Morgunblaðið - 12.10.2008, Side 28

28 SUNNUDAGUR 12. OKTÓBER 2008 MORGUNBLAÐIÐ
Eftir Pétur Blöndal
pebl@mbl.is
Þ
að var eins og tíminn stæði kyrr
þegar Geir H. Haarde for-
sætisráðherra ávarpaði þjóð-
ina á mánudag, ekki fór á milli
mála að tíðindin voru alvarleg.
Enda ráðlagði hann fólki að
standa saman og foreldrum að
hlúa að börnunum sínum.
Fólki var mjög brugðið. Í mörgum bönkum
safnaðist starfsfólk saman til að hlýða á ávarpið.
Eftir að því lauk stóð yfirmaður í einum þeirra
upp, breiddi út faðminn og sagði: „Hver vill fá
knús?“
Morguninn eftir hópuðust yfir 100 starfs-
menn verðbréfasviðs Landsbankans í kringum
yfirmann sinn, sem stóð uppi á hillu og ávarpaði
hópinn. „Þetta voru allt sérfræðingar í sínu fagi,
hálært fólk og allir að bíða frétta af einhverju,
hverju sem er um sinn hag og vina sinna,“ segir
einn úr hópnum. „Eins og verið væri að lesa upp
hverjir hefðu lifað af eftir sprengjuárás...“
Margar sögur hafa kviknað undanfarna daga
og vikur, sem munu lifa lengi með þjóðinni.
Enda umfang þeirra viðburða sem átt hafa sér
stað þannig að það snertir allt samfélagið, jafn-
vel börnin. Sjö ára stúlka spurði foreldra sína
hvort það væri að koma stríð og jafnaldra henn-
ar sagði vinkonu sinni að hún ætlaði að sameina
fjárhag sinn og foreldra sinna.
Þá var ekki kvartað
En Íslendingar hafa áður lifað slíka tíma. „Ég
er af þeirri kynslóð sem man fátækt og atvinnu-
kreppu,“ segir séra Árni Pálsson. „Þetta er ljós-
lifandi fyrir mér, af því að það fékk svo á mig
undir niðri, að ganga Laugaveginn og Hverf-
isgötuna, og sjá járnrimla í gangstéttinni við
niðurgrafna kjallaraglugga, sem nauðsynlegir
voru til þess að ljósið kæmist inn – rimlarnir
áttu að afstýra því að maður dytti ofan í holuna.
Allar kjallaraholur voru fullar af fólki í húsnæð-
isvandræðum, fátækt var almenn og atvinna
stopul hjá alltof mörgum – biðraðir við höfnina
til þess að komast að í uppskipun.“
Hann segir að örfáir hafi verið efnaðir, helst
þeir sem höfðu atvinnu af sjómennsku og pró-
fessorar við Háskólann, sem voru hátt launaðir
og gátu byggt sér falleg hús í gömlu Reykjavík.
„En því nefni ég þetta, að það talaði enginn um
ástandið heima hjá mér,“ segir Árni með
áherslu.
„Ég var svo heppinn að faðir minn hafði alla
tíð vinnu og mamma sá um heimilið. Hann
komst í þá aðstöðu að geta byggt sér íbúð í
Norðurmýrinni, fyrsta íbúðasvæðinu sem reis
eftir kreppuna miklu, og aldrei urðum við systk-
inin vör við að nokkurn tíma væri kvartað eða
skrattinn málaður á vegginn. Það var talið sjálf-
sagt mál að lifa hófsömu lífi, bæði í fæði og
klæðum, og þetta finnst mér fólk þurfa að glíma
við núna.“
Fer á grásleppu
Ekki fer á milli mála þegar talað er við fólk í
öllum kimum samfélagsins að reiðin kraumar
undir. Í miðju símtali á miðvikudagskvöld varð
viðmælandi blaðamanns vitni að hópslags-
málum í miðbænum. „Hvert stefnir þetta þjóð-
félag?“ varð honum að orði.
