Morgunblaðið - 02.06.2008, Side 21

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 2. JÚNÍ 2008 21
í lok ní-
ar síðustu
ig mun
rð banda-
réfa þeg-
ólan gekk
da ára-
eignir ís-
a í lok árs
m sex sinn-
lok árs
vöxtur
nna krafð-
egs vaxtar
kanna,
2007 hafði
dast frá
engu
rr eða síð-
ð fé banka
tt. Þessi
að hluta
hefðbund-
rfsemi en
tarins
af hagn-
éfaeign.
bankarnir
éf, sem
f að verð
ækkaði
þá einnig
a. Og
uðu pen-
rtækja
hækka
lensku
að verða
yptu
r á Bret-
Heildar-
fimmfalt
ar og
abréfa-
g eigin-
rið 2002
minnir á mikla verðhækkun fast-
eigna, hlutabréfa og hækkun eigin-
fjár banka í Japan á seinni hluta ní-
unda áratugarins. Í kjölfarið hófu
þeir einnig að færa út kvíarnar utan
landsteinanna; meira en 15 japansk-
ir bankar starfræktu útibú í London
á þessum tíma.
Íslensku bankarnir hafa verið enn
metnaðarfyllri í útrás sinni en þeir
japönsku voru á níunda áratuginum;
erlendar eignir þeirra eru meira en
tvöfalt meiri en innlendar eignir.
Kaup á bönkum erlendis hafa verið
fjármögnuð með sölu skuldabréfa og
tekjum af vaxtamunarviðskiptum.
Gengishækkun krónunnar frá 2002
til 2006 hjálpaði sennilega einnig til
við fjármögnunina.
Því hefur verið haldið fram að ís-
lensku bankarnir eigi ekki í erfið-
leikum með fjármögnun vegna þess
að þeir eru reknir með hagnaði og
vel fjármagnaðir og hafa gætt þess
að lengd skulda og útlána, þ.e.a.s.
tími til gjalddaga, sé sambærileg.
Bankar standa ávallt frammi fyrir
útlánaáhættu. Reynsla Japana er
áhugaverð; í lok níunda áratugarins
voru japanskir bankar meðal þeirra
best fjármögnuðu í heiminum. Verð
fasteigna og hlutabréfa lækkaði síð-
an mikið þegar eignaverðbólan í
Tókíó sprakk og tap japönsku bank-
anna reyndist nema tvöföldu til þref-
öldu eiginfé þeirra þegar upp var
staðið.
Það er of snemmt að dæma hvort
erlendar fjárfestingar íslensku
bankanna muni reynast arðvænleg-
ar. Sumir erlendu bankanna voru
keyptir eftir að eignaverð hafði
hækkað mikið erlendis og áður en
lausafjárkreppan orsakaði útlánatap
og verðlækkun á hlutabréfum
flestra banka. Saga alþjóðlegrar
bankastarfsemi segir okkur einnig
að erlendir bankar, þ.e.a.s. þeir sem
hafa höfuðstöðvar í öðru landi, hafi
minni arðsemi eigin fjár en innlendir
keppinautar vegna þess að þeir eru
ekki að keppa á heimaslóðum. Við
þetta má bæta að íslensku bankarnir
hafa að öllum líkindum staðið
frammi fyrir hærri fjármagnskostn-
aði en keppinautar þeirra erlendis.
Mikil útlánaþensla á Íslandi síð-
ustu fimm árin hefur haft í för með
sér ferns konar ójafnvægi. Við-
skiptahalli er allt of mikill, þ.e.a.s.
ekki er mögulegt að búa við svo mik-
inn halla til frambúðar. Í öðru lagi
þá hefur stór hluti einkaneyslu og
fjárfestingar verið fjármagnaður
með erlendum lántökum. Þegar inn-
flæði lánsfjár og viðskiptahallinn
minnkar, þá munu vextir til langs
tíma á Íslandi hækka og verða mun
hærri en þeir voru í uppsveiflu und-
anfarinna ára. Þetta mun verða til
þess að draga úr einkaneyslu og
fjárfestingu. Í þriðja lagi er fast-
eignaverð of hátt sem hlutfall af
tekjum heimilanna; væntanleg
hækkun langtímavaxta mun hafa í
för með sér lækkun fasteignaverðs.
