða
athygli, enda einkennd-
ist hann af róttækri af-
stöðu til kvenfrelsis og
sýndi glöggt að íslensk-
ar konur eru komnar
lengra en stöllur þeirra í
mörgum öðrum löndum.
Þáttur utanríkis-
ráðherra
Þá vakti vaskleg
framganga utanrík-
isráðherra okkar, Ingi-
bjargar Sólrúnar Gísla-
dóttur, verðskuldaða
athygli á þinginu. Hún
fullyrti að góð staða
efnahagslífsins á Íslandi væri ekki
síst vegna óvenju mikillar þátttöku
kvenna í atvinnulífinu hér á landi. Þá
gat hún greint frá því samdægurs á
þinginu að ný lög um jafna stöðu og
jafnan rétt kvenna og karla hefðu
verið samþykkt á Alþingi þar sem
m.a. var lögfest í fyrsta sinn að mark-
mið þeirra laga væri að vinna gegn
kynbundnu ofbeldi og áreitni. Einnig
lýsti hún því hve mikilvægt skref
hefði verið tekið í jafnréttisátt með
lögbindingu foreldraorlofs á Íslandi,
enda erum við í fremstu röð hvað það
varðar.
Þátttaka íslenskra kvenna á þessu
þingi vó þungt og undirstrikaði að við
erum leiðandi þjóð á sviði jafnrétt-
ismála þrátt fyrir að gera megi enn
betur.
Kvennaþing
Sameinuðu þjóðanna
Margrét Sverrisdóttir segir frá
fundi Kvennanefndar Samein-
uðu þjóðanna í New York
Margrét Sverrisdóttir
» Var það sam-
dóma álit
þingfulltrúa að
þessi
hliðarviðburður
íslenskra
kvenna hefði
vakið sérlega
jákvæða at-
hygli.
Höfundur er varaformaður Kvenrétt-
indafélags Íslands.