Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 52

en frá dyngjum úr ólivínþóleiíti eða pikríti
(Sveinn P. Jakobsson o.fl. 1978). Á jarð-
fræðikortum Jóns Jónssonar (1963, 1978)
er sýnd útbreiðsla, gerð og aldursafstaða
helstu jarðmyndana á Reykjanesi.
Gjóskugos á nútíma
Undanfarin ár hefur höfundur unnið við
rannsóknir á ummerkjum eldgosa sem orð-
ið hafa í sjó undan Reykjanesi á nútíma,
þ.e. á u.þ.b. síðustu ellefu þúsund árum
jarðsögunnar (Magnús Á. Sigurgeirsson
1992a). Er þar um að ræða gjóskulög i
jarðvegi, túfflög0 milli hrauna og leifar
gjóskugíga við suðvesturströndina. Alls
fundust ummerki um tólf aðgreinanleg gos
í sjó undan Reykjanesi sem öll hafa orðið á
síðustu 4000 árum. í 1. töflu er yfírlit yfir
þessar gosmyndanir, nafngiftir, aldur og
gerð. Aldur R-l-R-4 er áætlaður út frá
afstöðu til þekktra gjóskulaga en við
ákvörðun á aldri yngri myndananna var
auk þess stuðst við aldursgreiningar með
geislakoli (l4C).
Varðveisluskilyrði gjóskulaga á Reykja-
nesi eru ekki hagstæð. Kemur þar til mjög
sandborinn og rýr jarðvegur ásamt vöntun
á góðum jarðlagaopnum2). Þarf af þessum
sökum að gæta ýtrustu varkámi við teng-
ingar. Nýverið hafa komið fram sterkar
vísbendingar um 6000-7000 ára gamalt
gjóskulag sem á upptök við Reykjanes
(Magnús Á. Sigurgeirsson, óbirt gögn). í
gangi em gjóskulagarannsóknir sem m.a.
er ætlað að gefa nákvæmari aldur á þessu
lagi og Reykjaneslögunum R-l-R-3 með
hjálp 14C-aldursgreininga.
Eitt af því sem kom fram við rannsóknir
á Reykjanesi er að oftsinnis þegar þar gaus
hafa gosspmngumar teygst út í sjó. Urðu
þá sprengigos undan ströndu, á sjávarhluta
gossprungunnar, en hraungos frá gíga-
röðum á landi. Þessi var raunin þegar
Eldri- og Yngri-Stampagígaraðimar vom
virkar og að öllum likindum einnig þegar
túfflagið R-1 myndaðist, þó að ekki hafi
ákveðið hraun verið tengt því.
Eldra-Stampahraunið og Tjaldstaðagjár-
hraun mnnu fyrir 1500-1800 árum, í sömu
eldum eða goshrinu. Gígaraðimar sem
hraunin mnnu frá liggja í framhaldi hvor
af annarri, lítillega hliðraðar (sjá I. mynd).
Við norðanverðan Kerlingarbás þar sem
Eldri-Stampagígaröðin teygðist til sjávar
hlóðst upp gjóskugígur í sjó skammt
undan landi. Sjást þess merki að austur-
jaðar hans hafi legið við núverandi ströndu
og að gjóskan hafí gengið yfír syðsta hluta
gígaraðarinnar. Gjóskulagið (R-3 í 1. töflu)
má rekja um vestanverðan Reykjanes-
skaga.
Skýrasta dæmið um eldgos af þessu tagi
er Yngra-Stampagosið á 13. öld, síðustu
eldsumbrot á Reykjanesi. I gosinu rann
hraun frá gígaröð á landi og
gjóskugos urðu undan og við
ströndina þar sem gossprungan
náði út í sjó. Hlóðust þar upp
tveir gjóskugígar (R-G2 og R-
G3 í 1. töflu). Hlutar af gíg-
rimum þeirra em varðveittir á
ströndinni gegnt dranginum
Karli. Aðgengilegar og góðar
'• Túff er ummynduð, samlímd fín-
koma gjóska (gosaska). Móbergsstapar
og hryggir hérlendis eru að hluta úr
túffí.
2) Með opnu (jarðlagaopnu) er átt við
þversnið í jarðlög sem myndast hafa af
náttúrunnar eða manna völdum, s.s.
rofbakka, skurði og skominga, þar sem
fyrirhafnarlítið má skoða jarðlögin, í
þessu tilviki gjóskumyndanir.
1. tafla. Yfirlit yfir gosmyndanir sem tengjast gosum í
sjó við Reykjanes á síðustu 4000 árum. - Reykjanes
tephra formations, nomenclature (R-l-R-10) and age.
Heiti Gosmyndun Aldur
R-1 Túff um 3500 ára
R-2 Túff 1500-1800 ára
R-3 Túff/gjóskulag 1500-1800 ára
R-4 Gjóskulag 10. öld e.Kr.
R-5 Gjóskulag 12. öld
R-6 Gjóskulag 12. öld
R-G2/R-G3 Gjóskugígar 13. öld
R-7 Gjóskulag 13. öld
R-8 Gjóskulag 13. öld
R-9 (miðaldalag) Gjóskulag 1226
R-10 Gjóskulag 13. öld
214