Í fjórða lagi þá er verð hlutabréfa of
hátt í samanburði við hagnað fyrir-
tækja og banka. Minni hagvöxtur á
Íslandi næstu árin mun líklega leiða
til lægra verðs fasteigna og hluta-
bréfa. Útlánatöp íslenskra banka
munu þá fara vaxandi.
Markmið ríkisstjórnar Íslands
ættu að vera þau að lágmarka áhrif
verðlækkunar hlutabréfa og fast-
eigna á atvinnu og hagvöxt. Tvenns
konar aðgerðir væru skynsamlegar
undir þessum kringumstæðum. Í
fyrsta lagi ætti hver hinna þriggja
stóru banka, sem nú eru í raun fjár-
festingabankar, að setja á laggirnar
nýtt sjálfstætt hlutafélag sem
gegndi hefðbundnum bankarekstri
innan lands. Köllum þetta H-banka,
H fyrir „heimabanka“. Þetta væru
viðskiptabankar í „þröngum skiln-
ingi“ sem tækju við innstæðum og
veittu lán til fjárfesta. Innstæður,
bundnar og óbundnar, bankanna
ættu síðan að flytjast til H-bankans.
Sambærileg upphæð lausafjár móð-
urbankanna (e. most liquid assets)
ætti einnig að flytjast til þessara
banka. Fjárfestingastarfsemi móð-
urbankanna ætti síðan að vera undir
öðrum hatti.
Hver hluthafi í móðurbankanum
fengi sama fjölda hlutabréfa í hinum
nýja H-banka. Hluti eiginfjár móð-
urbankans væri fluttur yfir til H-
bankans, svo að hlutfall eiginfjár og
eigna bankans væri sambærilegt við
hlutfall eiginfjár og þeirra eigna
móðurbankans sem eftir standa.
Skömmu eftir að H-bankarnir
væru stofnaðir þá ætti móðurbank-
inn að breyta nafni sínu svo að skýr
aðgreining frá H-bankanum kæmi
fram. Á fyrsta degi starfseminnar
lytu báðir bankarnir sömu stjórn.
Ríkisstjórn Íslands ætti þá að
skylda bankana til þess að sjá til
þess að einn þriðji stjórnar H-bank-
ans væri ekki í stjórn móðurbankans
innan eins árs, og innan tveggja ára
yrðu tveir þriðju stjórnar ekki í
stjórn móðurbankans.
Ein meginástæða aðgreiningar-
innar er sú að hinir nýju viðskipta-
bankar, eða H-bankar, myndu sjá til
þess að peningaflæði og greiðslu-
kerfi innan lands væri öruggt og
þjónaði hagsmunum íslensku þjóð-
arinnar. Önnur ástæða er sú að
þessir bankar væru ekki of stórir í
þeim skilningi að Seðlabanki Íslands
gæti stutt þá sem lánveitandi til
þrautavara. Þriðja ástæðan er sú að
það er ekki ólíklegt að íslensku
bankarnir myndu ella flytja hagnað
af innlendri starfsemi úr landi til
þess að styðja við rekstur erlendra
dótturfyrirtækja.
Annað markmið stjórnvalda ætti
að vera lækkun viðskiptahallans.
Svo lengi sem viðskiptahallinn er
meiri en 2-3% af vergri landsfram-
leiðslu, þá mun gengi krónunnar
vera háð vilja erlendra fjárfesta til
þess að kaupa skuldabréf í krónum.