„Mér finnst reiðin mjög skiljanleg,“ segir Þór
Sigfússon, forstjóri Sjóvár og formaður Sam-
taka atvinnulífsins. „En núna þegar fólk missir
vinnuna megum við ekki bæta gráu ofan á svart
með því að eyrnamerkja það sem óráðsíufólk –
aðeins af því að það vann í banka. Það stundaði
sína vinnu af fagmennsku og aðrar ástæður
gerðu það að verkum að bankarnir féllu. Mun-
um eftir því að ein versta afleiðing fjármála-
kreppu annars staðar í heiminum hefur verið
fólksflótti og Ísland á að vera land tækifæranna
fyrir ungt fólk enda engin ástæða til annars
þegar við erum jafnrík af auðlindum og raun
er.“
Flest fyrirtæki finna fyrir fjármálakreppunni
og starfsmenn eru óttaslegnir, að sögn Þórs.
Hann segist hafa haft samband við forsvars-
menn um 20 fyrirtækja í lok síðustu viku á ólík-
um sviðum, svo sem í iðnaði, innflutningi, skóla-
rekstri og fasteignarekstri. „Mörg þeirra eru
með tiltölulega litla skuldsetningu og yfirbygg-
ingu, þannig að þau eiga að hrista þetta af sér.
Vandamál eru þó víða en þau eru í flestum til-
fellum yfirstíganleg. Okkur sýnist að versni
ástandið ekki ættu um 70% fyrirtækja að geta
komist í þokkalegt ástand innan skamms. Það
má ekki gleyma því að mörg fyrirtæki eiga að
geta komist á skrið frekar fljótt, að því gefnu að
gengi, vextir og fjármögnunarflæði komist í
eðlilegra horf. Það þarf að tryggja að hægt sé að
greiða út laun, ganga frá endurfjármögnun
lána, útvega gjaldeyrislínu fyrir innflutning
o.s.frv. Þeir bankar sem eftir eru þurfa að sinna
því hlutverki.“
Hljóðið er þungt í atvinnurekendum, sem
blaðamaður talaði við, en ekki var uppgjaf-
arhljóð í neinum. „Ég nenni ekki að hafa
áhyggjur af þessu. Ég hætti að fá mér í staup-
inu og fer á grásleppu í vor,“ segir trillusjómað-
ur úti á landi. Og Þór Sigfússon segist finna
samstöðu og baráttuhug, meðal annars í starfi
SA, þar sem allir séu boðnir og búnir að leggja
sitt lóð á vogarskálarnar. „Það er sama hvert ég
hringi eða við hvern ég tala, allir eru boðnir og
búnir að rétta fram hjálparhönd.“
Verður lífið eðlilegt?
Það hafa fleiri orð á því að samstaðan sé meiri
nú en áður. Það hefur eitthvað breyst. Íslenskur
hagfræðingur hafði orð á því í viðtali við breska
sjónvarpsstöð að lífið yrði aldrei eðlilegt aftur á
Íslandi. En það hefur einmitt ekki verið eðlilegt
undanfarin ár, að mati Mikaels M. Karlssonar,
prófessors í heimspeki við Háskóla Íslands.
„Ég held að þessi kreppa geti verið að mörgu
leyti holl fyrir okkur, ef við lítum á hana sem
tækifæri til að sinna þeim gildum sem Íslend-
ingum eru eiginleg. Það er nokkuð sem við höf-
um ekki gert um langt skeið vegna þess að við
höfum verið svo upptekin af eigingirni og lífs-
þægindagræðgi, að hluta til undir áhrifum utan-
aðkomandi og skaðlegrar hugmyndafræði. Við
höfum litið á hvert annað sem vörur eða bráð,
en áður var sterkt í Íslendingum að líta svo á að
hver einstaklingur væri verðmæti út af fyrir sig
og hefði eitthvað til síns máls og eitthvað fram
að færa til samlífs okkar og til íslenskrar menn-
ingar. Ég held að þjóðin hafi upp á síðkastið bú-
ið við óheilindi og fengið samviskubit út af þess-
ari græðgiskenndu einstaklingshyggju sem hér
hefur ríkt um tíma. Ég tek fram að ég hef ekk-
ert á móti sterku og góðu viðskiptalífi, enda er
það hollt og nauðsynlegt; en það gengur út á
ábyrgð og aðhald.“
– Peningar eru ekki hinn endanlegi sann-
leikur?
