Samvinnan - 01.10.1971, Síða 43

þeirra leikrænu og tæknilegu vandamála
sem skjóta upp kolli, heldur til Baráttu-
málsins, Markmiðsins, og Miðilsins i heild.
PETER WEISS: Dokumentarleikhús er
aðeins mögulegt ef að því stendur þéttur
pólitískt og þjóðfélagsfræðilega meðvit-
aður (skólaður) hópur sem hefur, jafn-
framt öllu því sem leikarar verða venju-
lega að hafa á valdi sínu, á sinu valdi
vísindalega könnun og heimildasöfnun.
Það er ekki nægilegt að leikari geti grátið
úr sér augun af samúð með undirokuðum,
arðrændum, limlestum osfv., hann verður
einnig að geta gert áhorfandanum skynj-
anlegt og skiljanlegt að hann (leikarinn
— síðan áhorfandinn) viti hversvegna
neyðin og allsnægtin og bruðlið eru veru-
leiki. Leikarinn verður sjálfur að hafa
innsýn í og skilníng á hinu efnahags-
lega ferli og samhengi, ef hann ætlar að
koma einhverjum i skilníng um afleið-
íngar þeirra, uppruna og eðli.
VI.
BANDEN: Danskur leikflokkur er starf-
ar á grundvelli þeirra hugmynda sem
dengt hefur verið fram. Leikurinn sem
hér verður skýrt frá er upprunninn í Sví-
þjóð. Höfundurinn Sven Wernström.
Sænskur titill SPELET OM PLUGGET. í
danskri þýðíngu nefndist leikurinn
SPILLET OM SKOLEN. Sven Wernström
hafði ritað leikinn á grundvelli rann-
sókna á sænsku skólakerfi og mörg-
hundruð viðtala við sænska skólanem-
endur. Banden gerði ótal breytingar á
leiknum tilþess að fella hann að dönsk-
um staðháttum og sérkennum.
„Við hófumst handa með að bera þýð-
inguna undir börn, foreldra, kennara,
sálfræðínga og vini. Þá fyrst gat starfið
hafist fyrir alvöru. Ótal ljón stóðu í vegi
okkar. Fyrst og fremst allar þær fyrir-
skriftir og hefðbundnu brögð gamla leik-
hússins. Erfiðlega gekk að sprengja þau.
Tilhneigíng okkar tilað þenja út, skreyta
og „stjörnuleika" var af þessum rótum
runnin. En við komumst skjótt að raun
um vankanta okkar og gerðum okkur
grein fyrir að við yrðum að snúa okkur
beint til nemenda og sýna þeim spegil-
myndir af sér, en slíkt var ógjörníngur
meðan sýníngin var ofhlaðin „leikbrögð-
um“. Þá var unnt að horfa og hrífast án
þess að skilja. Á hinu leitinu lá sú hættan
að leikurinn snérist uppí þurra ræðu eða
prédikun. Það var enganveginn takmark-
ið.
Til dæmis um þá erfiðleika sem hin
hefðbundna leikmenntun olli: Við höfð-
um ákveðið að áhorfendur myndu sitja á
þrjá vegu, en það kom einmitt á daginn
að þetta atriði olli vanda. Við höfðum í
beinunum tilfinnínguna úr gamla kassa-
leikhúsinu þarsem leikarinn stendur
fremst á sviðsbrúninni og æpir útí salinn,
leikur í eina átt. Það var kyndugt að
standa sjálfan sig að því að leika „útí
sal“.
•
Undirbúningsvinnan var í meira lagi.
Við lásum ógrynni bóka um kennslu- og
uppeldismál, um tilraunir i skólamálum
og öll lög þaraðlútandi. Við kynntum
okkur merkar tilraunir skólamanna, til
dæmis Summerhill-skólann á Englandi.
Við heimsóttum Bernadotte-skólann
(tilraunaskóli i Danmörku), lásum tíma-
rit og bæklínga er lutu að efninu. Við
ræddum við sérfræðínga sem við náðum
til. Sjónarmiðin hrúguðust upp, allt varð
að ræða til hlítar og varpa ljósi yfir.
Ætlun okkar var ekki að frelsa neinn
eða skella á borðið lausn alls vanda, held-
ur að leggja fram skoðanir, sýna dæmi,
rekja samhengi, og síðast en ekki síst:
koma til leiðar umræðu og í kjölfar henn-
ar endurskoðun og úrbótum. Eftilvill bylt-
ingu.
Okkur var ljóst að einúngis haldgóð
þekkíng gat gert okkur fær um að greina
milli raka og rugls; við sáum framá
nauðsyn þess að þekkja lögin og reglu-
gerðirnar, rammana sem móta skóla-
kerfið. Það kom á daginn að þessir ramm-
ar eru svo víðir að koma má við næstum-
því öllum hugsanlegum breytíngum innan
þeirra. Þessi undirbúníngsvinna var
ströng og umfángsmikil og var henni
haldið áfram meðfram æfíngum.
Þá hófust æfíngar. Við lögðum mikla
áherslu á að nýta líkami okkar til fulln-
ustu. Það var okkur nauðsynlegt, þarsem
við notum lítil sem engin leiktjöld, fáa
leikmuni og takmörkum leikbúnínga við
hið allra nauðsynlegasta.
Dagskráin var fremur harðneskjuleg.