Reynsla annarra landa bendir til
þess að slíkir fjárfestar séu ekki
traustir vinir þegar á reynir (e. fair
weather friends); þeir eru tilbúnir að
kaupa innlend skuldabréf þegar vel
gengur í efnahagslífinu, en þeir
hverfa af vettvangi þegar harðnar á
dalnum og hagkerfið þarfnast er-
lends lánsfjár.
Líkurnar á því að það takist að
minnka viðskiptahallann við núver-
andi gengi krónunnar eru mjög litl-
ar, og þetta gæti ekki gerst án þess
að laun lækkuðu innan lands og einn-
ig innlent verðlag, þ.e.a.s. eftir lang-
vinnt kreppuástand. Mikil aukning í
útflutningi áls myndi að vísu hafa í
för með sér hagstæðari við-
skiptajöfnuð en það þyrfti að fjár-
festa mun meira í þessari grein til
þess að ná viðskiptahallanum nægi-
lega mikið niður. Þess vegna verður
gengi krónunnar að lækka enn
meira. Það er æskilegt að slík geng-
islækkun gerist smám saman og
ekki í stórum stökkum. Gengi krón-
unnar myndi lækka ef Seðlabanki Ís-
lands legði verðbólgumarkmið sitt á
hilluna í 15–20 mánuði; þá myndi eft-
irspurn eftir íslenskum skuldabréf-
um dragast saman í kjölfar stýri-
vaxtalækkunar Seðlabankans. Slík
gengislækkun myndi hafa í för með
sér 5–10% hækkun innlends verð-
lags vegna hækkunar á verði inn-
fluttrar vöru. Það eru sáralitlar líkur
á því að gengislækkunin ylli óðaverð-
bólgu. Þegar krónan hefur lækkað
nægilega mikið til þess að vera á
sama róli og fyrir útlánaaukningu og
verð innflutnings hefur náð jafn-
vægi, þá getur Seðlabanki Íslands
tekið aftur upp sitt verðbólgumark-
mið.
Sá erlendi gjaldeyrir sem Seðla-
banki Íslands hefur nú aðgang að
gæti komið að miklu gagni með því
að koma í veg fyrir mikla og skyndi-
lega gengislækkun krónunnar.
Seðlabanki Íslands og ríkisstjórn
myndu hins vegar gera mikil mistök
ef reynt væri að nota þennan erlenda
gjaldeyri til þess að viðhalda núver-
andi gengi krónunnar. Hafa verður í
huga að þessi gjaldeyrir er í formi
lána sem verður að endurgreiða.
ega fjármálakreppa
Höfundur er hagfræðingur.
Morgunblaðið/Sverrir
Bankarnir Heildareignir eru um fimmfalt meiri en innstæður á Íslandi.
ir gerast.
koma í
ákvæði
nda geti
ðslu um
orseta.
ði í þess
erkingu.
sögðu og
mum sem
rsetatíð
s Gríms-
s að hon-
um um
framt
embætti
i ekki
málamenn,
ndi né
Þeir njóta
s trausts
nnar,
aðarmenn
sinn
laga.
s
sem
a er
etavalds.
Íslands
embætt-
a veik-
a, forseti
éttar
ns, t.d.
forseti að
ur þjóð-
alfarið
m, skýtur
Alþingi,
ast þau
ds, eða
hann svo
eta lýð-
ráðherra
fhenda
a sem
komu viðkomandi máli gegnum Al-
þingi. Það jafngildir því að fjarlægja
trúnaðarmann þjóðarinnar úr ferl-
inu. Það þjónar ekki hagsmunum
hennar. Þriðji maður, forseti
Hæstaréttar, stendur oft í þakk-
arskuld við ráðandi stjórnmála-
flokka, sem oftar en ekki hafa veitt
honum starfið – þó ekki sé það al-
gilt. Allavega er hann í minnihluta.
Full ástæða er því til að endurskoða
og breyta því hverjir fara með vald
forseta Íslands þegar hann er fjar-
verandi.