„Nei, þó að þeir séu allt í einu orðnir meiri
sannleikur fyrir mann á mínum aldri en á þín-
um,“ segir hann og hlær. „Það var sögð vera
„þjóðarsátt“ um rétt allra einstaklinga til að
græða á öllu og talið úrelt að vinna saman og
hugsa um öryggi og velferð allra Íslendinga.
Þessi illkynja heimssýn er að detta upp fyrir í
þessari krísu, að því er virðist. Við höfum verið á
rangri leið, vísvitandi í einhverjum skilningi, en
á sama tíma í afneitun.“
Mikael segir mikilvægt á þessum tímum ör-
yggisleysis að tryggja fólki menntun, heilbrigð-
isþjónustu og lífeyri: allt sem geri einstakling
reiðubúinn að vinna uppbyggileg og skapandi
verk. „Við eigum að grípa tækifærið til þess að
gefa Íslendingum forsendur til að byggja sjálfa
sig og landið upp aftur. Þetta vita allir, a.m.k
innst inni í sér. Meginboðskapurinn er sá að við
höfum okkar gildi, sem eru m.a. dugnaður, sam-
hygð, samvinnusemi, tillitssemi og kærleikur.
Mér finnst menn vilja viðurkenna það núna eins
og áður fyrr og vera stoltir af því. Við eigum að
hegða okkur eins og einstaklingar í öflugu
handboltaliði. Og ég held að það samræmist
bæði ábyrgum vinstri og hægri stjórnmálum.“
Hann varar við því að dansa eftir ofstæk-
isfullum kenningum, sem komi flestar frá út-
löndum. „Íslendingar eiga frekar að finna eigin
leið út úr kreppunni, vera raunsæir og jarð-
bundnir, nokkuð sem er ofið inn í menningu
þjóðarinnar. Þetta snýst ekki um útópískar
kenningar Miltons Friedmans eða Karls Marx.
Um er að ræða praktísk vandamál sem krefjast
jarðbundinna lausna, ekki háfleygrar hug-
myndafræði. Það hefur verið ánægjulegt að sjá
stjórnmálamenn okkar stíga úr sandkassanum
undanfarna daga og hegða sér sem alvöru
manneskjur. Ég vona að þetta haldist.“
„Fyrir Íslending sem búsettur hefur verið er-
lendis í fimm ár hefur flugið sem landinn hefur
verið á virkað með ólíkindum,“ segir Hrafnhild-
ur Smáradóttir í Noregi, sem hefur áhyggjur af
vinum og vandamönnum á Íslandi eins og marg-
ir Íslendingar erlendis. „Ég hef oft velt því fyrir
mér hvort þetta gæti raunverulega gengið upp.“
Jón Kalman Stefánsson rithöfundur bendir á
að kreppan geti haft þau jákvæðu áhrif að ungt
fólk, það sem nú er að komast til þroska, temji
sér að stíga varlega til jarðar. Það muni ekki
leggja sömu ofuráherslu á efnisleg gæði og fólk
um þrítugt virðist gera, líklega vegna þess að
það komst til þroska á tímum græðgi og ofsa-
gróða og mótaðist af því.
„Við fengum einn á trýnið og þurftum á því að
halda, þannig að við erum betur undir það búin
að taka á móti næstu uppsveiflu. Því allt sem fer
niður kemur upp aftur. Kannski þurftum við
sumpart á þessu að halda, það vantaði alla auð-
mýkt í okkur, og maður heyrði hvernig banka-
fólkið talaði, það var ekkert nema sjálfsöryggið,
taldi sig vera á heimsmælikvarða og þjóðin
sveiflaðist með því.“
En hamingjan verður ekki lögð inn á banka-
bók eða keypt verðbréf í henni. „Auðvitað er
nánast svartnætti hjá sumum sem misst hafa
miklar eignir, venjulegu fólki sem hefur verið
duglegt. En við munum standa upp aftur. Við
erum komin á hnén núna, en við liggjum ekki,
og þegar við stöndum aftur upp, vitum við bet-
ur. Þeir sem halda að þeir komist í gegnum lífið
án þess að lenda í áföllum, þeir þekkja ekki lífið.