Fyrst í stað ultum við örmagna um á
kvöldin, en dag frá degi efldist vald okkar
yfir líkamanum, þol okkar og jafnframt
hæfni til sköpunar og túlkunar. Venju-
legur æfingardagur hófst með þriggja
kortéra upphitun og ströngum líkamsæf-
íngum. Þá var fimmmínútna hvíld sem
notuð var tilað ákvarða lestrarefni fyrir
síðdegið. Síðan hófst vinnan fyrir alvöru.
Senur voru æfðar lon og don þartil þreyta
fór að segja til sín, en þá drógum við upp
tímaritsgreinar og dagblöð; lásum og
ræddumst við. Þetta þróaðist á þann veg
að morgunn og dagur nægðu ekki, heldur
hittumst við á kvöldin til skrafs og ráða-
gerða. Kom skjótlega í ljós að allt hið
venjulega snakk sem að jafnaði fylgir
leikurum þokaði fyrir fullkominni ein-
beitíngu að verkefninu; varla fór nokkur
stund til spillis.
Þegar æfíngar höfðu staðið í rúman
hálfan mánuð ákváðum við að opna þær
kennurum, skólastjórum, nemendum og
öllum þeim sem áhuga hefðu. Það reynd-
ist okkur eilítið erfitt að vinna undir
þessum kríngumstæðum, því hin gamla
spenna gagnvart „áhorfandanum" sat í
okkur. En smámsaman lærðist okkur að
vinna við þessar aðstæður, og það kom í
ljós að við höfðum valið rétta leið, þegar
við kusum að opna æfíngarnar. Á þessu
stigi kviknaði og þróaðist hið nána sam-
band við áhorfandann sem fyrirætlun
okkar krafðist. Annars er mér efamál að
það hefði orðið. Börnin og aðrir þeir sem
æfíngarnar sóttu gerðu okkur margar
skyssur ljósar. Þau bentu á orð sem þau
skildu ekki, óhentuga setníngaskipun,
misræmi á orði og verki, ránga notkun
hæðni omfl.. Meðal annars söknuðu þau
þess að ekki var minnst á tóbaksnotkun
og eiturlyf, svo við tókum okkur til og
skutum inní atriði um þessi vandamál.
Ljós notuðum við litið sem ekki (nema
venjulega stofulýsíngu), búningum förg-
uðum við nema einföldum skólabúníngi
einsog allir krakkar gánga í. Engin leik-
tjöld, fáir leikmunir: Stóll, tromma,
bjalla.
Ástæðan var enganveginn fyrirlitníng á
þessum hlutum, heldur að þeir þjónuðu
engum tilgángi í leik okkar. Ennfremur
gerði þessi spartneski útbúnaður okkur
mögulegt að leika hvar sem var, hvenær
sem var. Allt sem til þurfti var autt fjög-
urra fermetra gólf.
Sýníngar gengu vel. Leikurinn sjálfur
var fyrsti þáttur; annar þáttur umræð-
urnar sem oft urðu líflegar, lærdómsríkar
og einstakasinni heitar; þriðji þátturinn
var það sem gerðist daginn eftir sýníng-
una á viðkomandi skóla.
Við lékum á ótal skólum. Sumstaðar
urðum við fyrir þvi mótlæti að fá hrein-
lega ekki inngönguleyfi vegna andstöðu
skólastjóra eða kennara, þótt nemendur
hefðu gert boð eftir okkur.
Þegar við sendum út tilkynníngu um
BANDEN og tilboð um sýníngu, þá héld-
um við í sakleysi okkar að þeir 150 skóla-
stjórar sem fengu bæklínginn í hendur
mundu leggja hann fyrir nemendurna.
En þegar við lékum fyrir LOE (Landssam-
band skólanema), þá kom í ljós að ein-
úngis 8 nemendaráð höfðu fengið bækl-
ínginn i hendur með tilboði okkar. Þá
tókum við það ráð að senda nemendum
sjálfum tilboðið um sýníngu. Það gekk
betur. Oft var okkur mætt með andúð af
skólayfirvöldum eða jafnvel ummælum
sem þessum: „Svona sýníngu þýddi ykkur
ekki að setja upp hjá vinunum fyrir aust-
an tjald.“
Okkur lærðist að taka slíkum aðdrótt-
unum með ró, og oftast tókst okkur að
koma af stað frjóum skoðanaskiptum við
það fólk sem í upphafi hafði sett sig á
eitthvert ákveðið leiti og allsekki vildi
láta bifa sér, jafnvel þótt það væri reynt
með góðum rökum. Hinsvegar verður ekki
hjá þvi gengið að margir hinna „frjáls-
lyndu“ dana efuðust um rétt okkar tilað
taka þátt í mótun skólakerfisins og þar-
með mótun samfélagsins."
Einsog mart sem er í deiglunni, þá er
umræðuleikhúsið ekki nein skýrtdregin
heild, heldur ótal þræðir sem erfitt getur
verið að safna í eitt. Þessi grein ber merki
þess að höfundur er aðvifandi, annars
væri hún án efa skeinuhættari og af-
dráttarlausari. Hér eru lagðar fram upp-
lýsingar. Hinsvegar neitar þvi enginn
leikhúsmaður nú orðið að umræðuleik-
húsið eigi fyllilega rétt á sér, þótt varla
séu margir komnir tilmeðað samþykkja
að það komi í staðinnfyrir allt annað
leikhús. Slikt er þröngsýni. En það er
lausn þess leikhúsfólks sem hefur tekið
til endurskoðunar hlutverk, stöðu og
hefðir leikhússins. Umræðuleikhúsið er
sprottið úr þörfinni sem allt heilbrigt fólk
hefur fyrir virka þátttöku i mótun lifsins,
umhverfisins og örlaga vorra. 4
43