Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 66

virkir. Rannsóknir á Reykjaneshrygg hafa
leitt í ljós að hann er samsettur úr ská-
stígum hryggjum, byggðum úr gosbergi,
sem líkja má við eldstöðvakerfi á Reykja-
nesskaga (Sveinn Jakobsson o.fl. 1978). A
næsta goshrygg sunnan Reykjaneskerfís-
ins trónir nú Eldey. I annálum, við árið
1210/11, er sagt að Sörli Kolsson hafí
fundið “Eldeyjar hinar nýju en að hinar
hafí horfíð er áður stóðu” (stílfærsla
höfundar). Alls er óvíst hvort eða hvemig
þessi frásögn tengist þeirri Eldey sem við
sjáum í dag, en ekkert útilokar þó að hún
sé frá þessum tíma.
Til Reykjaneselda hafa verið heimfærð
fjögur hraun auk Yngra-Stampahraunsins,
sem em: Klofningshraun, Eldvarpahraun,
Illahraun og Amarseturshraun, talin frá
vestri til austurs (Haukur Jóhannesson
1989, Sigmundur Einarsson og Haukur
Jóhannesson 1989). Hvila þau öll næst
ofan á miðaldalaginu, frá árinu 1226, og
em í ljósi þess talin frá sama tíma
(Haukur Jóhannesson 1989). Með í þennan
flokk hefur Tjaldstaðagjárhraun á Reykja-
nesi jafnan verið tekið en athuganir höf-
undar sýna að þar sé um forsögulegt hraun
að ræða (Magnús A. Sigurgeirsson 1992a).
Aldursafstaða hraunanna bendir til að í
Reykjaneseldum hafí hraunrennsli byrjað
á Reykjanesi, með myndun Yngra-
Stampahraunsins, en síðan færst til austurs
eftir því sem á eldana leið. Um framgang
Reykjaneselda er enn margt óljóst og
frekari athugana þörf áður en heildstæð
mynd fæst.
Lokaorð
I greininni hefur verið dregið saman allt
það helsta sem vitað er um Yngra-Stampa-
gosið á Reykjanesi til þessa, hætti gossins,
gerð gosefna og framgang. Þó að Yngra-
Stampagosið verði seint talið til meiri-
háttar hamfara er ljóst að um er að ræða
lærdómsríkt og sérstætt gos að mörgu
leyti. Felst sérstaða þess einkum í legu
gosspmngunnar, bæði á landi og í sjó, og
þeim fjölbreytileika í gosháttum sem af
þvi skapaðist. Endurspeglast þetta vel í
gerð og samsetningu gosefnanna. Yngra-
Stampagosið er yngst gosa af þessari gerð
á Reykjanesi og jafnframt það sem
aðgengilegast er til rannsókna. Mikilvægt
hlýtur að teljast að þekkja eðli og hætti
eldvirkninnar á Reykjanesi vegna hinnar
ört vaxandi byggðar og umsvifa manna á
Suðumesjum. Víst má telja að komi upp
hraun á Reykjanesi í náinni framtíð verða
mannvirki þar i verulegri hættu og af
gjóskugosi við ströndina getur, auk tjóns á
mannvirkjum, orðið vemleg röskun á sam-
göngum í lofti, á landi og sjó. Er tjóna-
hætta (vá) af eldgosum mjög háð fram-
gangi þeirra og háttum, þannig að mikil-
vægt er að hafa sem besta vitneskju um
gossögu viðkomandi svæðis eigi að bregð-
ast rétt við. Minnt skal á að Yngra-
Stampagosið var einungis einn þáttur af
mörgum í langvarandi eldum, Reykjanes-
eldum 1211-1240, sem tóku til alls vestan-
verðs Reykjanesskaga. Sambærilegir eldar
vom einnig í gangi á Reykjanesskaga á 10.
öld, í Brennisteinsíjöllum austast á skag-
anum, og á 12. öld urðu Krísuvíkureldar
um miðhluta skagans (Sigmundur Einars-
son o.fl. 1992). Eru Reykjaneseldar því
hinir þriðju í röðinni frá landnámi. Brýnt
er að menn séu vel meðvitaðir um þá vá
sem af eldgosum stafar á Reykjanesskaga.
■ heimildir
Biskupasögur I 1858. Hið íslenska bókmennta-
félag, Kaupmannahöfn, 952 bls.
Cas R.A.F. & J.V. Wright 1987. Volcanic
Successions, modem and ancient. Allan &
Unvin, London, 528 bls.
Fisher R.V. & H.-U. Schmincke 1984. Pyro-
clastic Rocks. Springer-Verlag Berlin, 472
bls.
Guðrún Larsen 1984. Recent volcanic history
of the Veidivötn físsure swarm, southem
Iceland - an approach to volcanic risk as-
sessment. J. Volcanol. Geotherm. Res. 22.
33-58.
Haukur Jóhannesson 1989. Jarðfræði Reykja-
nesskaga. I Náttúmfar á sunnanverðum
Reykjanesskaga (ritstj. Kristbjöm Egilsson).
Náttúrufræðistofnun íslands, Reykjavík.
Bls. 13-22.
Haukur Jóhannesson 1990. Afdrifarík eldgos. I
228