Við sjáum hversu yfirborðsleg auðæfin er á því
hversu lítið situr eftir, allt fokið nema skuld-
irnar.“
Jón Kalman bendir á að peningar séu ekki
mælistikan, heldur menntun, fjölskylda og góð
heilsa. „Þó að hrun verði í kauphöllinni, hrynur
þetta ekki. Og ljóðið er jafngott þó að bankarnir
fari á hausinn.“
– John Stewart Mill bjargaði sálarlífi sínu
með skáldskapnum!
„Eitt gott ljóð getur sagt meira en 300 frétta-
skýringarþættir. Af því að skáldskapurinn er
innra landslag mannsins. Og það er það sama í
dag og fyrir þúsund árum. Þegar hriktir í öllu út
á við, verður maðurinn að leita inn á við til að
sannfærast um ekki sé allt á leið til andskotans,
að þetta séu ytri en ekki innri breytingar.
Skáldskapur er ekki lausn, en hann er leið.“
– Þú mælir þá með Söknuði eftir Jóhann
Jónsson?
„Fólk er blessunarlega svo ólíkt innbyrðis,
sumir vilja fara í Söknuð og Sonatorrek, sökkva
sér ofan í Vetrarmyndir og líf skálda eftir
Hannes Sigfússon, en öðrum líður betur með
ævisögur eða Glæp og refsingu … Glæpur og
refsing væri náttúrlega ágætis uppástunga,“
klykkir hann út með og hlær.
Losnar um hugvit
„Ég sauð bjúgu í fyrsta skipti í gær,“ segir
Andri Magnason rithöfundur hressilega. „Það
vakti mikla lukku. Krakkarnir hámuðu þetta í
sig.“
Tönnlast hefur verið á því að Ísland sé að
færast áratugi aftur í tímann, nú þarf að fram-
vísa farseðli til að fá gjaldeyri og blaðamaður
veltir því upp við Andra Snæ hvort næst verði
það sjónvarpslausir fimmtudagar?
„Það er spurning hvort við værum þá að fara
fram eða aftur í tímann,“ svarar hann íbygginn.
„Ég myndi segja talsvert langt fram.“
Andri Snær hefur verið óþreytandi við að
minna á að grunnástand mannsins sé ekki at-
 „Við sjáum hversu yfirborðsleg auðæfin voru á því hversu lítið situr eftir“  „Ég held að nú sé að
hefjast tímabil gríðarlegrar nýsköpunar hjá þjóðinni“  „Börnin mín hafa bara vaxið“
„Ég óska mér þess að fá sem flestar heima-
tilbúnar jólagjafir,“ segir Einar Skúlason,
framkvæmdastjóri Alþjóðahúss. „Ég hef oft
sagt að mér þyki vænna um hluti, sem fólk
leggur vinnu í, en hluti sem kosta peninga.
Nú hrópar umhverfið beinlínis á það að fólk
gefi hvert öðru af sjálfu sér, í stað þess að
eyða ótal þúsundköllum í pakkana. Þannig
að ég kalla eftir því að fjölmiðlar, fé-
lagsmiðstöðvar, menningarmiðstöðvar og
aðrir bjóði upp á námskeið fyrir almenning í
að búa til skemmtilegar jólagjafir. Alþjóða-
húsið mun ríða á vaðið og aðstoða fólk við
að útbúa jólagjafir í litháískum anda í sam-
vinnu við nýstofnað félag Litháa á Íslandi.
Svo getum við vonandi fylgt því eftir í sam-
vinnu við fleiri menningarfélög innflytjenda
á Íslandi.“
Heimatilbúnar jólagjafir
Íslenska þjóðin er að