Ýmislegt annað þarfnast endur-
skoðunar þó að varlega skyldi farið
og engu breytt án beins samþykkis í
þjóðarinnar. Stjórnarskrá lýðveld-
isins Íslands er í senn hornsteinn og
fjöregg þess sjálfstæðis, lýðræðis,
frelsis og mannréttinda sem íslensk
þjóð vill búa við.
Breyttar áherslur
Eins og Vigdís Finnbogadóttir
sagði eitt sinn í viðtali, mótast emb-
ætti forseta Íslands af þeim er því
gegnir hverju sinni. Þetta hefur
sannast á Ólafi Ragnari sem hefur
gert embættið pólitískara og „djarf-
ara“ en áður hefur þekkst. Einhver
orðaði það svo að hann væri „frekur
til fjörsins“. Víst er að framganga
Ólafs Ragnars er oft með óhefð-
bundnum hætti og hefur vakið um-
tal og deilur. Hann varð t.d. fyrstur
forseta lýðveldisins til að synja lög-
um staðfestingar, vorið 2004.
Ólafur Ragnar Grímsson hefur
setið á forsetastóli síðan 1996 er
hann tók við af Vigdísi Finnboga-
dóttur, sem eftir 16 ára setu á for-
setastóli gaf ekki lengur kost á sér.
Nú, þegar Ólafur Ragnar hefur
tilkynnt að hann óski sitja áfram vill
undirritaður líta á störf hans hingað
til og horfa til framtíðar.
Forsetinn hefur verið langtum
meira á ferðinni erlendis en fyrir-
rennarar hans og farið sínu fram
hvað sem líður gagnrýni stjórnmála-
manna og raunar oft hluta þjóðar-
innar. Margir hafa orð á því að hann
hafi tekið upp glys og hirðsiði
kóngafólks. Hann hefur tekið við er-
lendum viðurkenningum og trúnað-
arstörfum. Sumir ganga svo langt að
segja að hann reki sína eigin utan-
ríkisstefnu og dvelji of lítið hjá eigin
þjóð.
Sum af ferðalögum Ólafs Ragnars
eru hefðbundnar ferðir og heim-
sóknir. Annað er um margt umdeild-
ar ferðir sem byggjast, að því er oft
virðist, á persónulegum áhuga hans.
Í þriðja lagi hefur hann verið iðinn
að ferðast með kaupsýslumönnum –
jafnvel svo að ýmsum hefur þótt nóg
um og ferðatilhögun jafnvel með
óviðeigandi hætti. Hér er þá t.d. átt
við ferðir hans og konu hans sem
gestir í einkaþotum auðjöfra, ís-
lenskra og erlendra. Ekki er að efa
að „útrásarmönnum“ hefur þótt
styrkur í nærveru hans og ræðum,
þótt öðrum finnist hann ósmekklega
oft bregða sér í hlutverk „sölu-
manns“. Eins og einhver stjórn-
málamaðurinn sagði – í áminninga-
tón – um framgöngu Ólafs Ragnars
erlendis: „Forseti Íslands er alltaf
forseti Íslands.“
Starf forseta á þessu sviði verður
einnig að skoðast í samhengi við
annað. Hann er forseti allrar þjóðar-
innar og algjört skilyrði fyrir „sölu-
mennsku“ – hversu lítil sem hún er –
hlýtur því að vera að hún sé allri
þjóðinni til góðs. Á það hefur nokk-
uð skort.
Íslenskir auðmenn hafa flestir
hagnast á gjafakvóta og einkavæð-
ingu sem ekki hefur skilað sér í vasa
hins almenna neytanda – heldur
komið úr honum. Þessi hagnaður
hefur svo í mörgum tilfellum verið
undirstaða hinna mjög svo gefandi
útrása á erlenda markaði og við-
skiptalíf. En, þegar fram stígur
fyrrverandi ríkisskattstjóri og upp-
lýsir að stór hluti útrásarhagnaðar
íslenskra auðmanna sé í erlendum
bönkum og af honum sé ekki
greiddur skattur til ríkissjóðs Ís-
lands hljótum við að spyrja: Fyrir
hverja er útrásin? Er rétt og viðeig-
andi að forseti lýðveldisins láti beita
sér fyrir útrásarvagninn með þeim
hætti sem hann hefur gert?
Undirritaður skorar á Ólaf Ragn-
ar Grímsson að endurskoða aðkomu
sína að þessum málum og ígrunda
hvort ekki sé eðlilegra að hann leggi
lóð sitt á vogarskálar hér heima. Að
hann, með eins virkum hætti og
embætti forseta leyfir, komi að
brýnum málum sem snerta þjóðina
alla.
Lýðræðið
Ólafur Ragnar sýndi með synjun
sinni á fjölmiðlalögunum 2004 að
hann telur málskotsrétt forseta
vera í fullu gildi, þó að lögfróðir
menn deili um það. Það skal upplýst
hér að undirritaður hefði, af nokkr-
um ástæðum, væntanlega ekki beitt
þessum rétti í þessu tiltekna máli,
en telur hann hinsvegar vera í fullu
gildi – og eiga að vera það áfram.
Þannig hafi forseti ekki farið út fyr-
ir valdsvið sitt vorið 2004. Synjun
staðfestingar á fjölmiðlalögunum er
hinsvegar aðeins hálf sagan.
Stjórnarskrá okkar kveður skýrt
á um að hafni forseti lögum skuli
þau lögð í dóm þjóðarinnar í þjóð-
aratkvæðagreiðslu „svo fljótt sem
kostur er“. Þó að stærstur hluti
kjósenda telji það blasa við – og
stjórnarskráin gefi ekki tilefni til
annars – að í „þjóðaratkvæða-
greiðslu“ ráði einfaldur meirihluti
þeirra sem atkvæði greiða, kusu
stjórnmálamenn að fela sig á bak
við það að „reglur um þjóð-
aratkvæðagreiðslur skorti“. Þetta
er Alþingi til skammar. Þessi fyr-
irmæli stjórnarskrárinnar hafa ver-
ið fyrir hendi í áratugi, þau tengjast
kjarna lýðræðisins en ekki hefur
verið hirt um að setja um þau
„nauðsynlegar“ framkvæmda-
reglur. En hér er ekki aðeins við Al-
þingi að sakast. Samkvæmt 25.
grein stjórnarskrárinnar er forseta
Íslands sjálfum heimilt að leggja
lagafrumvörp fyrir Alþingi. Ólafur
Ragnar Grímsson skaut sér ekki á
bak við að málskotsrétturinn væri
dauður og ómerkur eins og sumir
stjórnmálamenn gerðu. Þvert á
móti: Hann beitti þessum rétti sjálf-
ur. Ef hann hefði talið að þörf væri
fyrir lög um þjóðaratkvæða-
greiðslur hefði hann, að eigin frum-
kvæði, átt að láta leggja fram laga-
frumvarp í þá veru. Ef ekki, hefði
hann – án tafar – átt að beita sér
fyrir því að þessu ákvæði stjórn-
arskrárinnar yrði framfylgt und-
anbragðalaust. Til þess hefur hann
næg völd – en e.t.v. ekki áhuga.
Óhætt er að segja að bæði Ólafur
Ragnar og Alþingi beri hneisu og
skömm af þessu máli og þeirri van-
virðu sem þjóðinni, lýðræðinu og
stjórnarskránni var með því sýnd.
En þessu máli lýkur ekki hér.
Eins og þjóðin veit var aldrei greitt
þjóðaratkvæði um fjölmiðla-
frumvarpið. „Hið háa Alþingi“ dró
frumvarpið til baka – sem vel má
vera að sé stjórnarskrárbrot. For-
seti Íslands lét það viðgangast, sem
væntanlega er þá einnig stjórn-
arskrárbrot. Og nú, fjórum árum
síðar, hafa enn ekki verið sett lög
um þjóðaratkvæðagreiðslur þó að
forseti geti enn beitt synjunar-
ákvæðinu – strax á morgun, ef hann
metur aðstæður svo.
Fleiri orð þarf ekki að hafa um
viðhorf allra þessara aðila til stjórn-
arskrárinnar, lýðræðisins, þjóð-
arinnar og þess eiðs eða drengskap-
arheits, er þeir unnu við
embættistöku sína.
Undirritaður skorar á Ólaf Ragn-
ar Grímsson að vinna af drengskap
og dugnaði að framgangi raunveru-
legs lýðræðis á Íslandi.
Fjármál
Kostnaður við rekstur forseta-
embættisins fer mikið eftir um-
svifum og aðhaldi forseta sjálfs.
Mörg undanfarin ár hefur rík-
isendurskoðandi séð ástæðu til að
gera alvarlegar athugasemdir við
útgjöld og umframeyðslu forseta Ís-
lands. Á átta árum (1999-2006) –
hluta af forsetatíð Ólafs Ragnars –
hafa embættinu verið veittar sam-
tals einn milljarður og þrjátíu og
fimm milljónir króna á fjárlögum –
(1,035 m). Árleg fjárveiting til emb-
ættisins hefur nær tvöfaldast á
þessu tímabili þó að verðbólga á
sama tíma hafi „aðeins“ numið 38%.
Eyðsla embættisins á sama tíma
hefur verið tæplega einn milljarður
og tvöhundruð milljónir króna –
(1,195 m) – eða samtals um eitt-
hundrað og sextíu milljónir króna –
(160 m) – umfram fjárlög. Þetta ger-
ir að jafnaði um tuttugu milljónir
króna árlega – (20 m) – eða um 15%
umfram fjárlög. Munur milli ára á
umframeyðslu er mismunandi á því
tímabili sem hér um ræðir frá 19%
til 37% umfram fjárlög. Hér er mið-
að við fyrirliggjandi bókhaldstölur.
Ef – og hér er sanngjarnt að
ítreka ef – reiknað er með sambæri-
legri eyðslu frá upphafi setu Ólafs
Ragnars á forsetastóli, út það kjör-
tímabil sem nú fer að hefjast, mun
eyðsla embættisins fara um þrjú-
hundruð og tuttugu milljónir, eða
15% framúr fjárlögum.
Í fljótu bragði kann að virðast að
ekki sé um stóra upphæð að ræða,
en miðað við stærð embættisins er
það svo. – Þá þekkjum við öll fólk og
stofnanir sem hafa brýnni þörf fyrir
þetta fé en embætti forseta Íslands.
Undirritaður skorar á Ólaf Ragn-
ar Grímsson að sýna aðhald og að-
gæslu í fjármálum og ganga á und-
an með góðu fordæmi, minnugur
þess að fjárlög eru líka lög.
Að lokum óskar undirritaður
Ólafi Ragnari Grímssyni, forseta Ís-
lands, til hamingju með nýtt kjör-
tímabil og velfarnaðar í því starfi
sem íslensk þjóð hefur falið honum.
Megi gæfa og sómi fylgja forseta
vorum, landi og þjóð.
arskráin,
inn
»Margir hafa orð á því
að hann hafi tekið
upp glys og hirðsiði
kóngafólks. Hann hefur
tekið við erlendum við-
urkenningum og trún-
aðarstörfum. Sumir
ganga svo langt að segja
að hann reki sína eigin
utanríkisstefnu og dvelji
of lítið hjá eigin þjóð.
Höfundur er fv. forstjóri og fram-
bjóðandi í forsetakosningum 2004.
baldur@landsmenn.is